Duhân Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 59 âyetten oluşan, adını 10. âyette yer alan ve “duman” anlamındaki دُخَان dühân kelimesinden alan Dühân sûresi, inişe göre 84, resmî sıralamada ise 44. sûredir.

Dühân sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Zuhruf sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “başlangıç harflerinin hurûfu mukatta‘adan oluşması” (Zuhruf 1; Dühân 1); “vahyin indiriliş gayesi” (Zuhruf 3; Dühân 4-6); “Yüce Allah’ın mutlak hükümranlığı” (Zuhruf 81, 84-85; Dühân 7-8); “inkârcıların dünyevi sıkıntıların giderilmesi durumunda verdikleri sözlerden dönmeleri” (Zuhruf 49-50; Dühân 12-13); “Firavun’un muhataplarıyla ilişkisi, İsrailoğullarının durumu” (Zuhruf 51-54; Dühân 17-18, 30-33); “cennetliklere ve cehennemliklere yönelik bilgilendirmeler” (Zuhruf 71-75; Dühân 43-55) gibi konularda ortak mesajlar içermektedir.

Dühân sûresi, mukatta‘a harfleri, vahyin apaçık oluşu, indiriliş amacı, Yüce Allah’ın mutlak kudreti ve bütün insanların Rabbi olduğu, inkârcıların azabın kaldırılması durumunda eski inkarcılıklarına ve alaycılıklarına geri döndükleri, buna karşılık Yüce Allah’ın çok güçlü bir şekilde kendilerinden intikam aldığı ifade edilmektedir.

17. âyetten itibaren, daha önceki nesiller içinde yaşamış olan Firavun’un kendisine gelen elçilere nasıl davrandığı, onların tekliflerini nasıl reddettiği, bunun sonrasında Yüce Allah’ın müminleri kurtarmak ve geride kalan azgınları cezalandırmak üzere denizde boğduğu, geride çok değerli şeyleri bıraktıkları hatırlatılmaktadır.

30. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın İsrailoğullarını Firavun’un şiddetli azabından koruduğu, sonrasında onların da tıpkı başka inkârcılar gibi âhiret hayatını inkâr ettikleri bildirilmekte, Tübba‘ halkının ve benzerlerinin de benzer sebeplerle helak edildiği özellikle hatırlatılmaktadır.

38. âyetten itibaren, kâinatın oyun olsun diye yaratılmadığı, her bir şeyin mutlak surette bir yaratılış amacının bulunduğu, fakat insanların çoğunun bunu bilmediği, mahşerde insanların birbirlerine hiçbir yararının bulunamayacağı, Yüce Allah’ın merhamet ettikleri hariç kendilerine asla yardım edilmeyeceği haber verilmektedir.

43. âyetten itibaren, cehennemde azabın menüsü hakkında bilgi verilmekte, zakkum ağacından söz edilmekte, onların ateşin ortasına savrulacağı, oysa dünya hayatında itibarlı biri olduğunun kendilerine hatırlatılacağı ifade edilmektedir. Buna karşılık, muttakilere de çeşitli ödüller verileceği, orada hiçbir şekilde ölüm tatmayacakları, azaptan korunmuş olacakları beyan edilmektedir.

58. âyette Kur’ân’ın muhataplar gerçekleri hatırlasınlar diye Hz. Peygamber’in diline kolaylaştırıldığı, bunu inkâr edenlerin feci akıbetinin gözetilmesi gerektiğine dikkat çekilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 17-33. âyetlerinde Firavun’un Hz. Mûsâ’ya karşı olumsuz tavrını, Hz. Mûsâ’nın İsrailoğullarını beraberinde alıp götürme teklifini, bu isteğini reddetmeleri sebebiyle inkarcı azgınların denizde boğulduklarını, geriye pek çok servet bıraktıklarını ve bunların da İsrailoğullarına miras bırakıldığını ifade etmektedir.

a) Firavun Ve Hz. Mûsâ’nın Diyaloğu

Yüce Allah, sûrenin 17-22. âyetlerinde Mekkeli inkarcılardan önce Firavun’un kavmini de imtihan ettiğini, kendilerine değerli, şerefli, itibarlı bir elçi Hz. Mûsâ’nın geldiğini, muhataplarına şunları söylediğini beyan etmektedir:

“Allah’ın kullarını bana teslim edin! Muhakkak ki ben size (gönderilmiş) güvenilir bir elçiyim. Allah’a karşı büyüklük taslamayın! Muhakkak ki ben size apaçık bir delil getiriyorum. Beni taşlamanızdan, benim de sizin de Rabbinize (Allah’a) sığındım. Eğer bana inanmadıysanız, hiç değilse yanımdan uzaklaşın.” Bunun peşinden Hz. Mûsâ’nın “Bunlar suç işleyen bir toplumdur” diyerek durumu Rabbine arz ettiği belirtilmektedir.

ı. Firavun’un Denenmesi

وَلَقَدْ فَتَنَّا قَبْلَهُمْ قَوْمَ فِرْعَوْنَ وَجَآءَهُمْ رَسُولٌ كَر۪يمٌ “Yemin olsun ki kendilerinden önce Firavun’un kavmini de imtihan etmiştik. Onlara değerli bir elçi gelmişti.”

Âyettekiوَلَقَدْ فَتَنَّا ve lekad fetennâ fiili “yemin olsun ki denemiştik”; قَبْلَهُمْ kablehum ifadesi “onlardan önce; قَوْمَ فِرْعَوْنَ kavme fir‘avne tamlaması “Firavun’un kavmini”;وَجَآءَهُمْ ve câehum fiili “ve onlara gelmişti”; رَسُولٌ كَر۪يمٌ rasûlün kerîmun tamlaması ise “değerli, kıymetli bir elçi” demektr.

Burada Mekkeli müşriklerden daha önce yaşayan azgınların da aynı duyarsızlığı ve nankörülüğü yaptıkları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, Mekkeli müşriklerin azgınlıklarını, dönekliklerini ve nankörlüklerini beyan ettikten sonra, aslında onların kimin izini takip ettiklerini ortaya koymakta ve kendilerinden önce yaşamış olan Firavun’un kavmini örnek vermektedir. Bu azgın ve sapkın kavmin de derin ve yoğun bir imtihana tutulduğunu, çünkü kendilerine رَسُولٌ كَر۪يمٌ rasûl-i kerîm yani çok değerli, şerefli, itibarlı bir elçi(1) yani Hz. Mûsâ gelmiş olmasına rağmen ona itibar etmediklerini belirtmek istemektedir.(2)

Âyetteki فَتَنَّا fetennâ fiili gereği insanların “fitneye tâbi tutulması” ifadesi onların ağır bir imtihandan geçirilmesi demektir. Bazı âlimlerimiz bu fiili “imtihan etmek”, “mübtelâ kılmak”, “denemek” manasında yorumlamışlardır.(3)

Bilindiği üzere, İsrailoğullarına çeşitli nimetler verilmiş olmasına rağmen nankörlüğü tercih ettikleri için dünya hayatında kendilerine çeşitli sıkıntılar verilmişti. Bu bağlamda konuyu daha da anlaşılır kılmak için müşriklerin dönekliklerinde kimin peşinden gittiklerini ortaya koymak üzere detaya girmeden A‘râf 7/133-135. âyetleri meal olarak hatırlatmak istiyoruz:

“Bunun üzerine biz de ayrı ayrı deliller olarak üzerlerine tufan, çekirgeler, haşereler, kurbağalar ve kan göndermiştik. Yine de büyüklük taslamaya devam etmişlerdi; zaten suçlu bir kavim idiler. Tepelerine bela her indiğinde, ‘Ey Mûsâ! Sana verdiği söz gereği bizim için Rabbine dua et. Eğer bizden azabı kaldırırsan, mutlaka sana inanacağız ve muhakkak İsrailoğullarını seninle göndereceğiz’ demişlerdi. Biz, ulaşacakları bir süreye kadar onlardan azabı kaldırınca hemen sözlerinden dönüvermişlerdi.”

ıı. Hz. Mûsâ’nın İstekleri ve Tebliği

اَنْ اَدُّوٓا اِلَيَّ عِبَادَ اللّٰهِ اِنّ۪ي لَكُمْ رَسُولٌ اَم۪ينٌ وَاَنْ لَا تَعْلُوا عَلَى اللّٰهِ اِنّ۪يٓ اٰت۪يكُمْ بِسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ “(Musa şöyle demişti:) “Allah’ın kullarını bana verin! Şüphesiz ki ben size (gönderilen) güvenilir elçiyim. Allah’a büyüklük taslamayın! Şüphesiz ki ben size apaçık bir delil getiriyorum.”

Buradakiاَنْ اَدُّوا en eddû emri “verin, teslim edin diye”; اِلَيَّ ileyye ifadesi “bana”; عِبَادَ اللّٰهِ ‘ıbâdellâhi tamlaması “Allah’ın kullarını”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için”; رَسُولٌ اَم۪ينٌ rasûlün emînun tamlaması “güvenilir bir elçi(yim)”; وَاَنْ لَا تَعْلُوا ve en lâ ta‘lû emri “ve büyüklük taslamayasınız diye”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اٰت۪يكُمْ âtîküm ifadesi “size getireceğim, size getiriciyim”; بِسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ bi sültânin mübînin ifadesi ise “apaçık bir delil” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın hem İsrailoğullarına, hem de azgın kavmine yönelik beyanları gündeme getirilmektedir.

1.اَنْ اَدُّوٓا اِلَيَّ عِبَادَ اللّٰهِ اِنّ۪ي لَكُمْ رَسُولٌ اَم۪ينٌ “(Musa şöyle demişti:) “Allah’ın kullarını bana verin! Şüphesiz ki ben size (gönderilen) güvenilir elçiyim.” Yüce Allah Firavun’un kavmine gönderdiği kerîm yani “değerli ve itibarlı” elçi Hz. Mûsâ’yı gönderdiğini söyledikten sonra, onun kavmine gerçekleştirdiği tebliğine dair bilgiler vermektedir. Bu çerçevede öncelikli olarak عِبَاد اللّٰهِ ‘ıbâdellâhi “Allah’ın kulları” dediği İsrailoğullarını kendisine teslim etmelerini muhataplarından istemişti.

a)اَنْ اَدُّوٓا اِلَيَّ عِبَادَ اللّٰهِ “(Mûsâ onlara şöyle demişti:) Allah’ın kullarını bana verin (teslim edin)!” Bu âyette yer alan ifadeler iki türlü yorumlanabilir.

ı. Âyette geçen اَدُّوا eddû emri “teslim etmek” manasına gelebilir ki bu durumda عِبَاد اللّٰهِ ‘ıbâdellâhi “Allah’ın kulları” tamlaması mef’ûl olur; zaten fetha okunmasının nedeni de böyle yorumlanmış olur. Buradaki اَدُّوا eddû emrinin “teslim etmek” manasına göre âyetteki mesaj A‘râf 7/105’teki şu ifadelerle de uyumlu olur: “İsrailoğullarını benimle gönder!” Hz. Mûsâ Firavun’a seslenerek İsrailoğullarını kendisiyle göndermesini ondan istemişti. Dahası sonra yorumlayacağımız Dühân 44/23. âyette de bu olaya değinilmektedir.

Tâhâ 20/47 ve Şu‘arâ’ 26/17’de de ifade ettiğimiz gibi, burada dile getirilen husus, Firavun tarafından eziyetlere maruz bırakılan kitlenin kendileriyle birlikte gönderilmesi ve artık onlara eziyete bir son verilmesidir.

Firavun onlara eziyet etmiş,(4) onları küçümseyip kendisine itaate mecbur bırakmış,(5) gruplara bölmüş, zayıf düşürmüş, hürriyetlerini ellerinden almış, erkek çocuklarını öldürtüp kızlarını sağ bırakmış ve toplumda bozgunculuk yapmıştı.(6) Bugünkü söylemle ifade edecek olursak, adeta toplumda erkek cinse karşı soykırım uygulamıştı.

İşte Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn, Yüce Allah’ın emri doğrultusunda Firavun’un bu eziyeti artık terk etmesini ve İsrailoğullarını kendileriyle birlikte göndermesini istemişti.

ıı. Âyette geçen اَدُّوا eddû emri “gelmek, icabet etmek” manasına da gelebilir ki bu anlam devam eden اِلَيَّ ileyye ifadesiyle de sonrasındaki اِنّ۪ي لَكُمْ رَسُولٌ اَم۪ينٌ “Ben sizin için apaçık bir elçiyim” hitabıyla da uyumlu olur. Esasında ilk etapta bakıldığında اَدُّوا eddû emrine “gelmek, icabet etmek” manasının verilmesi akla daha yatkındır. Çünkü Hz. Mûsâ Firavun ve adamlarından İsrailoğullarını kendisiyle göndermesini istemeden önce kendisini onlara tanıtması, tebliğini onlara ulaştırması ve tevhid inancını kabul ettirmesi gerekiyordu.

Muhataplar tam anlamıyla ikna edilmeden onları kölelik ortamından kurtarmaya çalışmak yeni bir kölelik ortamına onların taşınması gibi garip bir durumu akla getirebilir. Bu itibarla âyetteki maksadı öncelikle İsrailoğullarının ilahi davete yani Hz. Mûsâ’nın davetine icabet etmesi, ardından azgın yöneticilerden onları kendileriyle birlikte göndermelerini istemesi gelirse mana ve mesaj çok daha kapsayıcı bir mahiyet arz edebilir. Nitekim bazı müfessirlerimiz âyeti izah ederken bu iki yaklaşımı da birlikte zikretme gereği hissetmişlerdir.(7)

b)اِنّ۪ي لَكُمْ رَسُولٌ اَم۪ينٌ “Muhakkak ki ben size (gönderilmiş) güvenilir bir elçiyim.” Önceki âyette Hz. Mûsâ için كَر۪يم kerîm yani “çok değerli, çok şerefli, itibarlı” sıfatı kullanıldıktan hemen sonra, bu âyette اَم۪ين emîn “çok güvenilir” sıfatının getirilmesinin muhtemel sebebi, kendisine vahyedilmeden önce “güvenilen” bir insan oluşu diye yorumlanabilir.(8)

Bu yaklaşım risalet kurumunun sıradan insanlara değil de özellikleri olan kişilere layık bir görev oluşuyla da uyumludur. Vahye muhatap olduktan sonra ona karşı güvenilir olması da bu sıfatın anlam alanında asıl ve ağırlıklı bir yer tutmaktadır.

2. وَاَنْ لَا تَعْلُوا عَلَى اللّٰهِ اِنّ۪يٓ اٰت۪يكُمْ بِسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ “Allah’a büyüklük taslamayın! Şüphesiz ki ben size apaçık bir delil getiriyorum.” Bu âyette de iki hususa dikkat çekilmektedir.

a)وَاَنْ لَا تَعْلُوا عَلَى اللّٰهِ “Allah’a karşı büyüklük taslamayın!” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın azgın muhataplarına yönlendirdiği ikinci mesajının ise “Allah’a karşı büyüklük taslamamaları” şeklinde olduğunu bildirmektedir. Hz. Mûsâ ilk mesajını İsrailoğullarına yönelik beyan ettikten sonra, bu defa azgın muhataplarına da uyarıda bulunmuş ve insanların kibir ve istikbar içerisinde bulunmamaları gerektiğini ifade etmiştir.

Âyette geçen لَا تَعْلُوا عَلَى اللّٰهِ lâ ta‘lû ‘alellâhi ifadesi “Allah’a karşı büyüklenmemek, O’na karşı ululanmamak, büyüklük taslamamak” manalarına geldiği gibi, “Allah’ın emir ve yasaklarına karşı gelmemek, iftira etmemek, azgınlık yapmamak”(9) manalarını da zımnen içermektedir.

b) اِنّ۪يٓ اٰت۪يكُمْ بِسُلْطَانٍ مُب۪ينٍ “Şüphesiz ki ben size apaçık bir delil getiriyorum.” Hz. Mûsâ insanların Yüce Allah’a karşı kibirli olmamaları gerektiği şeklindeki uyarıyı yaptıktan sonra, muhataplarına “apaçık bir delil getirdiğini” de ifade etmektedir.

Konuyla ilgili olarak Mü’min 40/23’te şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki Mûsâ’yı da âyetlerimizle ve apaçık bir delille Firavun’a, Hâmân’a ve Karun’a (peygamber olarak) göndermiştik.” Burada sözü edilen âyetler hakkında gerekli açıklamalrımızı Mü’min 40/23’te yapmıştık. Burada kısaca sültân-i mübîn hakkında bilgi vermekle yetineceğiz.

Âyette zikredilen سُلْطَانٍ مُب۪ينٍ sültân-ı mübîn “apaçık sültân, delil” ifadesi Firavun’u ve ülkesindeki bütün bilgili büyücüleri mağlup eden “yılana dönüşen değnek” olarak yorumlanabilir.(10) Ayrıca Kasas 28/35’teki kullanımdan hareketle bu ifadeye “apaçık, açıklayıcı galebe, üstünlük”, “hâkimiyet” yorumu da yapılabilir. “Âyetleri birbiriyle açıklama metodumuz” gereği, bu âyette de maksat Hz. Mûsâ ile Hz. Hârûn’un çeşitli delillerle Firavun’a, onun dönemindeki azgın, sapkın, zalim, gaddar yöneticilere ve onların izinden gidenlere gönderildiği mesajının verilmesidir.

Bu âyetlerden günümüz din tebliğcilerine de çok önemli mesajlar verildiğini söyleyebiliriz. Bu bağlamda olmak üzere, anlaşılıyor ki din tebliğinde bulunacak kişiler yeterli donanıma sahip olmalı, konumlarını apaçık ifadelerle beyan etmeli, muhatapları ikilemde bırakacak sözlerden kaçınmalı, taleplerini açık sözlerle dile getirmeli, karşıtlardan çekinerek hakikati gizlememeli, neyin, ne kadar, hangi noktalarda yanlış ve hatalı olduğunu ortaya koymalıdır.

İşte bütün bu değerleri ve donanımı elde edebilmenin yolu insanlara vahiy ile ulaşmaktır. Vahiyden yoksun sunumlar muhatapları kazanmak yerine daha da uzaklaşmalarına kapı aralayabilir; kazanılsın istenenler ebediyyen kaybedilebilir. Kıssaların bu detayda ve sıklıkla zikredilmesinin sebebi onlardan metot öğrenmektir.

ııı. Kavminden Ricası ve Yüce Allah’a Şikayeti

وَاِنّ۪ي عُذْتُ بِرَبّ۪ي وَرَبِّكُمْ اَنْ تَرْجُمُونِ وَاِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا ل۪ي فَاعْتَزِلُونِ فَدَعَا رَبَّهُٓ اَنَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ قَوْمٌ مُجْرِمُونَ “Beni kovmanızdan benim Rabbime ve (elbette) sizin de Rabbiniz olan (Allah)a sığındım. Bana inanmazsanız benden uzaklaşın! (Musa:) ‘Bunlar suç işleyen bir toplumdur.’ diye Rabbine dua etmişti.”

Buradaki وَاِنّ۪ي ve innî ifadesi “ve muhakkak ki ben”; عُذْتُ ‘uztü fiili “sığındım, sığınıyorum, sığınırım”; بِرَبّ۪ي birabbî tamlaması “benim de Rabbime”; وَرَبِّكُمْ ve rabbiküm tamlaması “sizin de Rabbinize”; اَنْ تَرْجُمُونِ en tarcümûni ifadesi “beni taşlayıp kovmanızla ilgili”; وَاِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا ve in lem tü’minû ifadesi “ve eğer inanmazsanız”; ل۪ي lî ifadesi “bana”; فَاعْتَزِلُونِ fa‘tezilûni ifadesi “benden uzaklaşın, bana engel olmayın”; فَدَعَا fe de‘â fiili “dua etmişti”; رَبَّهُ rabbehû ifadesi “onun Rabbine”; اَنَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ enne hâülâi ifadesi “muhakkak ki bunlar”; قَوْمٌ kavmun kelimesi “(şöyle) bir topluluk(tur)”; مُجْرِمُونَ mücrimûne kelimesi ise “suçlu olanlar” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın kavmine yönelik sözleri ile Yüce Allah’a duası gündeme getirilmektedir.

1.وَاِنّ۪ي عُذْتُ بِرَبّ۪ي وَرَبِّكُمْ اَنْ تَرْجُمُونِ “Beni kovmanızdan benim Rabbime ve (elbette) sizin de Rabbiniz olan (Allah)a sığındım.” Hz. Mûsâ muhataplarına yönelik beyanlarına devam etmekte ve yaptığı tevhid tebliğine karşılık maruz bırakılmakta olduğu hakaret ve ağır ithamlar karşısında hepsinin Rabbi olan Yüce Allah’a sığındığını ifade etmektedir.

Burada yer alan عُذْتُ ‘uztü fiili “sığınmak” manasına gelmekte, geçmiş zaman kalıbında gelse de gelecek zaman veya geniş zaman manası da içermektedir. “Sığındım” demek “sığınıyorum, sığınırım” demektir.

Âyetin sonunda geçen تَرْجُمُونِ tarcümûni ifadesi ise “beni taşlamanız” veya beni “taşlayarak öldürmeniz” manasından ziyade “kovmak”, “tehdit etmek”, “hakaretlere uğratmak”, “saldırmak”, “lafla bunaltmak”, “sözle sataşmak”(11) gibi mecazi anlamlar içermektedir.

“Sözle taşlamak” manasını düşünürsek Zuhruf 43/49’da da geçtiği gibi maksadın ona “sihirbaz, büyücü” demeleri olduğunu söyleyebiliriz. Bu kelimeye “öldürmek”, “taşlamak”(12) manası verilirse o zaman da maksadın Şu‘arâ’ 26/14 ve Kasas 28/33’te dile getirildiği gibi bilinen anlamda “öldürülmek” olduğu da ifade edilebilir. Esasında Taberî’nin de belirttiği gibi, her ikisini düşünmekte de bir sakınca yoktur;(13) çünkü yaşananlar bunun doğru olduğunu göstermektedir.

2.وَاِنْ لَمْ تُؤْمِنُوا ل۪ي فَاعْتَزِلُونِ “Bana inanmazsanız benden uzaklaşın!” Hz. Mûsâ azgın kavmine hitap ederek kendilerinin iman etmemesi durumunda bari diğer insanlara ulaşması noktasında kendisine engel olmamalarını, yolundan çekilmelerini onlardan istemiştir. Bu ifadede zımnen İsrailoğullarını beraberinde götürmesine engel olmamalarını istemiştir.

Âyette geçen اعْتَزِلُونِ ı‘tezilûni ifadesi “benden uzaklaşın”, “yolumdan çekilin”, “beni terk edin”(14) manasına gelmekte, bir anlamda tarafsız kalmalarını, kendisini sözle de fiili olarak da engellememelerini istemek gibi bir mesaj içermektedir.(15)

3. فَدَعَا رَبَّهُٓ اَنَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ قَوْمٌ مُجْرِمُونَ “(Musa:) ‘Bunlar suç işleyen bir toplumdur.’ diye Rabbine dua etmişti.” Hz. Mûsâ kavmini çeşitli konularda uyardıktan sonra, sonuç alamayacağını anlayınca muhatapların mücrimler yani “suç işleyenler”, “suçtan beslenenler”, “suçla anılanlar” olduğunu Yüce Allah’a arz etmiştir. Onun bu ifadesi Yûnus 10/85’te “Ey Rabbimiz, bizi zalim toplumla birlikte kılma” şeklinde duaya ve niyaza konu edilmektedir.

Hz. Mûsâ’nın bu sözüne benzer bir şikayeti daha önce Hz. Nûh’un dile getirdiği Kamer 54/10’da hatırlatılmışken, bu sözün benzerini kavminin iman etmediğini şikayete konu edinmesi bağlamında Hz. Peygamber’in de söylediğini Zuhruf 43/88’de görmekteyiz. Buradan anlaşılıyor ki, bütün peygamberler aynı olumsuz tepkilerle karşılaştıkları için kendileri de aynı tepkileri vermiş, Yüce Allah’ın yardımı için dua ve niyazda bulunarak durumu Yüce Allah’a arz etmişlerdir.

b) Firavun’un ve Adamlarının Helaki ve Sonrası

Yüce Allah, sûrenin 23-29. âyetlerinde Hz. Mûsâ’ya hitap ederek “O halde kullarımı geceleyin yola çıkar! Çünkü takip edileceksiniz. Denizi rahatça terk edip geç; muhakkak ki onlar boğulacak bir ordudur” buyurduğunu bildirmektedir.

Ardından, onların geride nice bahçeler, gözeler, ekinler, güzel konaklar ve içinde zevkü sefa sürdükleri nice nimetler bıraktıkları, işte böylece onları yani o nimetleri ve serveti başka bir topluma miras bıraktığı haber verilmektedir.

Daha sonra, kendilerini hatırlı sanan bu insanlara yönelik şu çok önemli ve evrensel beyana yer verilmektedir: “Gök ve yer onların ardından ağlamamıştı; kendilerine mühlet de verilmemişti.”

ı. Geceleyin Denizi Geçmeleri

فَاَسْرِ بِعِبَاد۪ي لَيْلًا اِنَّكُمْ مُتَّبَعُونَ وَاتْرُكِ الْبَحْرَ رَهْوًا اِنَّهُمْ جُنْدٌ مُغْرَقُونَ “(Allah şöyle buyurmuştu): Kullarımı geceleyin yola çıkar! Şüphesiz ki takip edileceksiniz. Denizi rahatça terk edip geç! Şüphesiz ki onlar boğulacak bir ordudur.”

Buradaki فَاَسْرِ fe esri emri “götür”; بِعِبَاد۪ي bi ‘ıbâdî tamlaması “(şu) benim kullarımı”; لَيْلًا leylen kelimesi “geceleyin”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; مُتَّبَعُونَ müttebe‘ûne kelimesi “takip edilenler olacaksınız”; وَاتْرُكِ vetruk emri “ve terk et, bırak, geç”; الْبَحْر el-bahra kelimesi “denizi”; رَهْوًا rahven kelimesi “huzurlu, yavaş, sakin”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; جُنْدٌ cündün kelimesi “(şöyle) bir ordu(dur)”; مُغْرَقُونَ muğtakûne sözcüğü ise “boğulanlar” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ’ya yönelik sefer emri ile sonrasında Kıptîlerin boğulacağı bilgisi gündeme getirilmektedir.

1.فَاَسْرِ بِعِبَاد۪ي لَيْلًا اِنَّكُمْ مُتَّبَعُونَ “(Allah şöyle buyurmuştu): Kullarımı geceleyin yola çıkar! Şüphesiz ki takip edileceksiniz.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın bir önceki âyette dile getirdiği dusına icabet etmiş ve Dühân 44/18. âyette de geçtiği üzere, beraberinde gönderilmesini istediği İsrailoğullarını yanına alarak geceleyin yola çıkmasını, çünkü arkalarından Firavun ve adamları tarafından takip edileceklerini haber vermektedir. Benzer bir emir Hûd 11/81’de Hz. Lût ve beraberindekiler için de zikredilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Tâhâ 20/77’de şöyle buyrulmaktadır: “Mûsâ’ya, ‘Kullarımla birlikte geceleyin yola çık da (size) yetişilmesinden korkmaksızın ve (boğulmaktan) endişe etmeksizin onlara denizde kuru bir yol aç’ diye vahyetmiştik.” Benzer ifadeler Şu’arâ’ 26/52’de de yer almaktadır. Âyette اَسْرِ esri emrinin peşinden bâ/bi edatı gelmekte ve anlam “(kullarımla) yola çık” veya “(kullarımı) yola çıkar” manasına gelmektedir.

Şu’arâ’ 26/52’de de olduğu gibi âyetteki عِبَاد۪ي ‘ıbâdî tamlaması Hz. Mûsâ ile beraber olan o insanların “Rahmân’ın iyi ve has kulları” olduğunun bir delili olarak görülebilir. Bir kez de Şu‘arâ’ 26/52’de مُتَّبَعُون müttebe‘ûne kelimesi ise “takip edilenler” manasına gelmektedir. Hz. Mûsâ İsrailoğullarını alıp giderken Firavun ve adamları yani Mısır Kıptîleri tarafından takip edileceklerini kendisine bildirmektedir.(16)

Bu gece yolculuğu Hz. Peygamber’in hicretine benzemektedir. Demek ki Hz. Mûsâ’nın hicreti de bu yolculuktu diyebiliriz. Hz. Peygamber’in Mescid-i Aksâ’ya doğru İsrâ’sı ve Medine’ye hicreti ile Hz. Mûsâ’nın ve adamlarının yolculuğu açıkça benzeşmektedir. Dahası her iki peygamberdeki “gece” motifleri de bir başka ortak yön olarak tanımlanabilir.

Burada söz konusu yolculuğun zikredilmesinin Hz. Peygamber’e yönelik mesajı, risaletin Mekke dönemindeki Habeşistan’a hicret olabilir.(17) Ancak bu hicrette Hz. Peygamber’in bulunmayacak oluşu mesajın sahâbîlere yönelik anlaşılmasının yolunu açmaktadır.

2. وَاتْرُكِ الْبَحْرَ رَهْوًا اِنَّهُمْ جُنْدٌ مُغْرَقُونَ “Denizi rahatça terk edip geç! Şüphesiz ki onlar boğulacak bir ordudur.” Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya hitabına devam etmekte ve denizi rahat ve huzurlu bir şekilde geçip gitmelerini emrederek onları takip edenlerin yani Firavun ordusunun ise boğulacağını haber vermektedir.

Burada geçen وَاتْرُكِ الْبَحْرَ رَهْوًا emir, “Denizi açık bırak”,(18) “O yolu öylece bırak”,(19) “Denizi öyle olduğu gibi bırak”,(20) “Sen denizi rahat bir şekilde terk et”(21) şeklinde de tercüme edilmektedir. Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya denizi o şekilde terk etmesini, yani رَهْوًا rahven halinde “huzur içinde” onu geçmesini, bir anlamda korkmamasını, endişe etmemesini kendisinden istemektedir.

Tâhâ 20/77’de geçen “(size) yetişilmesinden korkmaksızın ve (boğulmaktan) endişe etmeksizin” ifadesi ile yorumunu yapmakta olduğumuz âyete verdiğimiz bu mana aynı hakikate işaret etmiş olmaktadır. Bize göre رَهْوًا rahven kelimesi “deniz”in durumunu değil, denizin terk edilme yani geçilme şeklini ifade etmiş olmaktadır. Bu yorumumuz “rahvan yürüyüş” ifadesiyle de örtüşmektedir.

Müfessirlerimiz konuyu denizin sakin, olduğu gibi bırakılması yani açılmış bir şekilde bırakılmasının kast edildiğini, çünkü geriden gelenlerin yolu açık sanıp sonrasında boğulmalarının manada yer aldığını beyan etmişlerdir.(22) Buna göre, denizin yarılmış hali mucizenin bir başka olaya daha sahne olacağı, Hz. Mûsâ ve İsrailoğullarını takip eden Firavun ve Kıptîlerin orada boğulacakları beyan edilmiş olmaktadır.

ıı. Kıptîlerin Geride Bıraktıkları Servet

كَمْ تَرَكُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ كَر۪يمٍ وَنَعْمَةٍ كَانُوا ف۪يهَا فَاكِه۪ينَ كَذٰلِكَ وَاَوْرَثْنَاهَا قَوْمًا اٰخَر۪ينَ “Onlar geride bahçeler, (su) kaynakları, ekinler, değerli bir makam ve içinde zevk sürdükleri nimetler bırakmışlardı. İşte böylece onları (o nimetleri) başka bir topluma miras bırakmıştık.”

Buradaki كَمْ kem edatı “nice”; تَرَكُوا terakû fiili “bırakmışlardı, terk etmişlerdi; مِنْ جَنَّاتٍ min cennâtin kelimesi “bahçeleri”; وَعُيُونٍ ve ‘uyûnin sözcüğü “ve su gözelerini”; وَزُرُوعٍ ve zurû‘in kelimesi “ve ekinleri”; وَمَقَامٍ كَر۪يمٍ ve makâmin kerîmin tamlaması “ve değerli konakları”; وَنَعْمَةٍ ve na‘metin kelimesi “ve nimetleri”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) idiler”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; فَاكِه۪ينَ fâkihîne kelimesi “zevklenmekte oldukları”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; وَاَوْرَثْنَاهَا ve evrasnâhâ fiili “ve onları miras bırakmıştık”;قَوْمًا kavmen kelimesi “(şöyle) bir kavme, bir topluluğa”; اٰخَر۪ين âharîne sözcüğü ise “diğerlerine, başkalarından oluşanlara” demektir.

Burada denizde boğulan Kıptîlerin geride bıraktıkları şeyler ve onların İsrailoğullarına miras bırakılması olayı gündeme getirilmektedir.

1.كَمْ تَرَكُوا مِنْ جَنَّاتٍ وَعُيُونٍ وَزُرُوعٍ وَمَقَامٍ كَر۪يمٍ وَنَعْمَةٍ كَانُوا ف۪يهَا فَاكِه۪ينَ “Onlar geride bahçeler, (su) kaynakları, ekinler, değerli bir makam ve içinde zevk sürdükleri nimetler bırakmışlardı.” Yüce Allah burada demiş olmasa da Yûnus 10/90 gibi başka âyetlerde Firavun ve adamlarının denizde boğulduklarını ifade etmekte ve Kıptîlerin ise geriye pek çok şey bıraktıklarını haber vermektedir. Bu çerçevede nice bağları-bahçeleri, su gözelerini-ırmakları, çeşit çeşit tarım ürünlerini-ekili arazileri, güzel ve değerli konakları, içinde huzur içerisinde oldukları hoş ve güzel yaşantıyı geride bıraktıkları haber verilmektedir.

Burada geçen مَقَامٍ كَر۪يمٍ makâm-ı kerîm tamlaması onların yaşadığı “güzel mekanlar”, “evler”, “yöneticilerin sarayları” vs. manalar vermektedir.(23) Bir kez de Müzzemmil 73/11’de geçen نَعْمَة na‘meh/en-na‘meh kelimesi ise “nimetler”, “refah içinde oluş” anlamını içermektedir. Kelimenin bu anlamı âyetin sonundaki فَاكِه۪ين fâkihîne “zevklenerek” kelimesiyle de desteklenmektedir.

Müzzemmil 73/11’de de geçen اُو۬لِي النَّعْمَة uli’n-na‘meti ifadesi “nimet sahipleri, kendilerine nimet verilmiş olanlar, nimetle buluşturulmuş olanlar, nimet içinde yüzenler” demektir. Çeşitli âlimlerimiz tarafından isabetle vurguladığı gibi, uli’n-na‘meti “nimet içinde olmak”, uli’n-nı‘meti “nimetlendirmek, nimetlendiriciler”, uli’n-nu‘meh ise “sevinçli olanlar” demektir.(24)

Konuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/57-58’de şöyle buyrulmaktadır: “(Sonunda) onları (yani Firavun ve kavmini sahip oldukları) bahçelerden, pınarlardan, hazinelerden ve değerli makamlardan çıkardık.” Burada Kıptîlerin çıkartıldıkları haber verilen nimet ve güzellikler ortamı, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde onların terk etmek zorunda kaldıkları ve İsrailoğullarına miras kılındıkları bildirilmiş olmaktadır.

2. كَذٰلِكَ وَاَوْرَثْنَاهَا قَوْمًا اٰخَر۪ينَ “İşte böylece onları (o nimetleri) başka bir topluma miras bırakmıştık.” Yüce Allah Kıptîleri suda boğduktan sonra onların geride bıraktıkları neleri varsa, memleketlerini ve mülklerini başka bir topluluğa yani İsrailoğullarına miras olarak verdiğini bildirmektedir. Bunun delili Şu‘arâ’ 26/59’daki şu beyandır: “Böylece, İsrailoğullarını onlara (yani geride bıraktıklarına) mirasçı yaptık.”

Bu konunun öncesi ve sonrasının ele alındığı başka bazı âyetleri hatırlatmakta da yarar vardır. A‘râf 7/128-129. âyetlerde şöyle buyrulmaktadır: “(O sırada) Mûsâ kavmine şöyle bir tavsiyede bulunmuştu: ‘Allah’tan yardım isteyin ve sabırlı olun. Şüphesiz ki yeryüzü Allah’ındır. Kullarından (Firavunu değil, Allah’ı) dileyene onu mirasçı yapar. Sonuç (Allah’a karşı) saygılı olanlarındır.’ Onlar da, ‘Sen bize (peygamber olarak) gelmeden önce de eziyete uğratılmıştık, geldikten sonra da (yani bu durum senden kaynaklanmıyor)’ demişlerdi. Bunun üzerine Mûsâ da onlara, ‘Kesinlikle Rabbiniz düşmanınızı helâk edecek ve onların yerine sizi yeryüzüne hakim kılacak da nasıl hareket edeceğinize bakacaktır’ demişti.”

İşte bu vaadin gerçekleştiği hem yorumunu yapmakta olduğumuz âyette, hem de Şu‘arâ’ 26/59’da dile getirilmektedir. Ayrıca A‘râf 7/137’de şöyle buyrulmaktadır: “Hakaretlere maruz bırakılmış olan o kavmi, içini bereketle doldurduğumuz ülkenin doğu taraflarına ve batı taraflarına mirasçı kılmıştık. Rabbinin, sabırlarına karşılık İsrailoğullarına verdiği güzel söz yerine gelmiş oldu. Firavun ve kavminin yaptıkları (bahçeleri veya sanat eserlerini) ve yükselttikleri (binaları)nı yerle bir etmiştik.”

Yüce Allah İsrailoğullarına ihsan ettiği bu nimetin kadrini ve kıymetini iyi bilmeleri gerektiğini ifade edercesine, kendilerini köle edinip hayatı zindan eden zorba insanların ellerinden mallarını ve servetlerini alıp beğenmedikleri, köle olarak görüp kullandıkları insanlara teslim etmişti. Benzer çarpık bakışlar Mekkeli müşriklerin elebaşlarında da müslümanlara karşı vardı; Yüce Allah onların da akıbetini başka bir bela ile sonuçlandırmıştı.

ııı. Kendilerine Hiçbir Şeyin Üzülmemesi

فَمَا بَكَتْ عَلَيْهِمُ السَّمَآءُ وَالْاَرْضُ وَمَا كَانُوا مُنْظَر۪ينَ “Gök ve yer onların ardından ağlamamıştı; kendilerine (artık) zaman da tanınmamıştı.”

Âyetteki فَمَا بَكَتْ fe mâ beket fiili “ağlamamıştı”; عَلَيْهِمُ ‘aleyhim ifadesi “onlara”; السَّمَآءُ es-semâü kelimesi “gök”; وَالْاَرْضُ ve’l-ardu ifadesi “ve yer, yeryüzü”; وَمَا كَانُوا ve mâ kânû fiili “ve (şöyle) olmamışlardı”; مُنْظَر۪ينَ munzarîne kelimesi ise “zaman tanınanlar, onlara zaman tanınmamıştı” demektir.

Burada inkarcı azgınların kendilerince hayal ettikleri büyüklük iddialarının hiçbir şekilde gerçek olmadığı, onlar helak edilince gerilerinden hiçbir şeyin üzülmediği gündeme getirilmektedir.

1. Yüce Allah Firavun ve Kıptî müstekbirlerin kendilerinin vazgeçilmez olduğunu düşündüklerini, bu yüzden onların ardından her şeyin ağlayacağını sandıklarını, oysa ne göğün ne de yerin onların ardından ağlamadığını, kendilerine hiçbir şekilde mühlet de verilmediğini yani zaman tanımadığını beyan etmektedir.

“Helak edilmeleri” birilerini üzmek yerine tam tesine müminleri sevindirmişti. Bu kadar azgınlık yapan bu kişilerin helak edilmeleri hemen gerçekleştirilmiş, kendilerine dünya hayatında daha fazla mühlet verilmediği gibi azapları âhirete de tehir edilmemiştir.

2. Müfessirlerimiz “helak edilen azgınların ardından göğün ve yerin ağlamadığı” konusunda çeşitli rivayetler nakletmektedirler;(25) ancak bu tür rivayetlerin sihhatı konusunda kesinlik söz konusu olmadığı için diğer yaklaşımlara kısaca değinmek istiyoruz. Burada bazı anlam ihtimalleri vardır.

a) Buna göre bir ihtimal âyette tıpkı Yûsuf 12/82’de de olduğu gibi أهل ehl kelimesinin gizli olduğunu, dolayısıyla gök ehli olan meleklerin de yeryüzünün ehli olan insanların da onların ardından ağlamadığı beyan edilmiş olabilir. Bu manaya göre âyette inkarcı azgın ve kibirli muhataplara yönelik bir alay söz konusu edilmiş olmaktadır.(26)

b) Bu ifadenin olayın büyüklüğünü ortaya koymayı amaçlayan bir deyim olduğu de belirtilmektedir. Hatırlı birileri ölünce dünyanın kararacağı, Güneş’in ve Ay’ın tutulacağı, rüzgarların, göklerin ve yerin ağlayacağı ifadelerinin kullanıldığı ileri sürülmektedir.

Firavun tipli insanlar kendilerini dev aynasında gördükleri ve kainat için vazgeçilmez olduklarını santıkları için Yüce Allah durumun hiç de onların zannettiği gibi olmadığını beyan etmekte, arkalarından hiç kimsenin ve hiçbir şeyin üzülmediğini, dahası düzelme ümidi de bulunmadığı için kendilerine hiçbir şekilde zaman ta tanınmadığını bildirmekte, Firavun gibilerin izinden gidenlere de gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

c) İsrailoğullarına İhsan ve İmtihan Edilmeleri

Yüce Allah, sûrenin 30-33. âyetlerinde İsrailoğullarını o alçaltıcı azaptan yani Firavun’dan kurtardığını, onun haddini aşanlardan zorba biri olduğunu, bir bilgiye dayanarak İsrailoğullarına kendi zamanlarında âlemlerin üstünde bir imtiyaz ihsan ettiğini, ardından onlara içinde açık bir imtihan bulunan âyetler, deliller, işaretler verdiğini beyan etmektedir.

ı. İsrailoğullarının Firavun’dan Kurtarılması

وَلَقَدْ نَجَّيْنَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ مِنَ الْعَذَابِ الْمُه۪ينِ مِنْ فِرْعَوْنَ اِنَّهُ كَانَ عَالِيًا مِنَ الْمُسْرِف۪ينَ “Yemin olsun ki biz, İsrailoğulları’nı küçük düşürücü o azaptan yani Firavun’dan kurtarmıştık. Şüphesiz ki o, haddini aşanlardan bir zorbaydı.”

Buradaki وَلَقَدْ نَجَّيْنَا ve lekad necceynâ fiili “yemin olsun ki kurtarmıştık”; بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ benî isrâîle tamlaması “İsriloğullarını”; مِنَ الْعَذَابِ الْمُه۪ينِ mine’l-‘azâbi’l-mühîni tamlaması “aşağılık o azaptan”; مِنْ فِرْعَوْنَ min fir‘avne ifadesi “Firavun’dan”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; كَانَ kâne fiili “(şöyle) idi”; عَالِيًا ‘âliyen kelimesi “büyüklük taslayan, zorbalık yapan biri”; مِنَ الْمُسْرِف۪ينَ mine’l-misrifîne ifadesi ise “haddini aşanlardan” demektir.

Burada Yüce Allah’ın İsrailoğullarına yönelik bir ihsanı ve Firavun’un zorbalığı gündeme getirilmektedir.

1. وَلَقَدْ نَجَّيْنَا بَن۪يٓ اِسْرَآء۪يلَ مِنَ الْعَذَابِ الْمُه۪ينِ “Yemin olsun ki biz, İsrailoğulları’nı küçük düşürücü o azaptan kurtarmıştık.” Yüce Allah Firavun’u, azgın adamlarını ve Mısır Kıptîlerini helak ettiğini beyan ettikten sonra, bu defa İsrailoğullarını o alçaltıcı azaptan kurtardığını, dolayısıyla kendilerine büyük bir lütufta bulunduğunu ifade etmektedir.

Âyette sözü edilen الْعَذَابِ الْمُه۪ينِ el-‘azâbi’l-mühîn tamlaması Firavun’un “İsrailoğullarının erkek çocukları öldürtüp kızlarını hizmetçi olarak kullanması, onları çok zor işlere yönlendirmesi” olarak anlaşılabilir.(27) Bu uygulamanın Firavun’dan kaynaklandığı devam eden âyetle de desteklenmektedir.

Bazı müfessirlerimiz bu tamlamayı sıfat tamlaması olarak değil de isim tamlaması olarak yani ‘azâb kelimesinin başında eliflâm olmadan عَذَابِ الْمُه۪ينِ ‘azâbi’l-mühîn şeklinde “o aşağılık adamın yani Firavun’un azabından” manasında Firavun’la ilişkilendirmişlerdir. Bu da bir ihtimal olarak düşünülebilir. Her iki durumda da mesaj esasında aynı kapıya çıkmaktadır.(28)

2. مِنْ فِرْعَوْنَ اِنَّهُ كَانَ عَالِيًا مِنَ الْمُسْرِف۪ينَ “Yani Firavun’dan. Şüphesiz ki o, haddini aşanlardan bir zorbaydı.” Yüce Allah alçaltıcı azabın Firavun’dan kaynaklandığını, çünkü onun haddini aşan zorbalardan birisi olduğunu bildirmektedir. Firavun’un kavmine zorbalık yaptığı ve onları küçmsediğiyle ilgili olarak Kasas 28/4 ve Zuhruf 43/54’te de bilgi verilmektedir. Firavun’un hem zorba biri olduğu hem de haddini aşanlardan olduğu beyan edilmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen عَالِيًا ‘âliyen kelimesi “baskıcı, zorba” gibi anlamlar içermektedir. Yûnus 10/83’te yine Firavun’la ilgili olarak ‘âlin şeklinde bir kelime zikredilmektedir. Ayrıca Kasas 28/4’te geçen ‘alâ fiili de yine Firavun’la ilgili olarak kullanılmaktadır.

İbn Abbâs buradaki مِنْ فِرْعَوْنَ min fir‘avne “Firavun’dan kaynaklanan” ifadesini مَنْ فِرْعَوْنُ men fir‘avnu şeklinde soru ifadesi şeklinde anlayarak maksadın Firavun’un kim ve nasıl biri olduğunun sorulduğunu ve cevabın da “haddini aşanlardan bir zorba olduğu” şeklinde verildiğini beyan etmektedir.(29)

ıı. Dönemlerindekilere İmtiyazlı Kılınmaları

وَلَقَدِ اخْتَرْنَاهُمْ عَلٰى عِلْمٍ عَلَى الْعَالَم۪ينَ “Yemin olsun ki biz bir bilgiye göre onları (İsrailoğulları’nı) âlemlere (kendi zamanlarının inkârcılarına) seçkin kılmıştık.”

Âyettekiوَلَقَدِ اخْتَرْنَاهُمْ ve lekadı’htarnâhum fiili “yemin olsun ki onları tercih etmiştik, onları ayrıcalıklı kılmıştık”; عَلٰى عِلْمٍ ‘alâ ‘ılmin ifadesi “bir bilgiye göre, bilerek”; عَلَى الْعَالَم۪ينَ ‘ale’l-‘âlemîne ifadesi ise “âlemler üzerine, âlemlere” demektir.

Burada Yüce Allah’ın İsrailoğullarını dönemlerindeki diğer insanlara göre imtiyazlı kılması gündeme getirilmektedir.

Bu âyet “Andolsun biz ‘bilerek’, onlara (İsrailoğullarına kendi zamanlarında) âlemlerin üstünde bir imtiyaz vermiştik” şeklinde de tercüme edilebilir. Yüce Allah İsrailoğullarına yönelik bir başka lutfunu ise onları dönemlerindekilerden imtiyazlı bir hale getirmesi olarak belirlediğini beyan etmektedir. Yüce Allah o dönemde tek Allah inancına sahip tek topluluk olmaları sebebiyle onlara üstünlük ve imtiyaz verdiğini bildirmektedir.

Aynı kökten kelimeler halinde A‘râf 7/155, Tâhâ 20/13 ve Kasas 28/68’de de geçen, ayrıca yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin başında zikredilen اخْتَرْنَا ıhtarnâ fiili “tercih etmek”, “imtiyazlı hale getirmek”, “üstün kılmak”, “seçmek”(30) gibi anlamlar içermektedir. Bu arada âyetin sonundaki الْعَالَم۪ين el-‘âlemîne kelimesi de hemen hemen bütün müfessirlerin ortak kanaati doğrultusunda “o dönemdeki diğer insanlar”, “çağdaşları” manasına alınmaktadır.(31)

İsrailoğullarının âlemlere üstün kılınması konusunda Bakara 2/47, 122, A‘râf 7/140, Dühân 44/32 ve Câsiye 45/16 gibi âyetlerde de bilgiler yer almaktadır. Burada sözü edilen الْعَالَم۪ين el-‘âlemîne kelimesi “âlemler” manasının ötesinde, “o dönemdekiler”,(32) özellikle de “inançsızlar” manasına alınmalıdır.

Çünkü sözü edilen “seçkinlik” eğer bilinen anlamda “üstünlük” ise müminler kâfirlerden zaten üstündür; yoksa bütün âlemlerdeki insanlardan üstünlük söz konusu değildir. Nitekim Âl-i İmrân 3/110’da da bu son ümmet için “en hayırlı” denmesinin nedeni, onların iyiliği emretmeleri, kötülükten menetmeleri ve Allah’a iman edip güvenmeleri şeklinde dile getirilmektedir.

A‘râf 7/52 ve Câsiye 45/23’te de geçen عَلٰى عِلْمٍ ‘alâ ‘ılmin “bir bilgiye göre” ifadesinin bazı anlam açılımlarının bulunduğu belirtilmektedir. Bu çerçevede bu ifade Yüce Allah’ın her şeyi bildiği gerçeğini içerdiği gibi bu bilgisi nedeniyle onları imtiyazlı kıldığını da göstermektedir.

Buna ilave olarak zımnen kendilerinin daha sonraki dönemlerde ahlaki olarak bozulacaklarını da bildiği, sonrasında aynı bilgi gereği onların da rahmetinden kovulacağı gerçeği de mucizevi bir şekilde önceden haber verilmiş olmaktadır. Bu ifade Mâide 5/8’de geçtiği gibi Yüce Allah’ın İsrailoğullarının sonradan nankörlük edeceklerini, istismara dalacaklarını bilmesine rağmen kendilerini imtihan etmek için bu şekilde imtiyazlı kıldığı manasını da içermektedir.(33)

ııı. İmtihan İçerikli Delillerle Buluşturulmaları

وَاٰتَيْنَاهُمْ مِنَ الْاٰيَاتِ مَا ف۪يهِ بَلٰٓؤٌا مُب۪ينٌ “Onlara, içinde apaçık bir imtihan bulunan deliller vermiştik.”

Âyetteki وَاٰتَيْنَاهُمْ ve âteynâhum fiili “ve onlara vermiştik”; مِنَ الْاٰيَاتِ mine’l-âyâti ifadesi “(şu) âyetlerden ki”; مَا ف۪يهِ mâ fîhî ifadesi “içinde olan (şu) şeyi”; بَلٰٓؤٌا مُب۪ينٌ belâun mübînun tamlaması ise “apaçık bir imtihan” demektir.

Burada İsrailoğullarına verilen ve içinde ibretler bulunan âyetler gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah İsrailoğullarına içinde çeşitli imtihanlar bulunan pek çok âyet, delil, ibretlik hadise verdiğini, ancak onların bunlardan yüz çevirdiklerini ifade etmek istemektedir. Kendilerine verilen nimetlerin nedeni “istikamet sahibi olmaları”ydı; bir peygamber olan Hz. Mûsâ’nın tebliğ ettiği değerlere sahip kılınmalarıydı.

Anlaşılıyor ki çok kısa bir zaman sonra A‘râf 7/138’de belirtildiği gibi “put istemeleri”, A‘râf 7/148 ve Tâhâ 20/85’te geçtiği üzere “Sâmirî’nin peşine takılmaları”, Bakara 2/61’te beyan edildiği üzere “kudret helvesı ve bıldırcın etine tahammül etmeyip başka istekleri ileri sürmeleri”, A‘râf 7/163’te yer aldığı üzere “Cumartesi yasağını ihlal etmeleri”, hepsinden öte Bakara 2/55 ve Nisâ 4/153’te ele alındığı gibi “Yüce Allah’ı açıktan görme istekleri” onların çeşitli belalara çarptırılmalarına neden olmuştu.

İsrailoğullarına uygulanan imtihan içerikli âyetler bağlamında Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a verilen âyetler, deliller, belgeler, mucizeler Kehf 18/101’de beyan edilen “dokuz beyan, dokuz mucize” olarak da anlaşılabilir.(34) Bunlar “tufan”,(35) “‘asâ”,(36) “yed-i beydâ’”,(37) “denizin yarılması”,(38) “kendisinden on iki su fışkıran kaya”,(39) “çekirge sürüsü ve kımıl (yaban sineği)”,(40) “kurbağa istilası”,(41) “suyun kana dönüşmesi”(42) ve “dağın onların üzerine kaldırılması”dır.(43) İşte Yüce Allah yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu konulara değinmektedir.

Âyette geçen بَلٰٓؤٌا مُب۪ينٌ belâun mübînun tamlaması Bakara 2/59, A‘râf 7/141 ve İbrâhim 14/6’da belâun ‘azîmun yani “çok büyük bir imtihan” şeklinde yer almaktadır. Bu arada Enbiyâ’ 21/35’te ve daha pek çok âyette belirtildiği gibi, diğer insanlara da çeşitli imtihanlar uygulanmakta, herkesin bu imtihanı kazanması gerektiğine dikkat çekilmekte, Hûd 11/7 ve İnsân 76/2 gibi âyetlerde ise “yaratılışın gayesi imtihan” olarak belirlenmektedir. Bu imtihanı kazabilen yiğitlere selam olsun.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 270; Taberî, age., XXV, 118. 2 - Zemahşerî, age., IV, 267.
• 3 - Semerkandî, age., III, 270; Taberî, age., XXV, 118.
• 4 - Bakara 2/48; İbrâhim 14/6; A‘râf 7/141. 5 - Zuhruf 43/54. 6 - Kasas 28/4.
  • Bakara 2/48 İbrâhîm 14/6 A‘râf 7/141 Zuhruf 43/54 Kasas 28/4
• 7 - Semerkandî, age., III, 270; Taberî, age., XXV, 118; Zemahşerî, age., IV, 267. 8 - Semerkandî, age., III, 270.
• 9 - Semerkandî, age., III, 270; Taberî, age., XXV, 119; Zemahşerî, age., IV, 267.
• 10 - Zemahşerî, age., II, 410.
• 11 - Taberî, age., XXV, 119.
• 12 - Semerkandî, age., III, 270; Taberî, age., XXV, 120; Zemahşerî, age., IV, 267. 13 - Taberî, age., XXV, 120.
• 14 - Semerkandî, age., III, 270. 15 - Taberî, age., XXV, 120; Zemahşerî, age., IV, 267.
• 16 - Taberî, age., XXV, 120.
• 17 - İslâmoğlu, age., s. 605’te 1. not.
• 18 - Süleyman Ateş, Meâl, s. 496. 19 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 556. 20 - Esed, age., s. 1013. 21 - İslâmoğlu, age., s. 985.
• 22 - Semerkandî, age., III, 270; Taberî, age., XXV, 121-122; Zemahşerî, age., IV, 268.
• 23 - Semerkandî, age., III, 270; Taberî, age., XXV, 123; Zemahşerî, age., IV, 268.
• 24 - Semerkandî, age., III, 271; Zemahşerî, age., IV, 268.
• 25 - Semerkandî, age., III, 271; Taberî, age., XXV, 124-126; Zemahşerî, age., IV, 270. 26 - Zemahşerî, age., IV, 270.
• 27 - Semerkandî, age., III, 271; Zemahşerî, age., IV, 270-271.
• 28 - Zemahşerî, age., IV, 271.
• 29 - Zemahşerî, age., IV, 271.
• 30 - Semerkandî, age., III, 271. 31 - Semerkandî, age., III, 271; Taberî, age., XXV, 127; Zemahşerî, age., IV, 271. 32 - Semerkandî, age., I, 546; Taberî, age., IX, 46.
• 33 - Zemahşerî, age., IV, 271.
• 34 - Semerkandî, age., II, 576. 35 - A‘râf 7/133. 36 - Tâhâ 20/18; A‘râf 7/107; Şu‘arâ’ 26/32; Neml 27/10; Kasas 28/31. 37 - Tâhâ 20/22; A‘râf 7/107; Şu‘arâ’ 26/33. 38 - Tâhâ 20/77; Şu‘arâ’ 26/63. 39 - Bakara 2/60; A‘râf 7/160. 40 - A‘râf 7/133. 41 - A‘râf 7/133. 42 - A‘râf 7/133. 43 - Nisâ’ 4/154.
  • A‘râf 7/133 Tâhâ 20/18 A‘râf 7/107 Şu‘arâ 26/32 Neml 27/10 Kasas 28/31 Tâhâ 20/22 A‘râf 7/107 Şu‘arâ 26/33 Tâhâ 20/77 Şu‘arâ 26/63 Bakara 2/60 A‘râf 7/160 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 A‘râf 7/133 Nisâ 4/154