Neml Suresi

Mekke’de risaletin 8. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 93 âyetten oluşan, adını 18. âyetinde zikredilen ve “karınca/karıncalar” anlamındaki النَّمْل en-neml kelimesinden alan Neml sûresi, inişe göre 53, resmî sıralamada ise 27. sûredir.

Neml sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Şu‘arâ’ sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Her iki sûrenin de mukatta‘a harfleriyle başlaması, ilk kıssanın Hz. Mûsâ ile ilgili olması, ayrıca Hz. Sâlih ve Hz. Lût kıssalarına yer verilmesi, vahyin kaynağı ve etkinliğinin gündeme getirilmesi ortak konulardan bir kısmıdır. Ayrıca Şu‘arâ’ 26/7’de tek âyet olarak yer alan “yeryüzü” âyetine Neml 27/60-64 ve 86’da benzer konuların eklenmesi, iyi insanlarla kötülerin mücadelesi ve iki grubun da mahşerde yaşayacakları akıbet gibi konular bu iki sûrenin ortak konuları olarak zikredilebilir.

Neml sûresi, muatta‘a harfleriyle başlamakta, vahyin apaçıklığı, müminlere hidayet ve müjde oluşu, inanmayanlara azap edileceği bilgisiyle devam etmektedir. 7. âyetten itibaren, önce Hz. Musa, ardından sırasıyla Hz. Süleyman, Sebâ melikesi Belkıs, Hz. Sâlih ve Hz. Lût kıssalarıyla ilgili bilgiler verilmektedir.

60. âyetten itibaren, kâinat kitabından gökler, yeryüzü, yağmur, bitkiler, yeryüzünün düzeni, nehirler, ağırlıklar, iki nehir gibi konu başlıkları hatırlatılmakta, insana yönelik ilâhî yardımlar gündeme getirilmektedir.

65. âyetten itibaren, gaybı sadece Yüce Allah’ın bilebileceği, inkârcıların âhiret hakkındaki olumsuz kanaatleri zikredilmekte, daha sonra Kur’ân’ın çeşitli etkinlik noktaları, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudreti muhataplara aktarılmaktadır.

82. âyetten itibaren, mahşer şartları, orada yaşanacak yürek burkucu olaylar gündeme getirilmekte, Son Saat’teki büyük değişim ve dönüşüme dikkat çekilmektedir. Sûrenin sonunda ise, Hz. Peygamber’e yönelik risalet öğretileri “Allah’a kulluk”, “hakka teslimiyet” ve “vahyi okuyup hayata geçirmek” şeklinde üç başlıkta özetlenmekte, hidayet ve dalaletin şahsiliği üzerinde durulmakta, Yüce Allah’ın her bir şeyden haberdar olduğu bilgisi zikredilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 45-58. âyetlerinde Hz. Sâlih’in kavmi Semûd ile Hz. Lût’un kavminin kıssasına yer vermekte, her iki milletin de azgınlıkları nedeniyle sonlarının perişanlığına dikkat çekmektedir.

a) Hz. Sâlih ve Semûd Kavminin Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 45-53. âyetlerinde Hz. Sâlih’ten ve kavminden söz etmekte, Semûd kavmini tevhide davet etmesi için Hz. Sâlih’i onlara elçi gönderdiğini, onların birbirleriyle tartıştıklarını, iyiliğin öncesinde aceleyle azabı istemelerini şu şekilde dile getirmektedir: “Ey kavmim! İyiliğin öncesinde niçin kötülüğ(ün gelmesin)e acele ediyorsunuz? Merhamete eriştirilmeniz ümidiyle Allah’tan bağışlanma dilesenize!”

Ardından, Semûd kavminin Hz. Sâlih ve beraberindeki müminler nedeniyle uğrusuzluğa uğradıkları iddiaları ve bunun asıl sebebinin kendilerinden kaynaklandığı şöyle beyan edilmektedir: “Senin ve beraberindekilerin yüzünden uğursuzluğa uğradık. (Sâlih de), ‘Size gelen uğursuzluk (yapıp ettikleriniz nedeniyle), Allah katında(n gelmiş)tir. Aslında sizler imtihana çekiliyorsunuz’ cevabını vermiştir.”

Daha sonra, şehirde bozgunculuk çıkaran ve ıslah faaliyeti ortaya koymayan dokuzlu çetelerin bulunduğu, tuzaklarını yalan yere yeminlerle şu şekilde destekledikleri bildirilmektedir: “Ona (Sâlih’e) ve ailesine gece baskın yapıp (hepsini öldürelim); sonra da (Sâlih’in) taraftarı olan kişiye ‘Biz, (Sâlih’in inanç) ailesinin yok edilişini görmedik, doğru söylüyoruz diyelim’. Böylece onlar bir tuzak kurmuşlardı; Biz de kendileri farkında olmadan tuzaklarını boşa çıkarmıştık.”

Kıssanın sonunda ise tuzaklarıın boşa çıktığı, ibretlik akıbetleri hakkında şöyle buyrulmaktadır: “Bak işte, tuzaklarının sonu nasıl olmuş! Onları da (kendilerine uyan) kavimlerini de toptan helâk etmiştik! İşte haksızlıkları yüzünden çökmüş, ıssız kalmış evleri! Gerçeği bilen bir toplum için elbette bunda bir ders vardır. İman edip duyarlı davranmış olanları ise kurtarmıştık.”

ı. Hz. Sâlih’in Kavmine Elçi Gönderilmesi

وَلَقَدْ اَرْسَلْنَآ اِلٰى ثَمُودَ اَخَاهُمْ صَالِحًا اَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ فَاِذَا هُمْ فَر۪يقَانِ يَخْتَصِمُونَ “Yemin olsun ki ‘Allah’a kulluk edin!’ (demesi için) Semûd’a kardeşleri Salih’i (peygamber olarak) göndermiştik ve birdenbire birbiriyle çekişen iki gruba ayrılmışlardı.”

Âyettekiوَلَقَدْ اَرْسَلْنَآ ve lekad erselnâ fiili “yemin olsun ki göndermiştik”; اِلٰى ثَمُودَ ilâ semûde kelimesi “Semûd (kavmi)ne”; اَخَاهُمْ ehâhüm ifadesi “onların kardeşini”; صَالِحًا sâlıhan kelimesi “Sâlih’i”; اَنِ اعْبُدُوا eni‘büdû emri “kulluk, ibadet edin diye”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; فَاِذَا هُمْ fe izâ hum ifadesi “bir de baktı ki onlar”; فَر۪يقَانِ ferîkâni kelimesi “iki grup olmuşlar”; يَخْتَصِمُونَ yahtesımûne fiili ise “birbiriyle çekişmekteler(di)” demektir.

Burada Hz. Sâlih’in kavmine gönderiliş gayesi, onların iki gruba ayrılıp birbirleriyle olan tartışmaları gündeme getirilmektedir.

Hz. Sâlih ve Semûd kıssası hakkında genel bilgileri ve Kur’ân’da hangi sûrelerde geçtiğiyle ilgili genel malumatı Şu‘arâ’ 26/141-159. âyetlerinde vermiştik. Burada ise kıssanın diğer sûrelerde yer almayan bölümüyle ilgili bilgileri incelemeye çalışacağız.

1. Bu âyette kardeşleri Hz. Sâlih’in Semûd kavmine peygamber olarak gönderildiği beyan edilmiş, peygamberliğin gerekçesi de “Tek olan Yüce Allah’a kulluk yapmak” diye belirlenmiştir. Bütün peygamber kıssalarında ifade edildiği gibi, risaletin amacı tevhîd inancının benimsetilmesidir. Bu emir hem Nahl 16/36’da belirtildiği gibi Yüce Allah’ın bütün peygamberlerin tebliğ ilkelerinin başında zikrettiği bir husustur; hem de bütün peygamberler ümmetlerine bunu tebliğ etmişlerdir.(1)

2. Kendilerine peygamber daveti ulaşan Semûd kavmi iki gruba ayrılarak birbirleriyle çekişmeye başlamışlardı. Bu iki grup elbette Hz. Sâlih’in davetine icabet eden “müminler”le ona itibar etmeyip getirdiğini inkâr eden “kâfirler”dir. A‘râf 7/74-75’te de değinilen bu tartışmanın Hz. Sâlih’in peygamber olup olmadığı noktasında şekillendiği, toplumda zayıf ve güçsüz görülenlerin bu hakikate iman ettiği, kendilerini üstün görenlerin ise risaleti inkâr ettiği beyan edilmektedir.

3. Âyettekiفَاِذَا هُمْ fe izâ hum “Bir de baktın ki onlar” kullanımı, Hz. Sâlih’in davetinin hemen peşinden çekişmenin yaşandığını göstermektedir. Çünkü bu ifade, ânilik bildiren bir mana vermektedir. Durum böyle olunca da, iman edenlerin o delilleri kabul etmeyenlerle tartıştığı anlaşılmaktadır. Devam eden âyetlerde yer alan ifadeler bu tartışmanın müminlerle kâfirler arasında geçekleştiğini göstermektedir.

Bu tartışma ve çekişme din konusunda olunca, bu durum, dinî konularda tartışıp onları iyice incelemenin bir görev olduğuna delalet eder; böylece dinde taklidin geçersizliğine de işaret edilmiş olmaktadır. İnananlar neye, nasıl ve niçin inandığını, inkâr edenler de neyi, nasıl ve niçin inkâr ettiğini bilmelidirler. Bunun açık bir ifadesi Enfâl 8/42’de evrensel bir hakikat olarak beyan buyrulmaktadır.

Bu âyetin son cümlesi bize şunu öğretmektedir: İnsanlara sunulan hakikat bilgisi karşısında insanlar iki gruba ayrılırlar: Yüce Allah’tan yana olanlar, bunun gereği olarak şeytandan kaçanlar; şeytandan yana olanlar, yani Yüce Allah’tan kaçanlar. Bu ikisinin dışında bir başka yol yoktur, vesselâm.

ıı. Hz. Sâlih’in Kavmine Sorusu ve Aldığı Cevap

قَالَ يَا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْلَا تَسْتَغْفِرُونَ اللّٰهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ قَالُوا اطَّيَّرْنَا بِكَ وَبِمَنْ مَعَكَ قَالَ طَآئِرُكُمْ عِنْدَ اللّٰهِ بَلْ اَنْتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ “(Salih) şöyle demişti: ‘Ey kavmim! İyiliğin öncesinde niçin kötülüğ(ün gelmesin)e acele ediyorsunuz? Merhamete ulaştırılasınız diye Allah’tan bağışlanma dilesenize!’ (Kavmi) şöyle demişti: ‘Senin ve beraberindekilerin yüzünden uğursuzluğa uğradık.’ (Salih ise) ‘Size gelen uğursuzluk (yapıp ettikleriniz nedeniyle) Allah katında(n gelmiş)tir. Aslında siz deneniyorsunuz.’ demişti.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(Salih) demişti ki”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey benim kavmim”; لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ lime testa‘cilûne sorusu “neden acele istiyorsunuz”; بِالسَّيِّئَةِ bi’s-seyyieti kelimesi “kötülüğü”; قَبْلَ kable edatı “önce”; الْحَسَنَةِ el-haseneti kelimesi “iyilikten”;لَوْلَا تَسْتَغْفِرُونَ levlâ testağfirûne ifadesi “bağışlanma dileğinde bulunmanız gerekmez miydi, bağışlanma dileseydiniz ya”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’tan”; لَعَلَّكُمْ le‘alleküm ifadesi “umulur ki sizler”; تُرْحَمُونَ türhamûne edilgen fiili “merhamet edilirsiniz”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”;اطَّيَّرْنَا ittayyarnâ fiili “uğursuzluğa uğradık”;بِكَ bike ifadesi “senden dolayı”;وَبِمَنْ مَعَكَ ve bimen me‘ake ifadesi “ve seninle birlikte olanlardan dolayı”; قَالَ kâle fiili “(Salih) demişti ki”;طَآئِرُكُمْ tâiruküm tamlaması “sizin uğursuzluğunuz”; عِنْدَ اللّٰهِ ‘ındellâhi ifadesi “Allah katındadır”; بَلْ bel edatı “bilakis, aslında”; اَنْتُمْ entüm zamiri “sizler”; قَوْمٌ kavmun kelimesi “(şöyle) bir topluluk(sunuz)”;تُفْتَنُونَ tüftenûne edilgen fiili ise “imtihana çekilmektesiniz, çekileceksiniz” demektir.

Burada Hz. Sâlih’in Semûd kavmine yönelik bir sorusu ile kavminin kendisini suçlayıcı içerikteki cevabı gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ يَا قَوْمِ لِمَ تَسْتَعْجِلُونَ بِالسَّيِّئَةِ قَبْلَ الْحَسَنَةِ لَوْلَا تَسْتَغْفِرُونَ اللّٰهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ “(Salih) şöyle demişti: Ey kavmim! İyiliğin öncesinde niçin kötülüğ(ün gelmesin)e acele ediyorsunuz? Merhamete ulaştırılasınız diye Allah’tan bağışlanma dilesenize!” Hz. Sâlih, kavmine hitabında “iyiliği istemek ve onun peşinden gitmek varken, niçin kötülüğün peşine gittiklerini, neden aceleyle azabı istediklerini” sormuştur. Burada sözü edilen durum Semûd kavminin hidayete karşılık dalaleti tercih etmelerinin kınanmasıdır.

İnkârcıların ortak özelliklerinden birisi de alay ederek inanmadıkları azabı acele istemeleridir ki bu konuda Kur’ân’da pek çok âyet yer almaktadır.(2) İşte Hz. Sâlih de kavmine seslenmiş, dünyada rahat, huzur, istikamet, mahşerde de sınırsız ödüller varken, bunun yerine dünyada sıkıntı, mahşerde de korkunç bir azabı neden tercih ettiklerini kendilerine sormuş, bunun yanlış olduğunu ve bu yanlıştan hemen dönmeleri gerektiğini kendilerine beyan etmiştir.

Yanlış gidişatın tedavisi yanlıştan hemen dönmek ve işlenen suçlardan dolayı Yüce Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunmaktır. Bu amaçla Hz. Sâlih de kavminin gidişatının hatalı olduğunu ifade ederek Yüce Allah’tan hemen özür dilemeleri gerektiğini beyan etmiştir. Âyetteki لَوْلَا levlâ edatı burada “teşvik” manası vermektedir. Söylenmek istenen şudur: “Hemen Allah’a istiğfar edin”, “Allah’tan bağışlanma dileğinde bulunsanıza”, “ne olur Allah’a istiğfar etseniz; belki rahmetine nâil olursunuz” demiştir.

Bu davette Yüce Allah’ın kullarını affedebileceği, O’nun merhametinden ümit kesmemek gerektiği ve gerçek merhametin kaynağının da sadece Yüce Allah’a ait olduğu mesajı da âyetin sonunda gerekçe olarak yer almaktadır.

2. قَالُوا اطَّيَّرْنَا بِكَ وَبِمَنْ مَعَكَ قَالَ طَآئِرُكُمْ عِنْدَ اللّٰهِ بَلْ اَنْتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ “(Kavmi) şöyle demişti: ‘Senin ve beraberindekilerin yüzünden uğursuzluğa uğradık.’ (Salih ise) ‘Size gelen uğursuzluk (yapıp ettikleriniz nedeniyle) Allah katında(n gelmiş)tir. Aslında siz deneniyorsunuz.’ demişti.” Bu âyette bir suçlama ve ona verilen cevap yer almaktadır.

a) قَالُوا اطَّيَّرْنَا بِكَ وَبِمَنْ مَعَكَ “(Kavmi) şöyle demişti: Senin ve beraberindekilerin yüzünden uğursuzluğa uğradık.” Hz. Salih’in davetine karşılık Semûd kavmi onu ve müminleri suçlamış ve “sizin yüzünüzden başımıza çeşitli uğursuzluklar geldi” demişlerdi. A‘râf 7/131 ve Yâsîn 36/18’de de beyan edildiği gibi, bu suçlama peygamberlerin hayatında inkârcı kavimleri tarafından sürekli olarak dile getirilmiş ortak bir saygısızlık ve tehdit cümlesiydi.

Âyette geçen اطَّيَّرْنَا ittayarnâ fiilinin kalıbı gereği uygulanan işlemlerle ilgili A’râf 7/131’de bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

b) قَالَ طَآئِرُكُمْ عِنْدَ اللّٰهِ بَلْ اَنْتُمْ قَوْمٌ تُفْتَنُونَ (Salih ise) ‘Size gelen uğursuzluk (yapıp ettikleriniz nedeniyle) Allah katında(n gelmiş)tir. Aslında siz deneniyorsunuz.’ demişti.” Yâsîn 36/19’da da ele alacağımız üzere, kendilerini suçlayıp tehdit eden kavimlerine peygamberler şu cevabı vermişlerdi: “Uğursuzluğunuz sizden kaynaklanıyor. (Yani) uyarıldığınız için mi (uğursuzluğa uğradınız)? Hayır, hayır, siz aşırı giden bir topluluksunuz.”

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin bu cümlesinde Hz. Sâlih’in Semûd kavmine yönelik kararlı bir şekilde davrandığı ve suçlama konusunu muhataplara iade ettiği görülmektedir. Bu cevabın bir benzeri A‘râf 7/131’de geçtiği üzere, İsrailoğullarına da yönlendirilmiş, onların uğursuzluk dediği şeyin kendi davranışları nedeniyle Yüce Allah’ın uygulaması olduğu bildirilmektedir.

İsrâ’ 17/15’te de zikredildiği gibi, insanın tâir’i, yani kaderi, uçup gittiğini sandığı kötülükleri onun boynuna bağlanmıştır. Kişi tercihlerinden ve yaptıklarından sorumludur; suçu başkasına atamaz, yaptığını yanına kalmış kâr olarak göremez.

Hz. Sâlih verdiği cevapta Semûd kavminin yaptığı yanlışlıklar ve tercih ettiği sapkınlıklar nedeniyle imtihana tâbi tutulduklarını, bu olumsuz tutumlarının, verdikleri ters cevapların ve ortaya koydukları tehditkâr ifadelerin imtihanın devamı olduğunu ortaya koymuş olmaktadır.

Dinde uğur da uğursuzluk da yoktur; dinde verilen nimet kadar sorumluluk vardır ve kişi sahip kılındığı nimetlerin hesabını vererek hak ettiği akıbeti yaşayacaktır.

ııı. Çetelerin Entrikaları ve Yalanları

وَكَانَ فِي الْمَد۪ينَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ يُفْسِدُونَ فِي الْاَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ قَالُوا تَقَاسَمُوا بِاللّٰهِ لَنُبَيِّتَنَّهُ وَاَهْلَهُ ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لِوَلِيِّه۪ مَا شَهِدْنَا مَهْلِكَ اَهْلِه۪ وَاِنَّا لَصَادِقُونَ وَمَكَرُوا مَكْرًا وَمَكَرْنَا مَكْرًا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ “O şehirde bozgunculuk yapan ve ıslah etmeyen dokuzlu çete vardı. (Bu çete) Allah’a yeminleşerek birbirlerine şöyle demişlerdi: Ona (Salih’e) ve ailesine gece baskın yapıp (hepsini öldürelim); sonra da (Salih’in) dostu olan kişiye ‘Biz onun ailesinin yok edilişini görmedik, gerçekten doğru söylüyoruz!’ diyelim. Onlar tuzak kurmuşlardı. Onlar farkına varmadan biz de (buna karşı) tuzak kurmuştuk.”

Buradaki وَكَانَ ve kâne fiili “o (şöyle) idi, vardı”; فِي الْمَد۪ينَةِ fi’l-medîneti ifadesi “şehirde”; تِسْعَة tis‘atü sözcüğü “dokuz”; رَهْط rahtın kelimesi “çete(ler)”; يُفْسِدُونَ yüfsidûne fiili “bozgunculuk yapıyorlar(dı)”;فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı kelimesi “yeryüzünde, şehirde, ülkede”; وَلَا يُصْلِحُونَ ve lâ yuslihûne fiili “ve ıslah etmemekteler(di), düzeltmiyorlar(dı)”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”;تَقَاسَمُوا tekâsemû fiili “karşılıklı bir şekilde yemin ederek”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”;لَنُبَيِّتَنَّهُ lenübeyyitennehû ifadesi “ona mutlak surette gece baskın yapacağız”;وَاَهْلَهُ ve ehlehu ifadesi “ve onun ailesine de”; ثُمَّ sümme edatı “sonra”;لَنَقُولَنَّ lenekûlenne fiili “muhakkak ki diyeceğiz”;لِوَلِيِّه liveliyyihî ifadesi “onun taraftar(lar)ına”; مَا شَهِدْنَا mâ şehidnâ ifadesi “görmemiştik”; مَهْلِكَ mühlike sözcüğü “yok edilmesini”;اَهْلِه۪ ehlihî tamlaması “onun ailesinin”; وَاِنَّا ve innâ ifadesi “muhakkak ki biz”;لَصَادِقُونَ lesâdikûne kelimesi “elbette doğru söyleyenler(iz)”;وَمَكَرُوا مَكْرًا ve mekerû mekran cümlesi “onlar güçlü bir tuzak kurmuşlardı”;وَمَكَرْنَا مَكْرًا ve mekernâ mekran cümlesi “biz de tuzak(ları) güçlü bir şekilde boşa çıkarmıştık”; وَهُمْ ve hüm zamiri “onlar”;لَا يَشْعُرُونَ lâ yeş‘urûne fiili “farkına varamıyorlar(dı)” demektir.

Burada Semûd kavminden dokuzlu çetelerin Hz. Sâlih ve diğer müminlerle ilgili kötülük planları, yalancılıkları ve kurdukları tuzaklar gündeme getirilmektedir.

1.وَكَانَ فِي الْمَد۪ينَةِ تِسْعَةُ رَهْطٍ يُفْسِدُونَ فِي الْاَرْضِ وَلَا يُصْلِحُونَ “O şehirde bozgunculuk yapan ve ıslah etmeyen dokuzlu çete vardı.” Burada sözü edilen şehir, Semûd kavminin yaşadığı Hıcr şehri olmalıdır. Dokuz kişiden oluşan çeteler ise bu şehirde yaşayan, işi gücü bozgunculuk yapıp ıslahtan yana hiçbir faaliyeti bulunmayan insanlardı.

Hûd 11/91 ve 92’de de geçen رَهْط raht kelimesi, sayısı “üçten ona varan veya yedi ile on kişi arası topluluk” için kullanılmaktadır.(3) Bu dokuzlu çetenin dokuz kişiden oluştuğu söylendiği gibi dokuz küçük grup olması ihtimali de elbette vardır. Bu çeteler Yüce Allah’a isyana devam eden, ülkede, şehirde yani bulundukları yerde bozgunculuk çıkaran, hiçbir şekilde düzgün işten yana olmayan insanlardı.

Bir ülkede fesat çıkarmak, inançta ve uygulamada düzgün olması gereken her şeyi tersyüz etmektir. Hz. Salih’in peygamberliğinin delillerinden birisi olarak belirlenen “dişi deve”yi hunharca katleden bu çeteler, bu davranışlarla fesat çıkaran insanlar olarak tanıtılmayı haketmişlerdi.

2. قَالُوا تَقَاسَمُوا بِاللّٰهِ لَنُبَيِّتَنَّهُ وَاَهْلَهُ ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لِوَلِيِّه۪ مَا شَهِدْنَا مَهْلِكَ اَهْلِه۪ وَاِنَّا لَصَادِقُونَ “(Bu çete) Allah’a yeminleşerek birbirlerine şöyle demişlerdi: Ona (Salih’e) ve ailesine gece baskın yapıp (hepsini öldürelim); sonra da (Salih’in) dostu olan kişiye ‘Biz onun ailesinin yok edilişini görmedik, gerçekten doğru söylüyoruz!’ diyelim.” Bu âyeti iki başlıkta inceleyeceğiz:

a) قَالُوا تَقَاسَمُوا بِاللّٰهِ لَنُبَيِّتَنَّهُ وَاَهْلَهُ “(İşte bu çeteler) Allah’a yeminleşerek birbirlerine şöyle demişlerdi: Ona (Sâlih’e) ve ailesine gece baskın yapıp (hepsini öldürelim).” Âyette sözü edilen dokuz kişiden oluşan müşrik çeteler Hz. Sâlih’e ve onunla birlikte iman etmiş olanlara kötülük planları yapmak üzere bir araya gelmişler, geceleyin ani bir baskınla onları yani Hz. Sâlih’i ve ona iman etmiş inanç ailesini öldürmeyi kararlaştırmışlardı.

Bunlar karşılıklı olarak Yüce Allah’a yemin ederek müşrikçe bir Allah inancına sahip olduklarını göstermişlerdi. Çünkü âyetteki تَقَاسَمُوا tekâsemû fiili “karşılıklı olarak yeminleşmek” demektir.

Dokuzlu çetelerin ilk planı Hz. Sâlih’i ve onunla birlikte olan müminleri bir gece baskınıyla öldürmekti. Benzer kalıplarda olmak üzere Nisâ’ 4/81 ve 108’de de geçen لَنُبَيِّتَنَّ lenübeyyitenne fiili “geceleyin düşmanı izlemek ve baskın yapıp onları öldürmek” demektir.(4)

Devam eden cümlede yer alan ve bir kez de Kehf 18/59’da geçen مَهْلِك mehlik kelimesi “öldürme yeri, zamanı, öldürülmesi” manalarını içermekte ve maksadın “öldürmek, helak etmek, yok etmek” olduğunu göstermektedir. Söz konusu fiilin başındaki lâm/le ve sondaki “şeddeli nûn” harfi, onların bu konudaki kararlılıklarını göstermektedir.

Öldürmeyi düşündükleri kişi sadece Hz. Sâlih değildir; onunla birlikte iman etmiş olanlar da bu planın kurbanları arasında bulunuyordu. Bu nedenle اَهْلَهُ ehlehû ifadesini kullanarak Hz. Sâlih’in aile fertlerinin de içinde bulunduğu “inanç ailesi”ni kast ederek bir katliam yemini etmişlerdi.

Müşrikler bütün peygamberlerin muhatapları arasında yer almışlar ve kendi sapkın inanç, düşünce ve uygulamalarını savunmak için peygamberlere ve onların tebliğ ettiği öğretilere düşmanlık etmişlerdi. Sanıldığı gibi bu kişiler tamamen dinsizlerden oluşmamış, aksine peygamberler kendi dinlerini bozacağı endişesiyle inançlarını savunmaya çalışmışlardı.

Bunun tipik bir örneğini Hz. Peygamber’in hayatında da görmekteyiz. Sâd 38/6’da şöyle buyrulmaktadır: “İçlerinden bir grup ileri atılıp ‘Yürüyün, ilahlarınızı savunun; sizden istenen budur’ demişerdi.” Ayrıca Mü’min 40/26’da beyan edildiği gibi Firavun da Hz. Mûsâ’ya karşı çıkış gerekçesini Hz. Mûsâ’nın İsrailoğullarının dinini değiştirmesi ve ülkede bozgunculuk çıkarması şeklinde belirlemiştir.

b) ثُمَّ لَنَقُولَنَّ لِوَلِيِّه۪ مَا شَهِدْنَا مَهْلِكَ اَهْلِه۪ وَاِنَّا لَصَادِقُونَ “Sonra da (Sâlih’in) velisi (sahibi, taraftarı) olan kişiye ‘Biz, (Sâlih’in inanç) ailesinin yok edilişini görmedik, gerçekten doğru söylüyoruz’ (demişlerdi).” Sinsice plan yapan bu dokuzlu çeteler, öldürmenin arkasından Hz. Sâlih’in ve onunla birlikte öldürecekleri kişilerin yakınlarına neler söyleyeceklerini de önceden belirlemişlerdi.

Onlar Hz. Sâlih’in şahsında diğer öldürecekleri kişilerin yakınlarına da yalan konuşmayı planlamışlardı. Bu doğrultuda, Hz. Sâlih’in inanç ailesinin öldürülüp yok edilmesine şahit olmadıklarını, böyle bir olayın içinde yer almadıkları gibi konuyla ilgili hiçbir bilgilerinin de bulunmadığını beyan ederek doğru söylediklerini iddia edeceklerdi.

Önceki âyette bu çetelerin nitelikleri bağlamında “fesat çıkardıkları ve ıslah edici olmadıkları” beyan edilmişti. İşte toplumu çürüten en önemli bozukluklardan birisi de “yalan konuşmak”tır. Bununla birlikte sinsi planlar yapmak, insanların ölümü için entrikalar düzenlemek, öldürecekleri insanların yakınlarına yalan konuşmak, onları daha büyük çaresizlikler içerisine düşürmek, risalet öğretilerini reddetmek, peygamberlik delillerinden birisi olan “dişi deve”yi hunharca katletmek vs. davranışlar Semûd kavminin fesatçılıklarının ve ıslah edici olmamalarının en önemli göstergeleri arasında yer almaktadır.

3.وَمَكَرُوا مَكْرًا وَمَكَرْنَا مَكْرًا وَهُمْ لَا يَشْعُرُونَ “Onlar tuzak kurmuşlardı. Onlar farkına varmadan biz de (buna karşı) tuzak kurmuştuk.” Semûd kavmi kendilerine gönderilmiş olan Hz. Sâlih’in peygamberliğini reddetmişler, onu yalancılıkla suçlamışlar, onu ve taraftarlarını uğursuzluk sebebi saymışlar, peygamberliğin bir delili olarak belirlenen dişi devenin su içme hakkına tecavüz edip onu hunharca katletmişlerdi.

Bütün bunlar yetmiyormuş gibi, bu kavmin azgınları karşılıklı olarak Allah’a yemin etmişler, Allah’ın peygamberini ve onunla birlikte inanan müminleri bir gece baskını düzenleyip öldürme planları yapmışlar, yakınlarına da bütün bunlardan haberleri yokmuş yalanını söylemeyi kararlaştırmış ve üstelik doğru söylediklerini iddia edeceklerini kararlaştırmışlardı. İşte onların bütün bu tutumları Hz. Sâlih’e ve müminlere kurdukları tuzağı göstermektedir.

Yüce Allah Fâtır 35/10’da şöyle buyurmaktadır: “Kötülükleri tuzak kuranlara ise çetin bir azap vardır ve onların tuzağı yok olup gider.” Onlar tuzak kuruyor olsalar da Enfâl 8/18 ve 30’da dile getirildiği gibi, Allah tuzakları boşa çıkartan ve en hayırlı tuzak bozandır. Burada da sözü edilen durum Semûd kavminin Hz. Sâlih’e ve müminlere kurduğu tuzakların onlar hiç farkına varmadan yok olup gideceği, başarıya ulaşmayacağıdır.

Târık 86/15-16’da tuzak kurma ve bunun sonuçları konusunu geniş bir şekilde ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Fâtır 35/43 ve Tûr 52/42’de de belirtildiği üzere, hakikate karşı tuzak kuranlar, kurdukları tuzağa kendileri düşecektir. Bu hem bu dünyada yaşanabilecektir, hem de tuzak kuranlar bunun hesabını öbür âlemde vereceklerdir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette belirtildiği gibi, tuzak kuranlar ne tür planlarla bunu yapmış, hangi yalan dolanı hesap etmiş olurlarsa olsunlar, hiç farkına varamadıkları bir şekilde Yüce Allah onların tuzaklarını boşa çıkaracağını bildirmiştir. Tuzakların işlevsiz ve sonuçsuz bırakılmasının nasıl gerçekleştiği ise devam eden âyetlerde bildirilmektedir.

ıv. Azgınların Akıbeti, Müminlerin Kurtuluşu

فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ مَكْرِهِمْ اَنَّا دَمَّرْنَاهُمْ وَقَوْمَهُمْ اَجْمَع۪ينَ فَتِلْكَ بُيُوتُهُمْ خَاوِيَةً بِمَا ظَلَمُوا اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ وَاَنْجَيْنَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ “Bak tuzaklarının sonu nasıl oldu! Onları da toplumlarını da toptan helak etmiştik! İşte haksızlıkları yüzünden çökmüş, ıssız kalmış evleri! Gerçeği bilen bir toplum için şüphesiz ki bunda bir ders vardır. İman edip takvâlı (duyarlı) davranmış olanları ise kurtarmıştık.”

Buradaki فَانْظُرْ fenzur emri “bak, gör”; كَيْفَ keyfe edatı “nasıl”; كَانَ kâne fiili “oldu, olmuştu”; عَاقِبَة ‘âkıbetü kelimesi “sonu, âkıbeti”;مَكْرِهِمْ mekrihim tamlaması “onların tuzak(lar)ının”; اَنَّا ennâ ifadesi “muhakkak ki biz”; دَمَّرْنَاهُمْ demmernâhum ifadesi “onları da helâk etmiştik”; وَقَوْمَهُمْ ve kavmehum tamlaması “ve onların kavimlerini de”; اَجْمَع۪ينَ ecma‘îne sözcüğü “toptan, hepsini”; فَتِلْكَ fe tilke kelimesi “işte şunlar”; بُيُوتُهُمْ buyûtuhum tamlaması “onların evleri(dir)”;خَاوِيَة hâviyeten kelimesi “çökmüş, ıssız kalmış”; بِمَا ظَلَمُوا bimâ zalemû ifadesi “zulmetmiş, haksızlık etmiş olmaları nedeniyle”;اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ inne fî zâlike ifadesi “muhakkak ki bunda vardır”; لَاٰيَةً leâyeten sözcüğü “bir ders, nice ibret(ler), ders(ler)”; لِقَوْمٍ likavmin ifadesi “(şöyle) bir topluluk için”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili “bilmektedir, bilen, bilmekte olan”; وَاَنْجَيْنَا ve enceynâ fiili “ve kurtarmıştık”;الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “imân etmiş olanları”; وَكَانُوا ve kânû fiili “ve onlar (şöyle) idiler”; يَتَّقُونَ yettekûne fiili ise “takvâlı, duyarlı davranmakta (idiler)” demektir.

Burada Semûd kavminin nasıl helak edildiği, evlerinin nasıl bir hâl aldığı ve müminlerin akıbeti gündeme getirilmektedir.

1.فَانْظُرْ كَيْفَ كَانَ عَاقِبَةُ مَكْرِهِمْ اَنَّا دَمَّرْنَاهُمْ وَقَوْمَهُمْ اَجْمَع۪ينَ “Bak tuzaklarının sonu nasıl oldu! Onları da toplumlarını da toptan helak etmiştik!” Yüce Allah önceki âyetlerde haber verdiği Semûd kavmi içindeki dokuzlu çetelerin kurduğu tuzakların akıbetinin nasıl sonuçsuz olduğunu beyan etmektedir.

Yüce Allah’ın tarafında olanlara karşıtlarının kurduğu tuzaklar etkisizleştirilmiş ve her biri yok hükmünde bir duruma getirilmiştir. Rabbimiz hem Semûd kavminin içindeki azgın dokuzlu çeteleri, hem de onları taklit edip izleyen kavmini topluca helak etmiştir.

Âyette geçen دَمَّرْنَا demmernâ fiili Kur’ân’da kullanıldığı her yerde(5) suçluların topluca helak edilmesi, yerle bir edilmesi, yok edilmesi, imha edilmesi, geriye hiç kimsenin bırakılmaması gibi manalar vermektedir. Semûd kavminin akıbeti hakkında detaylı bilgiyi Şu‘arâ’ 26/158’de verdiğimiz için burada aynı hususları tekrarlamak istemiyoruz.

Yorumunu yapmakta oldıuğumuz Neml sûresinin 14. âyetinde de açıkladığımız üzere, âyette onların akıbetinden dersler çıkartılması istenmekte, aynı sebeplerin aynı sonuçlar doğuracağı hatırlatılmaktadır. Kur’ân’da bu anlamda eski kavimlerden helak edilenlerin yurtlarının gezilip dolaşılması ve onların hallerinden ibretler alınması, dersler çıkartılması anlamında pek çok âyette(6) emirler vardır. Esasında kıssaların bu yoğunlukta Kur’ân’da zikredilmesinin sebebi de onlardan dersler çıkartılmasıdır. Buradaki ifade de bunun bir örneğidir.

Kıssada üzerinde durulmak istenen asıl mesaj, Hz. Sâlih’in Hz. Peygamber’i, Semûd kavminin Mekkelileri, dokuzlu çetelerin de Mekke’deki müşrik elebaşları temsil ettiğinin görülmesidir. Buna göre, başta Hz. Peygamber olmak üzere Mekke’deki müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı verilmek istenmektedir. Hakk’ın karşısında yer alan müşrikler Semûd kavmiyle aynı akıbeti paylaşacaklarını bilmeli, ona göre adım atmalıydılar.

Kıssanın günümüze mesajı ise benzer şekilde müminlere moral kazandırılması, karşıtlarına ise gözdağı verilmesidir. Yüce Allah’tan ve Hz. Peygamber’den yana olanların mutlak sûrette kazanacağı, diğerlerinin ise şu veya bu şekilde helak edileceği bildirilmektedir. Helakin şekli değil, helaka muhatap kılınmak önemli olduğu için burada yok edilişin şekli üzerinde durulmamıştır.

2. فَتِلْكَ بُيُوتُهُمْ خَاوِيَةً بِمَا ظَلَمُوا اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ “İşte haksızlıkları yüzünden çökmüş, ıssız kalmış evleri! Gerçeği bilen bir toplum için şüphesiz ki bunda bir ders vardır.” Burada Yüce Allah Semud kavminin akıbetiyle ilgili ibret sahneleri içeren bir bilgi vermektedir.

a) فَتِلْكَ بُيُوتُهُمْ خَاوِيَةً بِمَا ظَلَمُوا “İşte haksızlıkları yüzünden çökmüş, ıssız kalmış evleri!” Kur’ân’da beş kez(7) geçen خَاوِيَة hâviyeh kelimesi “boş”, “ıssız”, “çökmüş”, “virane”, “harabe”, “bomboş” gibi anlamlar vermektedir.

Yüce Allah toptan helak ettiği Semûd kavminin evlerinin ibret veren şeklini haber vermekte, bu viraneliğin sebebini insanların yaptığı zulüm olarak belirlemektedir. İnsanlar başkalarına haksızlık ederlerse Yüce Allah bu zulmü cevapsız bırakmamakta, hatta zulmün karşılığını çok fazla geciktirmeyip hemen bu dünyada vermektedir. İşte Semûd kavmi de içlerinden inananlara hayatı zindan etmiş, onlara her türlü hakareti ve tehdidi reva görmüş, inançları nedeniyle onlara çeşitli eziyetler yapmışlardı.

Kur’ân bu tür helaklerin hepsini bir “sebep-sonuç” ilişkisi içerisinde vermektedir. Zulüm yapmak “sebep”, helak edilmek ise “sonuç”tur. Bu zulmün karşılığı kendilerine verilmiş, içini boşalttıkları fıtratları gibi Yüce Allah da onların evlerini boşaltmış, hanelerini ve medeniyetlerini viraneye çevirmiştir. Zira kalplerinde iman olmayan zalimlerin evlerinde de insan kalmaz. Hz. Peygamber’in “Kalbinde (beyninde) Kur’ân’dan bir şey olmayanlar harap eve benzer”(8) hadisinde dikkat çektiği nokta da bu olsa gerektir.

b) اِنَّ ف۪ي ذٰلِكَ لَاٰيَةً لِقَوْمٍ يَعْلَمُونَ “Gerçeği bilen bir toplum için elbette bunda nice ibret(ler, dersler) vardır.” Rabbimiz bu ve benzer kıssalarda hakikati bilmek isteyenler için nice nice dersler olduğunu beyan ederek, bunları okuyan herkesin bu ibretlerden yararlanmasını, benzer yanlışlıklar yapmamasını ve sonuçta helak olmamalarını kendilerinden istemektedir.

“Âyetten ibret almak” sadece bir ferdin değil, bir topluluğun sıfatı olarak verilmekte, dolayısıyla Kur’ân okumalarının gruplar halinde ve ders halkaları şeklinde gerçekleştirilmesi gerektiğine de dolaylı olarak dikkat çekilmiş olmaktadır. لَاٰيَةً le âyeten kelimesinin nekra getirilmesi ibret ve derslerin çokluğunu göstermekte, başındaki lâm/le harfi de bunun mutlak sûrette gerçek olduğunu işaret etmektedir. Rabbimiz aklını kullanıp ders alabilmeyi hepimize lutfetsin.

3. وَاَنْجَيْنَا الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ “İman edip takvâlı (duyarlı) davranmış olanları ise kurtarmıştık.” Semûd kavmi helak edilince, içlerinden kurtarılanlar bulunduğu ifade edilmektedir.

İlâhî azaptan ve gazaptan kurtulmak için iki sıfat gündeme getirilmektedir: Buna göre ilk sıfat “iman etmek”, yani inanılması gereken bütün değerlere inanıp güvenmek; diğeri ise “muttakî olmak” yani sorumluluğunu bilmek, sorumlu ve duyarlı davranmaktır.

İmanın ve takvânın insan için ne anlama geldiği bu âyetlerde açıkça görülmekte, Yüce Allah’ın emir ve yasaklarına riayet ederek peygamberlerin yolunu izlemek insanlar için tek çıkar yol olarak belirlenmektedir. Müslüman kişi Yüce Allah’a teslim olandır; mücrim ise O’nu teslim almaya kalkışan cüretkâr densşz, hadsiz insandır.

Sebe’ melikesi Belkıs ve onunla birlikte Yüce Allah’a teslim olanlar Hz. Süleyman’ın izinden gitmiş ve hakikatle buluşmuşlardı. Bu iki kıssayı birlikte okuyanlar bir karar vereceklerdir: Ya Belkıs gibi Yüce Allah’tan yana olacaklar ve sonuçta kurtulacaklar; ya da Semûd kavmi gibi azgınlığı tercih edip helak edileceklerdir. Yüce Allah’tan yana olanlar “sâhil-i selâmete”, şeytandan yana olanlar ise “sâhil-i felakete” gideceklerini bilmelidirler.

Rabbimizin uzattığı “kurtuluş ipi” demek olan vahyine sarılıp hakikat yolunu bulanlardan eylesin!

b) Hz. Lût ve Kavminin Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 54-58. âyetlerinde Hz. Lût’tan ve kavminden söz etmekte, onların erkeklere varıp cinsel ahlâksızlıklarını gündeme getirmekte, kavminin peygambere verdikleri tehdit ve alay dolu cümleleri şu şekilde aktarmaktadır:

“Lût’u da (peygamber olarak göndermiştik.) Kavmine şöyle demişti: Göz göre göre o hayâsızlığı hâlâ yapıyor musunuz? Kadınların peşi sıra (onları bırakıp) şehvetle erkeklere mi varıyorsunuz? Doğrusu siz, cehalette devam eden bir topluluksunuz! ‘Lût’un (inanç) ailesini şehrinizden (yurdunuzdan) çıkarın; çünkü onlar temiz kalmak isteyen insanlarmış!’ sözünden başka bir şey olmamıştı kavminin cevabı.”

Ardından, Hz. Lût ile hanımı hariç inanç ailesinin kurtarılıp diğerlerinin azap yağmuruna tâbi kılındığı ise şöyle ifade edilmektedir: “Bunun üzerine onu (Lût’u) ve (inanç) ailesini kurtarmıştık. Yalnız hanımı müstesna; onun geride (azaba uğrayanların içinde) kalmasını uygun görmüştük. Üzerlerine büyük bir bela yağmuru indirmiştik. Uyarılanların (yola gelmeyenlerin) bela yağmuru ne de kötü (olmuştu)!”

ı. Hz. Lût’un Kavminin Ahlâksızlığı

وَلُوطًا اِذْ قَالَ لِقَوْمِه۪ٓ اَتَاْتُونَ الْفَاحِشَةَ وَاَنْتُمْ تُبْصِرُونَ اَئِنَّكُمْ لَتَاْتُونَ الرِّجَالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّسَآءِ بَلْ اَنْتُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ “Lut’u da (peygamber olarak göndermiştik). Kavmine şöyle demişti: Göz göre göre o çirkinliği (hâlâ) yapıyor musunuz? Siz, kadınları bırakıp da şehvetle erkeklere mi yanaşıyorsunuz? Doğrusu siz cahillikte devam eden bir topluluksunuz!”

Buradaki وَلُوطًا ve lûtan kelimesi “ve Lût’u da (peygamber olarak göndermiştik)”; اِذْ iz edatı “hani”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”;لِقَوْمِه likavmihî ifadesi “onun kendi kavmine”; اَتَاْتُونَ ete’tûne sorusu “varıyor musunuz, yapıyor musunuz”; الْفَاحِشَةَ el-fâhışete kelimesi “hayâsızlığı, çirkinliği, ahlaksızlığı”; وَاَنْتُمْ ve entüm zamiri “ve sizler (şöyle iken)”; تُبْصِرُونَ tubsırûne fiili “görmektesiniz, göz göre göre”; اَئِنَّكُمْ einneküm sorusu “sizler mi”;لَتَاْتُونَ lete’tûne fiili “elbette varıyorsunuz”; الرِّجَالَ er-ricâle kelimesi “erkeklere”; شَهْوَةً şehveten sözcüğü “şehvetle”;مِنْ دُونِ النِّسَآءِ min dûni’n-nisâi ifadesi “kadınların peşi sıra, onları bırakıp da”; بَلْ bel edatı “bilakis, esasında”; اَنْتُمْ entüm zamirleri “siz”; قَوْمٌ kavmun kelimesi “(şöyle) bir kavim(siniz), topluluk(sunuz)”; تَجْهَلُونَ techelûne fiili ise “cehalet içerisindesiniz” demektir.

Burada Hz. Lût’un kavmine yönelik iki sorusu ve bunun peşinden onların durumu hakkındaki değerlendirmesi gündeme getirilmektedir.

1. وَلُوطًا اِذْ قَالَ لِقَوْمِه۪ٓ اَتَاْتُونَ الْفَاحِشَةَ وَاَنْتُمْ تُبْصِرُونَ “Lut’u da (peygamber olarak göndermiştik). Kavmine şöyle demişti: Göz göre göre o çirkinliği (hâlâ) yapıyor musunuz?” Hz. Lût ve kavminin kıssası hakkında genel bilgileri ve Kur’ân’da hangi sûrelerde geçtiğiyle ilgili bir sayım dökümü Şu‘arâ’ 26/160’ta vermiştik. Burada ise kıssanın zikredilen bölümünüyle ilgili bilgileri incelemeye çalışacağız.

Hûd 11/78 ve Hıcr 15/67’de belirtildiği gibi, bu azgın ve homoseksüellik batağındaki ahlaksız kavim Hz. Lût’un yanına gelen melek elçileri erkek delikanlılar sandıkları için, onlardan yararlanma duygusuyla birbirini müjdeleyerek Hz. Lût’un yanına koşuşturmuşlardı. Onların bu düşüncede oldukları Kamer 54/37’de şöyle beyan edilmektedir: “Dahası onlar, (ahlaksız emelleri için) Lût’un misafirlerinden yararlanmak bile istemişlerdi.”

Âyetin başındaki وَلُوطًا ve lûtan ifadesinin fetha okunmasıyla ilgili çeşitli ihtimaller vardır:

a) Neml sûresinin 45. âyetinde yer alan ve Hz. Sâlih’e “peygamberlik verilmesi”nden söz eden âyetle ilişkili olarak yorumlamakta ve “Lût’a da peygamberlik vermiştik” veya “Lût’u da kavmine göndermiştik” tercümelerini tercih etmekteyiz.

b) Aynı şekilde bu kelimenin başında “hatırla” anlamında gizli bir vezkür emrinin var kabul edilme ihtimali de söz konusudur.(9)

c) Bazı âlimlerimiz ise bu kelimeyi hemen öncesindeki âyetle ilişkilendirmekte ve kurtarılanlardan birisinin de Hz. Lût olduğu yorumunu esas almaktadırlar. Bu da doğrudur; ancak bizim tercihimiz ilkinden yanadır.

Hz. Lût, kavmine hitap ederek onlara “neden göz göre göre, bile bile, kasıtlı olarak bir ahlâksızlık yaptıklarını” sormaktadır. Buradaki soru, cevabı beklenen bir soru değil, aksine yapılan davranışın yanlış ve çirkin olduğunu muhataba öğretme amaçlı bir sorudur.

“Siz göre göre ahlâksızlık mı yapıyorsunuz?” ifadesi “siz neden böyle bir ahlâksızlık yapıyorsunuz?”, “hâlâ bundan neden vazgeçmediniz?” şeklinde mesaj içermektedir. Necm 53/32’de de zikredildiği üzere, burada sözü edilen el-fâhışeh kelimesi, erkek erkeğe yapılan ahlâksızlık anlamında “homoseksüellik”tir.

Âyetin sonundaki وَاَنْتُمْ تُبْصِرُونَ “hâl” cümlesi “Siz göre göre, bilerek, kalb gözünüzle görerek” demektir.(10) Söylenmek istenen şudur: Siz bu yaptığınızın yanlış olduğunu, daha önce böyle bir ahlâksızlığı hiç kimsenin yapmadığını, cinsel ihtiyacı gidermek için erkeklerin erkekler için yaratılmadığını ve Allah’a isyan edenlerin akıbetinin nasıl olacağını bilerek bu ahlâksızlığı nasıl yapıyorsunuz? Böyle bir davranış elbette yaratılış hikmetlerine ve neslin devamının sağlanmasına aykırıdır.

Bir fiilin, bir eylemin çirkin olduğunu Yüce Allah’ın ifade etmesi insanların ayıplamasından çok daha kötülüdür. Bu nedenle, insanlardan utanmayan bu ahlâksız insanlar Yüce Allah’tan korkmamak ve O’nun cezasını hesaba katmamak gibi bir duyarsızlığı ve umursamazlığı da ortaya koymuşlardı.

2. اَئِنَّكُمْ لَتَاْتُونَ الرِّجَالَ شَهْوَةً مِنْ دُونِ النِّسَآءِ بَلْ اَنْتُمْ قَوْمٌ تَجْهَلُونَ “Siz, kadınları bırakıp da şehvetle erkeklere mi yanaşıyorsunuz? Doğrusu siz cahillikte devam eden bir topluluksunuz!” Hz. Lût önceki âyette dile getirdiği ahlâksızlığın ne olduğunu bu âyette açıklamakta, bu kavmin kadınları bırakıp erkeklere vardığını, bu nedenle de cehaleti seçtiklerini beyan etmiştir.

Şehvetle erkeklere varmak cinsel anlamda bir ahlâksızlıktır; çünkü cinsel ihtiyacı karşılamak için erkeklere kadınlar, kadınlara da erkekler eş olarak yaratılmıştır. Hz. Lût’un kavmi bir taraftan kadınlarla beraber olurken diğer taraftan da erkeklere yöneliyorlardı. Nitekim مِنْ دُونِ النِّسَآءِ min dûni’n-nisâi ifadesi “kadınların peşi sıra” manasına gelmektedir.

Bu kavim kadınlarla birlikte olurken erkeklere de yaklaşıp tarihte hiç görülmemiş bir ahlâk bozukluğu örneği ortaya koymuşlardı. Hem bu davranışları korkunç bir cehalet idi; hem de onlar bu davranışın nasıl korkunç sonuçlar doğuracağını muhtemelen bilmiyorlardı. Bilmeyenler bilmemekte ısrar ederse bilerek aynı hatayı yapanlarla aynı akıbeti paylaşacaklarını unutmamalıdırlar. Bu nedenle, söz konusu kavmin bu hatayı işlerken bilmemek gibi bir bahanesi olamaz.

Anlaşılıyor ki bu insanlar yaptıkları bu ahlâksızlığın ne olduğunu bile bile bunu işliyorlardı. Çünkü önceki âyetin sonunda onların bu fiili bile bile, göz göre göre işledikleri ifade edilmişti. Fiilin kötü olduğunu bilseler de belli ki nasıl sonuçlar doğuracağından haberleri yoktur. Bu yüzden, “siz câhillikte devam eden bir topluluksunuz” ifadesi tercih edilmiştir.

ıı. Kavminin Tehditkâr ve Alaycı Cevabı

فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِه۪ٓ اِلَّآ اَنْ قَالُوٓا اَخْرِجُوٓا اٰلَ لُوطٍ مِنْ قَرْيَتِكُمْ اِنَّهُمْ اُنَاسٌ يَتَطَهَّرُونَ “Kavminin cevabı ise ‘Lut’un ailesini şehrinizden çıkarın; şüphesiz ki onlar temiz kalmak isteyen insanlarmış!’ sözünden başka bir şey olmamıştı.”

Âyettekiفَمَا كَانَ fe mâ kâne ifadesi “(şöyle) olmamıştı, değildi”; جَوَابَ قَوْمِه۪ٓ cevâbe kavmihî tamlaması “onun kavminin”; اِلَّآ اَنْ قَالُوا illâ en kâlû istisnası “(şöyle) demelerinden başka”; اَخْرِجُوا ahricû emri “çıkarın”; اٰلَ لُوطٍ âle lûtın tamlaması “Lût’un (inanç) ailesini”; مِنْ قَرْيَتِكُمْ min karyetiküm ifadesi “sizin şehrinizden”; اِنَّهُمْ innehum ifadesi “muhakkak ki onlar”; اُنَاس ünâsün kelimesi “insanlar(mış)”;يَتَطَهَّرُونَ yetetahherûne fiili ise “temiz olmak istemektedirler(!)” demektir.

Burada kavminin Hz. Lût’a verdiği cevap ile alaycılık içeren sözleri gündeme getirilmektedir.

1. فَمَا كَانَ جَوَابَ قَوْمِه۪ٓ اِلَّآ اَنْ قَالُوٓا اَخْرِجُوٓا اٰلَ لُوطٍ مِنْ قَرْيَتِكُمْ “Kavminin cevabı ise ‘Lut’un ailesini şehrinizden çıkarın!’ sözünden başka bir şey olmamıştı.” Kur’ân’da “Kavminin cevabı şunu demekten başka bir şey olmamıştı” şeklinde A‘râf 7/82, Neml 27/56 ve ‘Ankebût 29/29’da “Hz. Lût” için, ‘Ankebût 27/24’te ise “Hz. İbrahim” için beyanlar zikredilmektedir. Benzerleri A‘râf 7/82 ve ‘Ankebût 29/29’da de geçen bu cevap Hz. Lût’un kavminin ne kadar kararlı olduklarını göstermektedir.

Konuyla ilgili olarak ‘Ankebût 29/29’da şu bilgiler yer almaktadır: “‘Doğru söyleyenlerden isen, Allah’ın azabını getir bize!’ demelerinden başka bir şey olmamıştı kavminin cevabı.” Bu üç âyette de yer alan cümle hasr/kasr denen “vurgulu ifade” tekniklerinden biriyle şekillendirilmiştir. Onlar Hz. Lût’un ve onunla birlikte olan inanç ailesinin ülkelerinden çıkartılmasını istemişlerdi.

Ayette geçen اٰلَ لُوطٍ âle lûtın “Lût’un ailesi” tamlaması biyolojik aile bağını değil, inanç ailesini ortaya koymaktadır. Kavminin tehditkâr ifadesi, inançları nedeniyle müminlerin ülkelerinden çıkartılmasına kadar varmıştı. Demek ki inanca baskı nedeniyle insanların vatansız bırakılmaları Hz. Lût döneminden beri devam etmekte, hatta bu durum peygamberler tarihi kadar eskiye dayanmaktadır diyebiliriz.

2. اِنَّهُمْ اُنَاسٌ يَتَطَهَّرُونَ “Şüphesiz ki onlar temiz kalmak isteyen insanlarmış!” Onların bu sözü ise alaycılık içermekte, ahlâklı olmak onlar tarafından ayıplanacak bir husus olarak görülmekteydi. “Onlar temiz kalmak istiyorlarmış, bizim aramızda kalarak kirlenmesinler” demeye getirerek, kendilerince muhataplarını aşağılamaktan da geri kalmamışlardı.

A‘râf 7/82’de de geçen يَتَطَهَّرُونَ yetetahherûne fiili tefe‘‘ul kalıbında olduğu için belli bir hal üzere devam etmeyi içerir. İnkârın temelinde inananları küçük görme, onlara hor hakir insanlar muamelesi yapma hastalığı bulunduğu için, onlar hem ülkeden çıkartma tehdidini hem de temiz kalma alaycı sözünü muhataplarına yönlendirmişlerdi.

ııı. Korkunç Akıbetleri

فَاَنْجَيْنَاهُ وَاَهْلَهُٓ اِلَّا امْرَاَتَهُ قَدَّرْنَاهَا مِنَ الْغَابِر۪ينَ وَاَمْطَرْنَا عَلَيْهِمْ مَطَرًا فَسَآءَ مَطَرُ الْمُنْذَر۪ينَ “Bunun üzerine onu (Lut’u) ve ailesini kurtarmıştık. Hanımı hariç; onun geride (azaba uğrayanların içinde) kalmasını uygun görmüştük. Üzerlerine büyük bir bela yağmuru yağdırmıştık. Uyarılanların (ama yola gelmeyenlerin) bela yağmuru ne de kötü (olmuştu)!”

Buradaki فَاَنْجَيْنَاهُ fe enceynâhu fiili “ve onu da kurtarmıştık”; وَاَهْلَهُٓ ve ehlehû ifadesi “ve onun ailesini de”; اِلَّا امْرَاَتَهُ ille’mmraetehû istisnası “onun hanımı hariç”;قَدَّرْنَاهَا kaddernâhâ fiili “onu uygun görmüştük, onunla ilgili olarak takdir etmiştik”;مِنَ الْغَابِر۪ينَ mine’l-ğâbirîne kelimesi “geride kalanlardan (olmasını)”; وَاَمْطَرْنَا ve emtarnâ fiili “ve yağmur indirmiştik”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, üzerlerine”;مَطَرًا metaran sözcüğü “azap yağmuru”; فَسَآءَ fe sâe fiili “ne kötü olmuştu”; مَطَرُ الْمُنْذَر۪ينَ metaru’l-münzerîne tamlaması ise “uyarılanlara yönelik bela yağmuru” demektir.

Burada Hz. Lût’un ve onunla birlikte inananların kurtarılıp diğerlerinin azap yağmuruna tâbi tutulduğu gündeme getirilmektedir.

1. فَاَنْجَيْنَاهُ وَاَهْلَهُٓ اِلَّا امْرَاَتَهُ قَدَّرْنَاهَا مِنَ الْغَابِر۪ينَ “Bunun üzerine onu (Lut’u) ve ailesini kurtarmıştık. Hanımı hariç; onun geride (azaba uğrayanların içinde) kalmasını uygun görmüştük.” Yüce Allah Hz. Lût’u ve inanç ailesini kurtardığını beyan etmektedir.

Şu‘arâ’ 26/169’da zikredildiği üzere, Hz. Lût’un ve inanç ailesinin kurtarılmasının öncesinde Hz. Lût’un Yüce Allah’a yönelik şöyle bir dua ve niyazından söz edilmektedir: “(Lût), ‘Ey Rabbim! Onların yaptıkları işin (sonucundan) beni ve (inanç) ailemi kurtar’ (diye dua etmişti).” İşte konuyla ilgili olarak Hz. Lût’un ve inanç ailesinin kurtarılması Yüce Allah’ın onun duasına icabetinin bir ispatıdır.

a) Zâriyât 51/36’da da belirtildiği gibi o toplumda bir evden başka ahalisi Müslüman bir başka ev de yoktu. Helakten kurtarılma işleminde geride kalanlar arasında امْرَاَتَهُ imraetehû yani “onun eşi” istisna edilmişti ki bu kadın A‘râf 7/83, Hûd 11/81, Hıcr 15/60, Şu‘arâ’ 26/171 ve ‘Ankebût 29/32-33'den de anlaşıldığı gibi Hz. Lût’un “hanımı”ydı; kocasına hıyanet etmişti.(11) Bazı tefsirlerimizde bu hanımın adı Za‘ûrâ veya Rîşâ olarak ifade edilmektedir.(12)

b) Burada ve konuyla ilgili bir bağlamda olmak üzere Hıcr 15/60. âyette yer alan قَدَّرْنَا kaddernâ fiiliyle ilgili olarak bazı açıklamalar yapılmalıdır. Çünkü bu fiile genel anlamda “biz takdir ettik” manası verilirse sanki o kadının hiçbir suçunun olmadığı, kendisi için belirlenmiş olan kaderinden kaçamadığı akla gelebilir. Oysa bilinmelidir ki bu tür fiiller diğer âyetlerle birlikte düşünülmeli ve ona göre insan iradesini devre dışı bırakmayacak şekilde yorumlanmalıdır.

Bu çerçevede A‘râf 7/83’te söz konusu kadının bizzat kendisinin geride kalanlar arasında bulunmayı tercih ettiği orada كَانَتْ kânet “idi” fiili kullanılarak ortaya konulmaktadır. Bu fiil hem geçmiş zaman manası verebilir, hem de bir durumu, bir hali ortaya koyabilir. Buna göre, geride kalmanın takdir edilmesi aslında kadının isteyip tercih ettiği şeyi onaylanmasından başka bir şey değildir. Zaten Tahrîm 66/10’da da belirtildiği üzere Hz. Nûh’un hanımı gibi Hz. Lût’un hanımı da peygamber olan eşlerine hıyanet etmişlerdi.

c) Çeşitli âyetlerde(13) zikredilen الْغَابِر۪ين el-ğâbirîne kelimesi “toprak” anlamındaki ğubâr ile aynı köktendir ve helak edilenlerin toz toprak haline getirilmiş olduğunun bir işaretidir. Dahası, bu kelimenin “geride azapta kalanlar” şeklinde bir anlamı da vardır ki(14) bu anlam da yaşanan vakaya uygundur. Bu kadın, peygamber olan eşi Hz. Lût’u değil, sapkın kavmini tercih etmiş, dolayısıyla da helak edilenler arasında kalmıştı.

Onun bir kadın olmasına rağmen erkek erkeğe yapılan bir ahlâksızlığın faillerini tercih etmesi elbette bir cinsel tercih olarak değil, tıpkı Hz. Nûh’un eşinin yaptığı gibi risalet öğretilerine karşı olan düşmanlığı noktasında görülmelidir.

Demek ki bir insan Hz. Nûh gibi bir peygamberin oğlu, Hz. İbrâhim gibi bir peygamberin babası, Hz. Nûh veya Hz. Lût gibi bir peygamberin hanımı bile olsa, eğer inanmamışsa peygamber baba, peygamber oğul veya peygamber eş ona fayda sağlayamamakta, onları hem dünyadaki helakten kurtaramamakta, hem de mahşerdeki azaptan geri alamamaktadır.

Sorumluluklar şahsidir; çünkü kişi yaptığıyla karşılacak, ona göre hesaba çekilecektir; peygamber yakını olmak sonucu değiştiremeyecektir. Hz. Peygamber’in Kureyşlilere, Abdimenâf oğullarına, amcası Hz. Abbâs’a, Hz. Safiyye’ye ve nihayet kızı Hz. Fatma’ya söylediği de buydu.(15)

2. وَاَمْطَرْنَا عَلَيْهِمْ مَطَرًا فَسَآءَ مَطَرُ الْمُنْذَر۪ينَ “Üzerlerine büyük bir bela yağmuru yağdırmıştık. Uyarılanların (ama yola gelmeyenlerin) bela yağmuru ne de kötü (olmuştu)!” Burada Hz. Lût’un sapkın kavminin akıbetiyle ilgili bilgiler verilmektedir.,

Yüce Allah A‘râf 7/83-84’te Hz. Lût’u ve inanç ailesini helakten kurtardığını, ailesi içerisinden sadece hanımının geride kaldığını, dolayısıyla onu ve kavmini azap yağmuruna tâbi tuttuğunu, suçluların akıbetinin ne kadar feci olduğunu beyan etmiştir.

Konuyla ilgili olarak Şu‘arâ’ 26/169-173’te Hz. Lût’un önce duası, ardından Yüce Allah’ın müdahelesi bağlamında şu bilgiler verilmektedir:

“(Lût), ‘Ey Rabbim! Onların yaptıkları işin (sonucundan) beni ve (inanç) ailemi kurtar’ (diye dua etmişti). Biz de azapta kalanların içindeki kocakarı (eşi) hariç, onu ve bütün (inanç) ailesini kurtarmış, ardından diğerlerini helâk etmiştik. Üzerlerine büyük bir bela yağmuru indirmiştik. Uyarılanların (yola gelmeyenlerin) bela yağmuru ne de kötü (olmuştu)!”

Yüce Allah Hıcr 15/73’te işte bu azap kasırgasından önce Hz. Lût’un kavminin helakiyle ilgili olarak, “gün doğarken, yani sabaha yakın bir vakitte korkunç bir gürültünün, meydana gelen depremin kendilerini yakaladığını” haber vermektedir. Lût kavminin helak başlangıcının sabaha karşı gerçekleşen bu korkunç gürültü olduğu anlaşılmaktadır.

Yüce Allah Hûd 11/81-83’te de bu kavmin helaki bağlamında kavminin ona zarar veremeyeceğini belirterek Hz. Lût’a moral vermiş, inanç ailesini geceleyin oradan uzaklaştırmasını ve geriye bakmadan ilerlemelerini, hanımının da diğerleri gibi azaba muhatap kılınacağını haber vermiştir. Ardından, başlarına gelecek azap zamanının sabah vakti olduğu, azap emri gelince şehirlerinin altının üstüne getirildiği, çamurdan pişmiş, hazırlanmış ve istif edilmiş taşlarla helak edildikleri beyan edilmiştir.

Burada sözü edilen yağmurun bir “bela yağmuru”(16) olduğu anlaşılmakta, bunun da “üzerlerine gökten hedefi belirlenip taşlaşmış balçıklar yağdırıldığı”(17) diğer âyetlerde beyan edilmektedir. Bu konu Kamer 54/34’te de yer almaktadır. Orada geçen حَاصِب hâsıb kelimesi “bela fırtınası”, “azap kasırgası”, “taş yağdıran bir kasırga”, “taş fırtınası” gibi anlamlar vermektedir.

Kamer 54/34. âyette zikredilen اَرْسَلْنَا arselnâ fiili de عَلَي ‘alâ edatıyla kullanıldığı için, Zâriyât 51/33’te olduğu gibi, bu taş fırtınasının yukarıdan aşağıya doğru gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Zaten A‘râf 7/84, Hûd 11/82, Şu‘arâ’ 26/173, Neml 27/58’te bu azap taşlarının yukarıdan yağdırıldığı, ‘Ankebût 29/34’te ise gökten geldiği açıkça ifade edilmektedir.

Âyetin sonunda ise “uyarılmış olmalarına rağmen buna itibar etmeyenlerin sonunun ne kadar kötü olduğu” bir ibret ifadesi olarak beyan edilmektedir.

Hz. Lût’un kavmi gibi sınır tanımayanların akıbeti benzer şekilde sınır tanımayan bir felaketle şekillenecek ve benzer yanlışlıkları yapanlar benzer cezalarla helak edileceklerdir.

Son ümmetin fertleri de bu noktada duyarlı davranmalı, dünyada azap yağmurunu, mahşerde ise ebedî azabı hak edenlerden olmamak için çaba sarfetmeleri gerektiğini unutmamalıdırlar. Cinsel anlamda ahlâksızlık yapanlar adeta tabiatın dengesini bozdukları için helakleri de tabiat kuvvetlerinin azaba dönüşmesi şeklinde gerçekleştirilmiştir.

Dipnotlar

• 1 - Bakara 2/21; Âl-i İmrân 3/51; Nisâ’ 4/36; Mâide 5/72, 117; En‘âm 6/102; A‘râf 7/59, 65, 73, 85; Yûnus 10/3; Hûd 11/50, 61, 84; Meryem 19/36; Enbiyâ’ 21/25, 92; Hacc 22/77; Mü’minûn 23/23, 32; Neml 27/45; ‘Ankebût 29/16, 17, 36, 56; Yâsîn 36/61; Zuhruf 43/64; Necm 53/62; Nûh 71/3.
  • Bakara 2/21 Âl-i İmrân 3/51 Nisâ 4/36 Mâide 5/72 Mâide 5/117 En‘âm 6/102 A‘râf 7/59 A‘râf 7/65 A‘râf 7/73 A‘râf 7/85 Yûnus 10/3 Hûd 11/50 Hûd 11/61 Hûd 11/84 Meryem 19/36 Enbiyâ 21/25 Enbiyâ 21/92 Hacc 22/77 Mü'minûn 23/23 Mü'minûn 23/32 Neml 27/45 ‘Ankebût 29/16 ‘Ankebût 29/17 ‘Ankebût 29/36 ‘Ankebût 29/56 Yâsîn 36/61 Zuhruf 43/64 Necm 53/62 Nûh 71/3
• 2 - En‘âm 6/57, 58; A‘râf 7/70, 77; Enfâl 8/32; Yûnus 10/48, 50; Hûd 11/32; Ra‘d 13/6; Nahl 16/1; Enbiyâ’ 21/37, 38; Hacc 22/47; Şu‘arâ’ 26/204; Neml 27/71, 72; ‘Ankebût 29/29, 53, 54; Sebe’ 34/29; Yâsîn 36/48, Sâffât 37/176; Sâd 38/16; Şûrâ 42/18; Ahkâf 46/22; Mülk 67/25.
  • En‘âm 6/57 En‘âm 6/58 A‘râf 7/70 A‘râf 7/77 Enfâl 8/32 Yûnus 10/48 Yûnus 10/50 Hûd 11/32 Ra‘d 13/6 Nahl 16/1 Enbiyâ 21/37 Enbiyâ 21/38 Hacc 22/47 Şu‘arâ 26/204 Neml 27/71 Neml 27/72 ‘Ankebût 29/29 ‘Ankebût 29/53 ‘Ankebût 29/54 Sebe' 34/29 En‘âm 6/57 A‘râf 7/70 Enfâl 8/32 Sâd 38/16 Şûrâ 42/18 Ahkâf 46/22 Mülk 67/25
• 3 - Zemahşerî, age., III, 359.
• 4 - Semerkandî, age., II, 612; Taberî, age., XIX, 172; Râzî, age., XXIV, 203.
• 5 - A‘râf 7/137; İsrâ’ 17/16; Furkân 25/36; Şu‘arâ’ 26/172; Neml 27/51; Sâffât 37/136; Ahkâf 46/25; Muhammed 47/10.
  • A‘râf 7/137 İsrâ 17/16 Furkân 25/36 Şu‘arâ 26/172 Neml 27/51 Sâffât 37/136 Ahkâf 46/25 Muhammed 47/10
• 6 - Âl-i ‘Imrân 3/137; En‘âm 6/11; A‘râf 7/84, 86, 103; Yûnus 10/39, 73; Nahl 16/36; Neml 27/14, 51, 69; Kasas 28/40; Rûm 30/42; Sâffât 37/72; Zuhruf 43/25.
  • Âl-i İmrân 3/137 En‘âm 6/11 A‘râf 7/84 A‘râf 7/86 A‘râf 7/103 Yûnus 10/39 Yûnus 10/73 Nahl 16/36 Neml 27/14 Neml 27/51 Neml 27/69 Kasas 28/40 Rûm 30/42 Sâffât 37/72 Zuhruf 43/25
• 7 - Bakara 2/259; Kehf 18/42; Hacc 22/45; Neml 27/52; Hâkka 69/7.
  • Bakara 2/259 Kehf 18/42 Hacc 22/45 Neml 27/52 Hâkka 69/7
• 8 - Tirmizî, Sevâbu’l-Kur’ân, 18; Dârimî, Fedâilu’l-Kur’ân, 1; Ahmed b. Hanbel, I, 223.
• 9 - Semerkandî, age., II, 614; Zemahşerî, age., III, 361.
• 10 - Zemahşerî, age., III, 361.
• 11 - Tahrîm 66/10. 12 - Semerkandî, age., II, 271.
  • Tahrîm 66/10
• 13 - A‘râf 7/83; Hıcr 15/60; Şu‘arâ’ 26/171; Neml 27/57; ‘Ankebût 29/32, 33; Sâffât 37/135. 14 - Semerkandî, age., II, 590; Taberî, age., XIX, 106; Zemahşerî, age., III, 321.
  • A‘râf 7/83 Hicr 15/60 Şu‘arâ 26/171 Neml 27/57 ‘Ankebût 29/32 ‘Ankebût 29/33 Sâffât 37/135
• 15 - Buhârî, Vesâyâ, 11; Tefsîru Sûre-i Şu‘arâ’, 2; Menâkıb, 13; Müslim, İman, 351; Nesâî, Vesâyâ, 6; Dârimî, Rikâk, 23; Ahmed b. Hanbel, I, 206; II, 350, 399, 499.
• 16 - A‘râf 7/84; Neml 27/58; Kamer 54/34. 17 - Hûd 11/82-83; ‘Ankebût 29/34; Zâriyât 51/33-34.
  • A‘râf 7/84 Neml 27/58 Kamer 54/34 Hûd 11/83 ‘Ankebût 29/34 Zâriyât 51/34