Nûr Suresi

Medine’de hicretin 3. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 64 âyetten oluşan, adını 35. âyetteki “nur” anlamına gelen نُور nûr kelimesinden alan Nûr sûresi, inişe göre 97, resmî sıralamada ise 24. sûredir. Benî Müstalik gazvesi dönüşünde iftiraya uğraması nedeniyle sûrenin Hz. Ayşe ile ilgili olan 11-20. âyetlerinin hicri beşinci yılda indirilmiş olduğu belirtilmektedir.

Nûr sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Vâkı‘a sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre birisi Mekkî, diğeri Medenî olan her iki sûrede de “cennetliklere verilecek ödüller” (Mü’minûn 10-11; Nûr 26, 38), “kâfirlere uygulanacak ceza” (Mü’minûn 103-104; Nûr 26, 38), “müminlerin özellikleri” (Mü’minûn 1-9; Nûr 36, 37, 55), “canlıların yaratılışı” (Mü’minûn 12-14; Nûr 45), “kâinat kitabından konu başlıkları” (Mü’minûn 16-19; Nûr 39-41, 43-45) gibi ortak konular ele alınmaktadır.

Nûr sûresi, Yüce Allah’ın çeşitli konularda farz hükümler belirlediğini beyanla başlamakta, zina edenlere verilecek ceza, bunların evlilik hükümleri, iftira atanlara uygulanacak işlem bağlamında yemin ettirilmeleri, Hz. Ayşe’ye atılan iftira, onun bundan uzak olduğu, fuhşun yayılmasını isteyenlere dünyada da mahşerde de ceza verileceği konuları ele alınmaktadır.

21. âyetten itibaren, insanların şeytanın adımlarını izlememeleri, bunun tersini yapanların çirkinliklere bulaşacağı, iffetli kadınlara iftira atanlara lanet edileceği, temizlerin temizlere, pislerin de pislere layık olduğu ifade edilmekte, kişilerin başkalarına ait evlere girerlerken nasıl davranmaları gerektiği, kendilerine izin verilmezse evlere girmemeleri gerektiği hükme bağlanmaktadır.

30. âyetten itibaren, mümin erkeklerin ve kadınların haramlara bakmamayla ilgili duyarlılıkları, kimlerin mahrem olduğu, köle ve cariyelerin evlendirilmeleri gerektiği, bu noktada fakir olanların desteklenmesi, Yüce Allah’ın âyetlerinin açıklanış gerekçesi üzerinde durulmakta, ardından sûreye adını veren “nur âyeti” yer almakta, sonrasında yiğit insanların bazı özellikleriyle kötülerin çaresiz durumları ele alınmaktadır.

41. âyetten itibaren, kâinat kitabından çeşitli başlıklar verilmekte, canlıların sudan yaratıldığı ifade edilmekte, bu arada bazı insanların gerçek dışı sözleri dile getirilmekte, Yüce Allah’a ve Rasûl’e itaat edenlerin kurtuluşa ereceği bildirilmekte, iman edip salih amel işleyenlere yeryüzünde iktidar verileceği müjdelenmekte, namazın kılınıp zekâtın verilmesi ve Rasûl’e itaatin zorunluluğu dile getirilmektedir.

58. âyetten itibaren, çocukların anne ve babalarının yatak odalarına üç vakitte girerlerken izin almaları gerektiği, nikâh arzulamayan yaşlı kadınların açılıp saçılmamak kaydıyla dış elbiselerini çıkarabilecekleri, her şeye rağmen iffetli davranmalarının kendi hyırlarına olacağı, engellilerin durumu, kimlerin evlerinde birlikte veya ayrı ayrı yemek yenebileceği, Hz. Peygamber’den izin almak isteyenlerin bir kısmına izin vermesi gerektiği, onunla konuşurken dikkatli davranılmasının zorunluluğu ifade edilmekte, son âyette ise Yüce Allah’ın mahlûkata hükümranlığı ile mahşerde herkese dünyada yaptıklarının haber verileceği bildirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 30-34. âyetlerinde kadın-erkek ilişkilerinde dikkat edilmesi gereken hususların bir kısmını, köle ve cariyelerin evlendirilmesi için çalışmalar yapılmasını ve ilahi hükümlerin gereklerinin yerine getirilmesi için çaba sarf edilmesi gerektiğini dile getirmektedir.

a) İffet ve Hayat

Yüce Allah, sûrenin 30-31. âyetlerinde öncelikle mümin erkeklerin bakışların bir kısmını kısıp iffetlerini koruması gerektiğini, beraberinde aynı hassasiyeti mümin kadınların da ortaya koymasını, kendiliğinden görünen kısım hariç olmak üzere, kadınların ziynetlerini göstermemelerini, başörtülerini yakalarının üzerine salmalarını emretmektedir.

Ardından, bu arada “kocaları, babaları, kocalarının babaları, kendi oğulları, kocalarının oğulları, erkek kardeşleri, erkek kardeşlerinin oğulları, kız kardeşlerinin oğulları, kendi kadınları, (meşru olarak) ellerinin altında bulunanlar, erkeklerden ailenin kadınına şehvet duymayan (hizmetçi vs.) tâbi kimseler yahut kadınların gizli kadınlık hususiyetlerinin henüz farkında olmayan çocuklardan” oluşan 12 grup insandan başkasına ziynetlerini açıp göstermemelerini hükme bağlamaktadır.

Daha sonra, gizledikleri ziynetlerinin bilinmesi için ayaklarını özellikle yere hızlı vurmamaları, bu hususlara riayet ederek topluca Yüce Allah’a yönelmeleri gerektiği kurtuluşa erebilmenin vesilesini oluşturacağı bildirmektedir.

ı. Mümin Erkeklere Yönelik Buyruklar

قُلْ لِلْمُؤْمِن۪ينَ يَغُضُّوا مِنْ اَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذٰلِكَ اَزْكٰى لَهُمْ اِنَّ اللّٰهَ خَب۪يرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ “Mümin erkeklere söyle: ‘Gözlerini (harama bakmaktan) kıssınlar ve namuslarını korusunlar! Bu, kendileri için en uygun olandır.’ Şüphesiz ki Allah yapmakta olduklarından haberdardır.”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; لِلْمُؤْمِن۪ين li’l-mü’minîne ifadesi “mümin erkeklere”; يَغُضُّوا yeğuddû ifadesi “kıssınlar”; مِنْ اَبْصَارِهِمْ min ebsârihim ifadesi “onların bakışlarından bir kısmını”; وَيَحْفَظُوا ve yahfezû fiili “ve korusunlar”; فُرُوجَهُمْ furûcehum ifadesi “onların kendi namuslarını, iffetlerini”; ذٰلِكَ zâlike kelimesi “işte bu”; اَزْكٰى ezkâ kelimesi “daha uygundur”; لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; خَب۪يرٌ habîrun kelimesi “haberdardır”; بِمَا يَصْنَعُونَ bimâ yasne‘ûne ifadesi “onların yaptıkları şeylerden” demektir.

Burada erkeklerin bakışlarını haramdan kısmaları ve namuslarını korumaları gerektiğiyle ilgili ilâhî buyruklar gündeme getirilmektedir.

1.قُلْ لِلْمُؤْمِن۪ينَ يَغُضُّوا مِنْ اَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ذٰلِكَ اَزْكٰى لَهُمْ “Mümin erkeklere söyle: Gözlerini (harama bakmaktan) kıssınlar ve namuslarını korusunlar! Bu, kendileri için en uygun olandır.” Yüce Allah başkalarına ait evlere girerken neler yapılması gerektiğini, konuyla ilgili bazı detay bilgileri verdikten sonra, toplumsal hayatın çok önemli bir başka konusuna değinmekte, “harama bakmamak” ve “namusu korumak”la ilgili olarak öncelikle erkeklerin dikkatli ve duyarlı davranması gerektiğini beyan etmekte, böylesi bir davranışın çok daha nezih olacağını bildirmektedir.

a)قُلْ لِلْمُؤْمِن۪ينَ يَغُضُّوا مِنْ اَبْصَارِهِمْ وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ Mümin erkeklere söyle: Gözlerini (harama bakmaktan) kıssınlar ve namuslarını korusunlar!” Âyete قُلْ kul “de ki” emri ile başlanması, devam eden cümlelerdeki ifadelerin birer emir olduğunu ortaya koymaktadır. Bu nedenle, âyette geçen يَغُضُّوا yağuddû ifadesi “kısarlar” manasında değil de “kıssınlar” şeklinde anlamlandırılmalı, يَحْفَظُوا yahfezû kelimesi de aynı şekilde “korurlar” değil de “korusunlar” manasında anlaşılmalıdır.

ı. Âyette geçen يَغُضُّوا مِنْ اَبْصَارِهِمْ yağuddû min ebsârihim “bakışlarından bir kısmını kıssınlar” ifadesindeki يَغُضُّوا yağuddû kelimesi bir sonraki âyette de aynı içerikte يَغْضُضْنَ yağdudne kalıbında geçmekte, ayrıca “sesin kısılması” manasında Lokmân 31/19 ve Hucürât 49/3’te de zikredilmektedir. Bu arada مِنْ اَبْصَارِهِمْ min absârihim ifadesindeki مِنْ min edatı, bakışların “hepsinin” değil de “bir kısmının” kısılmasının emredildiğini manaya katan ba‘zıyet manasında bir edattır.

Çünkü insanlar gözlerini, bakışlarını tamamen kısarak yaşayamazlar; onlardan istenen şey, bir kısım bakışlarını kısmalarıdır ki bağlam gereği bundan anlaşılan da “harama olan bakışlar”dır. Bakışların bir kısmını kısmanın önce zikredilmesinin sebebi, zinanın bu tür bakışlardan sonra gelmesi olabilir.

Bir de genelde ilk bakıştan kurtulmak mümkün değildir; bu nedenle ister kasten isterse kasıt olmaksızın bakılsın, bu bakış affedilmiştir. İlk etapta bakmaktan kurtulmanın genelde mümkün olmadığı konularda elbette ilk bakıştan sorumlu olunmaz ki Necm 53/32’de geçen el-lemem kelimesinin ifade ettiği anlam da budur.

Namahrem kadınlara bakmayla ilgili olarak Hz. Peygamber’e nispet edilen bazı rivayetleri hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

- Hz. Peygamber Hz. Ali’ye hitaben şöyle buyurmuştur: “Ey Ali, art arda, peş peşe bakma! Haydi diyelim birincisi senin hakkın olsun, ama diğeri (ikincisi) senin hakkın değildir.”(1)

- Ayrıca Câbir b. Abdillah’ın da şöyle dediği rivayet edilmiştir: “Allah’ın Rasûlü’ne ansızın bakmanın hükmünü sordum da bana gözümü çevirmemi, bakmamamı emretti.”

- Ebû Hureyre şunu rivayet etmiştir: “Birisi bir Ensar’lı kadınla evlenmek istedi de Allah’ın Rasûlü ona, ‘Ona bak, çünkü Ensarlıların güzlerinde bir kusur vardır’ buyurdu. Yine Hz. Peygamber “Sizden birisi bir kadına evlenme teklifinde bulunmak istediğinde ona sırf evlenmek niyetiyle bakarsa ona bakmasında bir beis, sakınca yoktur” buyurmuştur.(2)

- Muğire b. Şu‘be de şöyle demiştir: “Bir kadına talip oldum; bunun üzerine Hz. Peygamber ‘Ona baktın mı?’ deyince, ben de ‘Hayır’ dedim. Bunun üzerine Hz. Peygamber ‘Bak, çünkü bu bakış aranızda (evlendikten sonra) katık olmaya lâyıktır’ buyurdu.”(3)

ıı. Yüce Allah bu âyette ikinci emrini وَيَحْفَظُوا فُرُوجَهُمْ ve yahfezû furûcehum “namuslarını korusunlar” ifadesiyle dile getirmekte ve öncelikle erkeklerin namuslarını korumalarını kendilerine emretmektedir. Önceki cümlede مِنْ min edatı kullanılarak bakışların bir kısmının kısılması emredilmişken, burada herhangi bir edat kullanılmamakta, adeta namusu ve iffeti zedeleyebilecek her türlü davranıştan kaçınılmasının gerekli olduğuna dikkat çekilmek istenmektedir.

Kur’ân’da ferc(4) ve furûc(5) kelimeleri toplam yedi kez geçmektedir. Bu kelime Kâf 50/6’daki kullanım hariç “namus ve iffet” manasında yorumlanmalı, sadece kadınlarla ilişkilendirilmemelidir. Ayrıca söz konusu kelime “iki bacak arasındaki açıklık” manasında hem erkekler hem de kadınlar için “avret yeri”, “apışarası” olarak anlaşılmalıdır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de olduğu gibi bu kelime çeşitli âyetlerde erkek ve kadın herkes için ortak manada geçmektedir. Bu nedenle, söz konusu kelimeyi “namus, iffet” şeklinde anlamak gerekmektedir. Bir sonraki yani Nûr 24/31. âyette ve Hz. Meryem’le ilişkili olan Enbiyâ’ 21/91 ve Tahrîm 66/12’de bu kelimenin kadınlarla ilişkilendirilmesinde de özel anlamda cinsel gönderme değil de, namus, iffet manasında bir anlam gözetilmektedir.

Burada erkeklere yöneltilen “harama bakmama” ve “namusu koruma” emri, toplumsal hayatta sonu zinaya veya iftiraya gidebilecek tehlikeleri önlemeye yöneliktir ve ilk dikkat etmesi gerekenler de “erkekler” olarak belirlenmektedir. Tesettür veya harama bakmamayla ilgili konuların konuşulduğu ortamlarda söylemler ve dikkatler hemen kadınlar üzerine çekilerek, Kur’ân’da bize sunulan çok önemli bir uyarı göz ardı edilmektedir. Bu gibi konularda ilk dikkat etmesi gerekenler erkeklerdir. Onlar haramın bulunduğu ortamlarda bakışlarını kısmayı başarmalı, başka kadınların namuslarına el ve dil uzatmamalıdırlar.

Âyette erkeklerin bakışlarını kontrol etmelerinin yanında, kendi namuslarını korumalarından da söz edilerek, hem zinaya bulaşmamalarını, hem de kendi ailesinin namusunu korumakla görevli olduklarını bilmelerine gönderme yapılmaktadır. Namusu korumak sonu cennete uzanan bir duyarlılıktır ki Mü’minûn 23/5-11, Ahzâb 33/35 ile Me‘âric 70/29-35’te dikkat çekilen husus budur.

Cinsel dürtülerini kontrol altına alabilenler bu duyarlılıklarının sonucunda büyük hatalara düşmekten de kurtulacaklardır. Sonu harama varacak eylemlerden korunabilmek için harama götürecek yollardan da uzak dürmek gerekmektedir. Zaten İsrâ’ 17/32’de belirtildiği gibi “zinaya yaklaşılmamasının emredilmesi”ndeki hikmet de bu olsa gerektir.

b)ذٰلِكَ اَزْكٰى لَهُمْ “Bu, kendileri için en uygun olandır.” Bu ifade şöyle de tercüme edilebilir: “(Çünkü) bu, kendileri için daha nezihtir (daha uygundur).” Yüce Allah emrettiği şekilde harama bakmamak için bakışların kısılmasının ve namusun, iffetin korunmasının insanlar için elbette çok daha nezih, uygun, erdemli, dengeli ve isabetli olacağını beyan etmektedir.

Bu ifadenin bir benzeri daha önce yorumladığımız Nûr 24/28. âyette “kendilerine izin verilmemesi durumunda evlere girmeyip geri dönülmesi” emrinde de yer almaktadır. Yüce Allah’ın emirlerine ve yasaklarına riayet edenler hem nezih bir davranış ortaya koyacaklardır; hem de kendilerini hatalardan arındırmayı başarmış olacaklardır.

Böylesi uygulamaların muhataplar için اَزْكٰى ezkâ, خَيْر hayr ve اَطْهَر ather olduğu “en hayırlı”, “en iyi”, “en erdemli”, “en nezih”, “en şaibesiz”, “en feyizli”, “en faziletli” şeyler olduğu beyan edilerek, bu hükümlere itibar edilmesi gerektiği üzerinde durulmakta, muhataplar bu noktada özellikle bilgilendirilerek uyarılmaktadır.

Buna benzer ifadeler “boşanma sürecini dolduran kadınların başkalarıyla evlenmesine engel olunmaması”yla ilgili olarak Bakara 2/232’de, “Hz. Peygamber’in eşlerinden bir şeyleri perde arkasından isteme”yle ilgili olarak Ahzâb 33/53’te ve “Hz. Peygamber’le özel görüşme öncesi verilmesi emredilen sadaka görevi”yle ilgili olarak da Mücâdele 58/12’de zikredilmektedir.

2. اِنَّ اللّٰهَ خَب۪يرٌ بِمَا يَصْنَعُونَ “Şüphesiz ki Allah yapmakta olduklarından haberdardır.” Yüce Allah âyetin sonunda muhataplarının bu ve benzer uyarılarla ilgili olarak nasıl bir tavır içerisine girdiklerini, nasıl davrandıklarını, neler yaptıklarını gayet iyi bildiğini, her yapılandan haberdar olduğunu bildirmekte, duyarlı kişilere moral kazandırırken, diğerlerine ise gözdağı vermeyi amaçlamaktadır.

Âyetin sonundaki يَصْنَعُونَ yasne‘ûne fiili daha çok bilinçli yapılan işleri içeren bir mana içermekte, dolayısıyla fe‘ale köküyle ifade edilen davranışlara göre daha özel ve özenli bir mana içermektedir. Anlaşılıyor ki Yüce Allah insanların tasarlayarak gerçekleştirdikleri davranışlarındaki niyetlerinin neler olduğunu bilmekte ve sahiplerine de ona göre muamelede bulunacağını bildirmek istemektedir.

ıı. Mümin Kadınlara Yönelik Buyruklar

وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ اَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ وَلَا يُبْد۪ينَ ز۪ينَتَهُنَّ اِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلٰى جُيُوبِهِنَّ وَلَا يُبْد۪ينَ ز۪ينَتَهُنَّ اِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ اَوْ اٰبَآئِهِنَّ اَوْ اٰبَآءِ بُعُولَتِهِنَّ اَوْ اَبْنَآئِهِنَّ اَوْ اَبْنَآءِ بُعُولَتِهِنَّ اَوْ اِخْوَانِهِنَّ اَوْ بَن۪يٓ اِخْوَانِهِنَّ اَوْ بَن۪يٓ اَخَوَاتِهِنَّ اَوْ نِسَآئِهِنَّ اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُنَّ اَوِ التَّابِع۪ينَ غَيْرِ اُو۬لِي الْاِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ اَوِ الطِّفْلِ الَّذ۪ينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلٰى عَوْرَاتِ النِّسَآءِ وَلَا يَضْرِبْنَ بِاَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْف۪ينَ مِنْ ز۪ينَتِهِنَّ وَتُوبُوٓا اِلَى اللّٰهِ جَم۪يعًا اَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Mümin kadınlara da söyle: Gözlerini (harama bakmaktan) kıssınlar ve namuslarını korusunlar! (Kendiliğinden) görünen kısımları hariç olmak üzere, ziynetlerini (süslerini) açmasınlar! Başörtülerini, yakalarının üzerine vurup (salsın)lar! Kocaları veya babaları veya kocalarının babaları veya kendi oğulları veya kocalarının oğulları veya erkek kardeşleri veya erkek kardeşlerinin oğulları veya kız kardeşlerinin oğulları veya kendi kadınları veya (meşru olarak) ellerinin altında bulunanlar veya şehvet sahibi olmayıp (evde) bulunan erkek (yaşlı hizmetçi)ler veya kadınların avretlerinin henüz farkında olmayan çocuklardan başkasına ziynetlerini açmasınlar! Gizlemekte oldukları ziynetleri bilinsin diye ayaklarını yere vurmasınlar! Ey müminler! Hep birden Allah’a yönelin ki kurtulasınız!”

Âyetteki وَقُلْ ve kul emri “de ki”; لِلْمُؤْمِنَاتِ li’l-mü’minâti ifadesi “kadın müminlere”; يَغْضُضْنَ yeğdudne ifadesi “kıssınlar”; مِنْ اَبْصَارِهِنَّ min ebsârihinne ifadesi “onların bakışlarından bir kısmını”; وَيَحْفَظْنَ ve yahfazne ifadesi “ve korusunlar”; فُرُوجَهُنَّ furûcehunne ifadesi “onların kendi namuslarını”;وَلَا يُبْد۪ينَ ve lâ yübdîne ifadesi “ve açmasınlar”; ز۪ينَتَهُنَّ zînetehunne ifadesi “onların kendilerinin ziynetlerini”; اِلَّا مَا ظَهَرَ illâ mâ zahera istisnası “kendiliğinden görünen hariç”; مِنْهَا minhâ ifadesi “ondan”; وَلْيَضْرِبْنَ ve’lyadribne emri “ve koysunlar, salsınlar”; بِخُمُرِهِنَّ bi humurihinne ifadesi “onların kendi başörtülerini”; عَلٰى جُيُوبِهِنَّ ‘alâ cuyûbihinne ifadesi “onların yakalarının üstüne”; وَلَا يُبْد۪ينَ ve lâ yübdîne ifadesi “ve açmasınlar”; ز۪ينَتَهُنَّ zînetehunne ifadesi “onların kendi ziynetlerini”; اِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ illâ li bu‘ûletihinne ifadesi “onların kocalarından başkasına”; اَوْ اٰبَآئِهِنَّ ev âbâihinne ifadesi “veya onların babalarına”; اَوْ اٰبَآءِ بُعُولَتِهِنَّ ev âbâi bu‘ûletihinne ifadesi “veya onların kocalarının babalarına”;اَوْ اَبْنَآئِهِنَّ ev ebnâihinne ifadesi “veya onların oğullarına”; اَوْ اَبْنَآءِ بُعُولَتِهِنَّ ev ebnâi bu‘ûletihinne ifadesi “veya onların kocalarının oğullarına”; اَوْ اِخْوَانِهِنَّ ev ıhvânihinne ifadesi “veya onların kardeşlerine”; اَوْ بَن۪يٓ اِخْوَانِهِنَّ ev benî ıhvânihinne ifadesi “veya onların kardeşlerinin oğullarına”; اَوْ بَن۪يٓ اَخَوَاتِهِنَّ ev benî ahavâtihinne ifadesi “veya onların kız kardeşlerinin oğullarına”; اَوْ نِسَآئِهِنَّ ev nisâihinne ifadesi “veya onların kadınlarına”; اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُنَّ ev mâ meleket eymnânuhunne ifadesi “veya sağ ellerinin sahip olduklarına”; اَوِ التَّابِع۪ينَ evi’t-tâbi‘îne kelimesi “veya takip edenlere”; غَيْرِ اُو۬لِي الْاِرْبَةِ ğayrı uli’l-irbeti ifadesi “(cinsel anlamda) ihtiyaç sahibi olmayan”; مِنَ الرِّجَالِ mine’r-ricâli ifadesi “erkeklerden”; اَوِ الطِّفْلِ evi’t-tıfli kelimesi “veya çocuk(lar)a”; الَّذ۪ينَ لَمْ يَظْهَرُوا ellezîne lem yazherû ifadesi “farkında olmayanlar”; عَلٰى عَوْرَاتِ النِّسَآءِ ‘alâ ‘avrâti’n-nisâi tamlaması “kadınların avretlerine”; وَلَا يَضْرِبْنَ ve lâ yadribne emri “ve vurmasınlar, çarpmasınlar”; بِاَرْجُلِهِنَّ bi erculühinne ifadesi “onların kendi ayaklarını”; لِيُعْلَمَ liyu‘leme ifadesi “bilinsin diye”; مَا يُخْف۪ينَ mâ yuhfîne ifadesi “gizledikleri şey(ler, halhalları), güzellikleri, cazibeleri”; مِنْ ز۪ينَتِهِنَّ min zînetihinne ifadesi “onların ziynetlerinden”;وَتُوبُوٓا ve tûbû emri “tevbe edin, yönelin”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hepiniz, topluca”; اَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ eyyuhe’l-mü’minûne ifadesi “ey müminler”; لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ le‘alleküm tüflihûne ifadesi ise “kurtuluşa eresiniz gerekçesiyle” demektir.

Burada kadınların toplumsal hayatta muhatap kılındıkları temel esaslar bağlamında tesettür gibi konular gündeme getirilmektedir.

1.وَقُلْ لِلْمُؤْمِنَاتِ يَغْضُضْنَ مِنْ اَبْصَارِهِنَّ وَيَحْفَظْنَ فُرُوجَهُنَّ “Mümin kadınlara da söyle: Gözlerini (harama bakmaktan) kıssınlar ve namuslarını korusunlar!” Yüce Allah önceki âyette erkeklerden istediği duyarlılığı bu defa kadınlardan da istemekte, bakışlarının bir kısmını yani haram olan ve harama götürecek olan bakışlarını kısmalarını ve iffetlerini korumalarını kendilerine emretmektedir.

Burada kullanılan kelimeler ve kullanımlarla ilgili olarak önceki âyette bilgi verdiğimiz için aynı bilgileri tekrarlamak istemiyoruz. Şu kadarını söylemekle yetinelim: Önceki âyette ifadeler, fiiller ve zamirler erkeklere yönelik iken, bu âyettekiler de kadınlara yöneliktir.

2. وَلَا يُبْد۪ينَ ز۪ينَتَهُنَّ اِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا “(Kendiliğinden) görünen kısımları hariç olmak üzere, ziynetlerini (süslerini) açmasınlar!” Yüce Allah kadınlara yönelik ilave hükümler bağlamında bu cümlede kendiliğinden görünenler hariç zinetlerini teşhir etmemelerini kendilerine emretmektedir.

a) Âyette geçen ز۪ينَة zîneh kelimesinden maksadın ne olduğu konusunda çeşitli fikirler ileri sürülmüştür. Bu çerçevede maksadı zinet denen eşya olarak algılayanlar olduğu gibi, bu süslerin takıldığı veya uygulandığı, kadınların yaratılıştan sahip oldukları organlar şeklinde yorumlayanlar da vardır. Zira bazıları bu kelimeyi izahta “sürme”, “kaş boyası”, “yanaklara vurulan allık”, “el ve ayaklara kına yakılması” gibi beden üzerindeki dış müdahaleleri beyan ederken, bazıları ise maksadı “yüzük”, “bilezik”, “halhal”, “pazuband”, “gerdanlık”, “taç”, “kemer”, “küpe” vs. şeklinde bedene takılan nesneleri dile getirmişlerdir.

Esasında A‘râf 7/31’de belirtildiği üzere “her secde anında zinetlerinizi takının” âyetinden de anlaşılacağı üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette geçen “zinet”ten kasıt vücuda sonradan takılan süsler olmalıdır.(6) Süsü yani ziynet denilen nesneyi göstermek yasaklandığına göre onun takıldığı organı göstermek de elbette yasaktır diyebiliriz.

b) “Süslerin kendiliğinden görünenleri” yani “zorunlu olarak açıkta kalan kısmı” ifadesi, “kadınların yüzleri ve elleri” olmalıdır; çünkü bunların açıkta kalması hayat şartları için bir seçenek değil, mecburiyettir. İşte yüz ve eller müstesna olmak üzere, bu süsleri açmak yasak olduğuna göre, o süslerin takıldığı organları kapatmak öncelikli olarak farzdır, o organları açıp göstermek elbette ve öncelikle haramdır.

Hz. Peygamber’in Hz. Esmâ’ya hitaben söylediği “kadın ergenliğe erişince ondan görülebilecek olan ancak yüzü ve avuç içidir”(7) şeklindeki beyanı bu konuda maksadı ortaya koymada yeterlidir ve meseleyi öğretmede ve ortaya koymada son derece açıklayıcıdır.

c) Âyette geçen اِلَّا مَا ظَهَرَ مِنْهَا illâ mâ zahera minhâ “ondan (kendiliğinden) zâhir olan (görünen) müstesna” ifadesi, bu metin haliyle esasında yöresel manada yani örfe göre kendiliğinden görülecek kısımlarda bir farklılık olabileceğini de gösterebilir. Ancak durum ne olursa olsun, Nûr 24/60’ta belirtildiği gibi, evlilik arzulamayan yaşlı kadınların dış örtülerini çıkarabilecekleri serbestisinden söz edilen âyette özellikle “zinetlerini açıp saçmamaları kaydıyla” beyanına yer verilmesi, örfün de sınırsız bir açıklıkta olmasını kısıtlamaktadır.

Çünkü konuyla ilgili âyetlerde örtünmesi gereken avret yerleri ve takılması gereken başörtüsü gibi hususlar örfün de ilahi sınırları aşmaması gerektiğini gösteren bir veri oluşturduğu unutulmamalıdır.

d) Meselenin bir başka tarafı ise, sanki Nûr 24/31’de bu cümle yokmuş gibi davranılması ve Ahzâb 33/59’daki cilbâb kelimesini tepeden tırnağa istisna içermeyecek şekilde kadının her tarafını örten bir giysi olarak kabul edilmesidir. Oysa Yüce Allah hayatın akışında zaruri olarak kendiliğinden görünen kısımların var olduğunu haber vermekte ve hayatı bir anlamda çekilmez kılmanın bir manası olmadığını da öğütlemek istemektedir.

Âyetin bu cümlesi kadının sosyal hayatta bulunması gerektiğinin en önemli delillerindendir. Evde hiç kimsenin görmediği bir yerde oturmak zorunda olan kadınlar için bu detayda bilgi vermek anlamsız olacağı için, demek ki bilinen sınırlara riayet edilmesi şartıyla kadınlar da toplumsal hayatta bulunmalıdır.

Burada gözetilmesi gereken şey, kadının “dişiliği” değil, “kişiliği” olmalıdır. Kadın cinselliğini genelleştirip kamuya açmamaya özen göstermeli, erkek de cinsel odaklı ve istismara açık bir ilişki geliştirmemeli, bunların oluşturduğu toplum fertleri de kadın-erkek ilişkilerini sağlam ve sağlıkı bir zemine oturtmalıdır.

Açılıp saçılmak, zinetlerini özellikle göstermek, göstermeye çalışmak başka bir şeydir, zorunlu olarak ellerin ve yüzün görünmesi istisnasının bulunduğunu bilerek ona göre davranmak bambaşka bir şeydir. Yüce Allah’ın kadınlarda kendiliğinden görünen kısmı bulunduğunu beyan ettiği şeyleri yok farz etmek Allah’ın dediğine kanaat getirmemek gibi bir sınırsızlığı gösterir ki müslümanların bu noktada olabildiğince hassas davranması gerekmektedir.

3. وَلْيَضْرِبْنَ بِخُمُرِهِنَّ عَلٰى جُيُوبِهِنَّ “Başörtülerini, yakalarının üzerine vurup (salsın)lar!” Yüce Allah âyetin bu cümlesinde kadınların başörtülerini yakalarının üzerine salmasını da emretmektedir. Bu ifadeden de anlaşılacağı gibi, câhiliye döneminde kadınlar başörtüsü kullanıyorlardı; ancak yakalarının üzerine değil de, gerdanları açık kalacak şekilde arkalarına doğru onu salıyorlardı.(8) İşte Yüce Allah âyette başlarını örttükleri o örtülerle açıkta bıraktıkları yakalarının üzerini örtmelerini kadınlara emretmektedir.

a) Âyette geçen وَلْيَضْرِبْنَ ve’lyadribne emri bilinen anlamda “vurmak” değil de “yakaların üzerine salmak, koymak, yapıştırmak, sıkıca tutturmak” gibi anlamlar vermektedir; çünkü عَلٰى جُيُوبِهِنَّ ‘alâ cuyûbihinne ifadesi “yakalarının üzerine” manasına gelmekte, başı örten örtünün yakaları da örtmesi istenmektedir.

Âyette yer alan خُمُرِ humur kelimesi ise hımâr kelimesinin çoğuludur ve “başı örten örtüler” manasına gelmektedir. “İçki” manasına gelen hamr kelimesi nasıl ki aklı örttüğü için bu isimle anılıyorsa, bu kelimeyle aynı kökten gelen hımâr/humur kelimesi de aklın insanda bulunduğu yer olması itibariyle “başı örten şey”le ilişkili bir mana vermesi gerekmektedir.

Bu konuda yaşanan tartışmaları daha sağlıklı değerlendirmemize yardımcı olacak şekilde yapılan bir yorumu burada aktarmakta yarar görmekteyiz.

“Âyette ve’lyesturne gibi sade bir emir değil ‘sıkıca bağlamak, vurmak, tutturmak’ anlamına gelen ve’lyadribne kullanılmış. Humurun tekil formu olan hımâr, ‘başörtüsü’ demektir. İçkiye de aklı bürüyüp örttüğü için aynı kökten gelen hamr adı verilmiştir. Bu iki kelimenin buluştuğu nokta ‘baş’tır.”

“Mesela küfür de ‘örtmek’ anlamına gelir, fakat başa değil kalbe nispet edildiği için farklı kökten bir kelime kullanılmıştır. ‘İçinde neden ‘baş’ geçmiyor?’ sorusunun cevabı bellidir. Arapçada hepsi de başörtüsü olarak kullanılan burka’, nikâb, lifâm, lisâm, nasîf, mıkne‘a ve cilbâb kelimelerinde de ‘baş’ geçmez. Tıpkı Türkçedeki yemeni, yaşmak, çit, yazma, bürgü, bürümcek, tülbent, eşarp, atkı ve çar’da geçmediği gibi. Bu örtünün niteliği, boyutları ve kapsamı değişse de değişmeyen tek özelliği başı örten bir örtü olmasıdır.”

“Dönemin hür kadınlarının öteden beri kullandıkları başörtüsü, baştan aşağı sarkıtılan ve bir parça da süs işlevi gören bir aksesuardı. Bu örtü, elbiselerin yaka hizasında yer alan, göğsü ve takıları gösteren açıklığı (cuyûb) örtmezdi. ‘Başörtülerini yakalarının üzerine tuttursunlar’ ibaresi, açık bırakılan boyun ve gerdanların da kapatılması talimatını içermektedir. Başörtüsünün, namaz ve oruç kabilinden bir emir değil, gerekçesine bina edilen sosyal ilişkilere dair bir emir olduğu, yaşlı kadınlara giysilerinin bir kısmını çıkarma ruhsatı veren Nûr 24/60. ayetten açıkça anlaşılmaktadır.”(9)

b) عَلٰى جُيُوبِهِنَّ şeklindeki cümlede yer alan ‘alâ edatı hem “üzerine” manasını içermektedir; hem de “yukarıdan aşağıya” şeklinde bir istilâ/yukarıdan aşağıya anlamı vermektedir. Bu durum Ahzâb 33/59’daki yüdnîne ‘aleyhinne ifadesinde de söz konusudur. Buradan anlaşılıyor ki göğüslerin üzerini örten nesne yukarıdan aşağıya doğru sarkıtılan başörtüsüdür.

c) Bazıları buradaki maksadın “başı örtmek” değil de “yakaları örtmek” olduğunu ileri sürmektedirler ki kanaatimizce bu yanlış bir bakıştır. Çünkü bu yaklaşım kabul edilirse o zaman hem humur kelimesinin anlamından bir kopuş söz konusu olur; hem de burada “herhangi bir örtü” manasına gelebilecek libâs, siyâb gibi kelimelerin değil de humur kelimesinin seçilmesi gözardı edilmiş olur.

Böyle bir iddia eldiven alan birisine “bununla bileklerini ört” demeye benzetilebilir. Eldiven alan kişiye “bak bununla önce parmaklarını, avucunun içini ve üstünü kapat, sonra da bileklerini kapat” denmez. Çünkü eldiven zaten parmakları, evucu ve üstünü örten giysidir. Onunla bileklerin örtülmesini istemek “parmaklarını açabilirsin” manasını kesinlikle içermez; bu doğru ve ikna edici bir okuma biçimi değildir.

Benzer bir durum çizme için de zikredilebilir. “Çizmeyi dizlerine kadar büyük ölçüde al” dediğinizde “ayaklarını örtmesin de yukarıyı örtsün” manası kimsenin aklına gelmez. Meselâ etek vs giysiler için de durum aynıdır. İşte bu ve benzer örneklerde de olduğu gibi, yorumunu yapmakta olduğumuz âyette yer alan emir başörtülerinin yakaların üzerini de kapatacak şekilde ve böylece göğüs aralarının ve göğüslerin belli olmamasını sağlayacak şekilde aşağıya doğru salınması, sarkıtılmasıdır.

d) Kur’ân’da verilen bilgiler ışığında bakıldığında, örtünmenin insanlıkla yaşıt olduğunu söyleyebiliriz. A‘râf 7/22’de verilen bilgiler bunun delilidir. Yasak ağaca yaklaşıp haram lokma yiyince örtünme de ilk insan nesliyle hem erkeklerde hem de kadınlarda başlamış oldu.

A‘râf 7/26’da örtünün insanların avret yerlerini kapatmasından söz edilmesinde de aynı mesaj söz konusudur. A‘râf 7/26’da bir de örtünün anlamlı olabilmesi için onun libâsü’t-takvâ yani “takvâ elbisesi”ne dönüştürülmesi gerektiğinden bahis vardır. Bedensel örtü ruhun örtünmesiyle anlam kazanabilir. Esasında “takvâ elbisesi”nin çok daha hayırlı olarak tanıtılmasındaki amaç da budur.

e) Takvâ, duyarlılık ve sorumluluk bilinci olduğu için örtünmenin ruhudur. Takvâsız örtünme ruhsuz bir ceset mesabesindedir. Başörtülü çıplakların varlığından söz edilmesinin nedeni, maddî örtünün manevi değerlerden beslenmemesi ve sadece şekle indirgenmesidir. Takva nasıl ki doğuştan getirilen bir bağışıklık sisteminin adıysa, libâsu’t-takvâ denilen “takva örtüsü” de insanı manevi ve ruhi değerlerle kaplayan koruyucu bir kalkandır.

A‘râf 7/26’da verilen bilgilerin ışığında düşünecek ve söyleyecek olursak, örtünmeyle ilgili hükümler Yüce Allah’ın âyetlerindendir ve bu âyetlere itibar edenler gerçekleri hatırlayıp ona göre duyarlılık gösterebilen yiğitlerdir. İnkâr edilmediği sürece örtünmemek kişiyi günahkâr yapar; ancak “örtünmeye gerek yoktur” türünden sözler ise sahibini âyetleri inkâr eder konuma getirir. Bu yüzden, konunun hassasiyetini görmezlikten gelmemeli ve Rabbimizin bu insanlıkla yaşıt hükmüne gereken önemi mutlak surette vermeliyiz.

f) Bütün bu söylediklerimizi çok daha anlamlı kılacak bir beyanla konuyu toparlamak istiyoruz. Bu âyet ve konuyla ilgili diğer âyetler indirildiğinde dönemin muhataplarının hiçbiri bu âyetlerden maksadın herhangi bir örtüyle sadece göğüsleri ve göğüs aralarını ve yakaları örtmek olduğunu anlamamışlar veya “başörtüsüne gerek yokmuş” deyip başörtülerini çıkarmamışlardı. Aksine, boyunları, gerdanları ve yakaları açık kalacak şekildeki örtüyü yakaları da örtecek şekilde yakalarının üzerine salmışlar, yakalarının üzerine sıkıca tutturmuşlardır.

Bu durum Hz. Peygamber’in evinde ve diğer Müslümanların hayatında böyle anlaşılıp uygulanmış, yaşayan sünnet de bu şekilde o günden bugüne kadar aktarılagelmiştir. Bu uygulama Kur’ân’a uygundur; herhangi bir aykırılık içermemektedir. Dahası, Hz. Peygamber’in evinde de arkadaşlarının hayatında da Kur’ân’ın bu buyruğu pratiğe dökülecek şekilde bilfiil yaşanmıştır, vesselâm.

4. وَلَا يُبْد۪ينَ ز۪ينَتَهُنَّ اِلَّا لِبُعُولَتِهِنَّ اَوْ اٰبَآئِهِنَّ اَوْ اٰبَآءِ بُعُولَتِهِنَّ اَوْ اَبْنَآئِهِنَّ اَوْ اَبْنَآءِ بُعُولَتِهِنَّ اَوْ اِخْوَانِهِنَّ اَوْ بَن۪يٓ اِخْوَانِهِنَّ اَوْ بَن۪يٓ اَخَوَاتِهِنَّ اَوْ نِسَآئِهِنَّ اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُنَّ اَوِ التَّابِع۪ينَ غَيْرِ اُو۬لِي الْاِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ اَوِ الطِّفْلِ الَّذ۪ينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلٰى عَوْرَاتِ النِّسَآءِ “Kocaları veya babaları veya kocalarının babaları veya kendi oğulları veya kocalarının oğulları veya erkek kardeşleri veya erkek kardeşlerinin oğulları veya kız kardeşlerinin oğulları veya kendi kadınları veya (meşru olarak) ellerinin altında bulunanlar veya şehvet sahibi olmayıp (evde) bulunan erkek (yaşlı hizmetçi)ler veya kadınların avretlerinin henüz farkında olmayan çocuklardan başkasına ziynetlerini açmasınlar!”

Yüce Allah kadınların -kendiliğinden görünenler hariç-, ziynetlerini, ziynet yerlerini açmamalarını ve başörtülerini yakalarının üzerine salmalarını, örtmelerini, tutturmalarını emrettikten sonra, cazibelerini, güzelliklerini, ziynetlerini, süslerini 12 grup insandan başkasına açıp göstermemelerini emretmektedir. Bu bağlamda Yüce Allah’ın saydığı insanlar şunlardan oluşmaktadır:

a)لِبُعُولَتِهِنَّ “Kocalarına.” Bu ifade kadınların nikâhlı eşlerinin mahrem olduğunu ve onlara ziynetlerini gösterebileceklerini ifade etmektedir.

b)اَوْ اٰبَآئِهِنَّ “Veya babalarına.” Bu ifade babaların babalarını, annelerin babalarını, dedelerini, yukarıya doğru ecdadı içermektedir. Hacc 22/78’de “babanız İbrâhim” ifadesi bunun delilidir.

c) اَوْ اٰبَآءِ بُعُولَتِهِنَّ“Veya kocalarının babalarına.” Bu ifade kadınların kayınpederlerini içermektedir.

d) اَوْ اَبْنَآئِهِنَّ “Veya kendi oğullarına.” Bu ifade kadınların kendi çocuklarını ifade etmektedir.

e) اَوْ اَبْنَآءِ بُعُولَتِهِنَّ“Veya kocalarının oğullarına.” Bu ifade kadınların kocalarının başka kadınlardan olan çocuklarını yani üvey çocuklarını içermektedir.

f)اَوْ اِخْوَانِهِنَّ “Veya erkek kardeşlerine.” Bu ifade kadınların öz, üvey, ana bir, baba bir, ana-baba bir bütün kardeşlerini içermektedir.

g) اَوْ بَن۪يٓ اِخْوَانِهِنَّ“Veya erkek kardeşlerinin oğullarına.” Bu ifade kadınların erkek kardeşlerinin oğullarını, yani yeğenlerini içermektedir.

Âyette zikredilmeyen “amcalar” ve “dayılar” âyette geçen “kardeşler” ve “kardeş çocukları” mesabesinde kabul edildikleri için ayrıca kendilerinden söz edilmemiştir. Çünkü herhangi bir âyet bir şeyle ilgili olarak indirildiğinde aynı manayı veren diğerlerini kapsamına alır.(10)

Nitekim dedeler ve dedelerin babaları da geçmemesine rağmen “babalar” ifadesinin bunları da içerdiği kabul edilmektedir. Dahası evlerinde yemek yenebilecek kişilerin sayıldığı Nûr 24/61. âyette geçen “amcalar ve dayılar” bu noktada onların da diğer yabancılardan farklı olduğuna dolaylı bir işaret olarak yorumlanabilir.

h)اَوْ بَن۪يٓ اَخَوَاتِهِنَّ “Veya kız kardeşlerinin oğullarına.” Bu ifade kadınların kız kardeşlerinin oğullarını, kadının kız tarafından yeğenlerini içermektedir.

i) اَوْ نِسَآئِهِنَّ “Veya kendi kadınlarına.” Bu ifade kadınların kendi evlerinde çalıştırdıkları kadınlar, yani hizmetçiler olabileceği gibi bütün kadınlar da olabilir. Bazı âlimlerimiz maksadı “Müslüman kadınlar” diye anlamış olsalar da, âyette böyle bir ayırım ve ayırım işareti dahi yoktur. Bu ifade yani nisâ’ kelimesi nesie kelimesinin çoğulu olarak yukarıda sayılanların çocuklarını ve torunlarını kapsadığı ifade edilerek, serbestliğin kapsamı daha da genişletilmiş olmaktadır.

j)اَوْ مَا مَلَكَتْ اَيْمَانُهُنَّ “Veya ellerinin altında bulunanlara.” Bu ifade genel manada “köleler” şeklinde anlaşılmış olsa da maksadı meşru olarak sahip oldukları kişiler, yeminlerinin sahip olduğu insanlar şeklinde anlamakta herhangi bir hata olmasa gerektir. Bunlar bakımı üstlenilen yaşlı insanlar, yaşlı erkekler gibi de yorumlanabilir.

k) اَوِ التَّابِع۪ينَ غَيْرِ اُو۬لِي الْاِرْبَةِ مِنَ الرِّجَالِ“Veya erkeklerden, (ailenin kadınına) şehvet duymayan kimselere.” Bu ifade cinsel arzuları bulunmayan, bu arzulardan yoksun hizmetçileri, evin yardımcılarını, yaşlı elemanları, ihtiyarları vs. kapsamına alıyor olmalıdır. Ayrıca yemeklerin ardından insanların peşinden koşan, onları takip eden, onlara tabi olan ve cinsel arzuları bulunmayan kişileri de içermektedir. Hatta bazı müfessirlerimiz âyetteki التَّابِع۪ين et-tâbi‘îne kelimesinden ilk maksadın “yemek artıkları kovalayan ve cinsel ihtiyaçları bulunmayan kişiler” olduğunu belirtmişlerdir.(11)

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْاِرْبَة el-irbeh kelimesi “ihtiyaç hissetmek”, “düşkün olmak”, “arzu duymak” demektir. Bu kelimeyle aynı kökten gelen ve Tâhâ 20/18’de geçen meârib kelimesi de “ihtiyaçlar” manasına gelmektedir. İfadenin başında غَيْر ğayr kelimesi bulunduğu için, ifade olumsuz mana kazanmakta ve bunların “cinsel arzusu olmayan kişiler” manasına alınması gerekmektedir.(12)

l) اَوِ الطِّفْلِ الَّذ۪ينَ لَمْ يَظْهَرُوا عَلٰى عَوْرَاتِ النِّسَآءِ“Veya (henüz) kadınlarla ilgili cinsel bir arzuya sahip olmayan çocuklara.” Bu ifade gizli kadınlık hususiyetlerinin farkında olmayan çocukları içermektedir. Buradaki الطِّفْل et-tıfl kelimesi “çocuk” manasına gelmektedir. Ayrıca, عَوْرَاتِ النِّسَآء ‘avrâti’n-nisâi ifadesi ise “kadınların avretleri, yani gizli halleri” anlamını içermektedir ki âyetin bu cümlesinde henüz kadınların cinselliklerini fark edemeyecek yaştaki çocuklarla ilgili bir düzenleme yapılıyor demektir.

Buradaki لَمْ يَظْهَرُوا lem yazherû fiili de “henüz muzahir olamamak” manasında “farkında olamamak” demektir. Âyetin bu kısmında 12. sırada “çocuklar”a değinilince bundan önceki iki maddede sözü edilenlerin de “yaşlı erkekler” olduğunu söyleyebiliriz.

5. وَلَا يَضْرِبْنَ بِاَرْجُلِهِنَّ لِيُعْلَمَ مَا يُخْف۪ينَ مِنْ ز۪ينَتِهِنَّ “Gizlemekte oldukları ziynetleri bilinsin diye ayaklarını yere vurmasınlar!” Burada söylenmek istenen şey, dikkatleri üzerine çekecek tarzda kadınların yürümemeleridir.

a) “Gizledikleri ziynetlerinin bilinmesi için” ifadesi kast edilenin, bir kadının ayaklarına taktığı “halhal” gibi cazibesini ortaya koymaları, gizledikleri ziynetlerinin belli olması maksadıyla yürürken ayaklarını hızlıca yere vurmalarının yasaklanmasıdır.(13)

Bu ifade her ne kadar ayaklara takılan “halhalların bilinmemesini içeriyor” şeklinde yorumlansa da aslında maksat kadınların alımlı vücut bölgelerinin bilinmemesini, görünmemesini, belirginleşmemesini hükme bağlamak, böylece mesajı sadece ayaklara takılan halhaldan ibaret bırakmayıp, alımlı olan her bir vücut bölgesini içerecek genişliğe dönüştürmektir. Bu sayede ayetteki hüküm “yöresel ve tarihsel” olarak ayaklarına halhal takan bir kısım kadından ibaret bırakılmamakta, mesajın “evrensel” alana taşınması sağlanmış olacaktır.

b) Kadınlar için özel olarak zikredilen bu yasak, “kibirli yürümemek” şeklinde İsrâ’ 17/37 ve Lokmân 31/18’de de herkese yönelik bir davranış biçimi olarak beyan edilmektedir. Demek ki örtünmek yetmemektedir; bunu davranışlara yansıtmak da gerekmekte, bir anlamda “takva elbisesi”nin bütün hayatı kuşatması gerektiği üzerinde durulmakta, duyarlılık denen takvanın komple bir hayat biçimi olması gerektiği ortaya konulmuş olmaktadır. Kur’ân “kadın”ı örnek vererek “toplum”u bilinçlendirmek istemekte, toplumun bilinçlenmesiyle de “bütün insanlığa” ders vermeyi amaçlamaktadır.

6. وَتُوبُوٓا اِلَى اللّٰهِ جَم۪يعًا اَيُّهَ الْمُؤْمِنُونَ لَعَلَّكُمْ تُفْلِحُونَ “Ey müminler! Hep birden Allah’a yönelin ki kurtulasınız!” Yüce Allah toplumsal hayatla ilgili çok önemli bir yer tutan tesettür, mahrem-namahrem ilişkisi, sokakta yürürken nasıl davranılması gerektiği bağlamında verdiği bilgileri, “bütünüyle Allah’a yönelmek”le ilişkilendirmektedir. Bunun bir mümin duyarlılığı olduğunu belirtmekte, kurtuluşa ermek için topluca Allah’a yönelmek gerektiğine dikkat çekmektedir.

Allah’a yönelmek kurtuluşun esasıdır. Her birey dikkatli davranarak bilinçli bir toplum oluşturulmalıdır. Mümin olmak Yüce Allah’a inanmayı ve O’na güvenmeyi gerektirmekte, sonuçta da kurtuluşu müjdelemektedir. Müminler topluca aynı değerleri sahiplenerek bir ve beraber olduklarını ortaya koymalı, teker teker değil de topluca bir duyarlılık hedefi gözettiklerini ortaya koymalıdırlar.

Âyetteki اَيُّهَ ifadesindeki hâ/he harfi bu şekilde yani elif’siz yazılmıştır; zira bunun başka örnekleri de Zuhruf 43/49 ve Rahmân 55/31’de de yer almaktadır. Bazı âlimlerimiz bu şekilde elifsiz yazılan اَيُّهَ ifadesindeki hâ/he harfinin harekesinin damme’li yani “ötre” harekeyle de okunabileceğini belirtmişlerdir.(14) Bu arada ilgili kelimede he/hâ’dan sonra neden elif yazılmadığına dair herhangi bir makul izaha da rastlamadık.

b) Evlilik Kurumu ve Toplumsal Yükümlülükler

Yüce Allah, sûrenin 32-34. âyetlerinde bekârların, ayrıca köle ve câriyelerin evlendirilmesiyle ilgili olarak şu çok önemli ve aynı zamanda detaylı bilgileri vermektedir: “İçinizden bekârları, (ayrıca) kölelerinizden ve cariyelerinizden (durumu evlenmeye) elverişli olanları evlendirin. Eğer fakir iseler, Allah kendi lütfu ile onları zenginleştirir. Allah vâsi‘dir (lütfu çok geniş olandır); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir). Nikah (imkânı) bulamayanlar Allah lütfundan kendilerini zenginleştirene kadar iffetli olsunlar. Eğer kendilerinde bir hayır görüyorsanız ellerinizin sahip olduklarından (kölelerden ve câriyelerden) mükâtebe yapmak isteyenlerle hemen mükâtebe yapın. Allah’ın size vermiş olduğu maldan (servetten) siz de onlara verin. Dünya hayatının geçici menfaatini elde edeceksiniz diye iffetli olmak isteyen genç câriyelerinizi fuhşa zorlamayın. Kim onları zorlarsa, (bilinmelidir ki) zorlanmalarından sonra Allah (onlar için) ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhametlidir).”

Ardından, özelde evlilik, zina, iftira, iyilikler, başkalarına ait meskenlere girişteki hükümler, bakışların kısılması, iffetin korunması, tesettür, zinetlerin korunması vs. konular olmak üzere bütünüyle Kur’ân’ın indiriliş gayesinin ne olduğu şu şekilde beyan edilmektedir: “Andolsun ki biz size apaçık âyetler, sizden önce yaşayıp gitmiş olanlardan örnek(ler) ve takvâlı (duyarlı) kimseler için (nice) öğüt(ler) indirdik.”

ı. Bekarların, Köle ve Cariyelerin Evlendirilmesi

وَاَنْكِحُوا الْاَيَامٰى مِنْكُمْ وَالصَّالِح۪ينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَاِمَآئِكُمْ اِنْ يَكُونُوا فُقَرَآءَ يُغْنِهِمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِه۪ وَاللّٰهُ وَاسِعٌ عَل۪يمٌ “İçinizden bekârları, kölelerinizden ve cariyelerinizden (durumu evlenmeye) elverişli olanları evlendirin! Fakir iseler, Allah kendi lütfu ile onları zenginleştirir. Allah vâsi‘dir (lütfu ve imkanı çok geniş olandır); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).”

Âyetteki وَاَنْكِحُوا ve enkihû emri “ve nikahlandırın”; الْاَيَامٰى el-eyâmâ kelimesi “bekarları”; مِنْكُمْ minküm ifadesi “içinizden”, وَالصَّالِح۪ينَ ve’s-sâlihîne sözcüğü “ve uygun olanları”; مِنْ عِبَادِكُمْ min ‘ıbâdiküm ifadesi “sizin kölelerinizden”; وَاِمَآئِكُمْ ve imâiküm ifadesi “ve sizin cariyelerinizden”; اِنْ يَكُونُوا in yekûnu fiili “eğer (şöyle) iseler”; فُقَرَآءَ fukarâe kelimesi “fakirler”; يُغْنِهِمُ yuğnihim ifadesi “onları zenginleştirir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;مِنْ فَضْلِه۪ min fadlihî ifadesi “O’nun ihsanından, ikramından”;وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; وَاسِعٌ vâsi‘un kelimesi “imkanı çok geniş olan(dır)”; عَل۪يمٌ ‘alîmun kelimesi ise “bilen(dir)” demektir.

Burada bekârların ve durumu müsait olan köle ve cariyelerin evlendirilmesi gerektiğine dair ilahi buyruk gündeme getirilmektedir.

1. وَاَنْكِحُوا الْاَيَامٰى مِنْكُمْ وَالصَّالِح۪ينَ مِنْ عِبَادِكُمْ وَاِمَآئِكُمْ “İçinizden bekârları, kölelerinizden ve cariyelerinizden (durumu evlenmeye) elverişli olanları evlendirin!” Yüce Allah tesettür ve ziynetlerle ilgili hükmünü beyan ettikten sonra, bu defa toplumsal hayatın en önemli unsurlarından birisi olan evlilik kurumuna değinmekte, içlerinden bekâr olanlarla köle ve cariyeler içerisinden durumu evliliğe müsait olanların evlendirilmesini toplumsal bir görev olarak Müslüman topluma emretmektedir. Bu amaçla, evlendirme kurumları, fonları veya birimlerinin oluşturulması gerekmektedir. Bu noktada ana-babalar, veliler, yöneticiler ve nihayet bütün toplum sorumlu kılınmıştır.

Âyette geçen ve el-eyyim kelimesinin çoğulu(15) olan الْاَيَامٰى el-eyâmâ kelimesi her iki cinsi de içerecek şekilde dulları da içerecek kapsamda “bekârlar” manasına gelmektedir. Burada geçen الصَّالِح۪ينَ es-sâlihîne kelimesi tıpkı Enbiyâ 21/90’da yer alan aslahnâ fiili gibi “elverişli ve müsait olmak” anlamına gelmektedir.

Bu arada ayetteki عِبَاد ‘ıbâd kelimesi “köleler”, اِمَآئ imâ’ sözcüğü ise “cariyeler” anlamını vermektedir. Yüce Allah, başından evlilik geçsin veya geçmesin toplumun bekâr fertlerinin evlendirilmesi gerektiğini beyan etmekte, bununla birlikte sâlih olan kölelerin ve cariyelerin de evlendirilmesi gerektiğini toplumsal bir görev olarak yükümlülük kılmaktadır.

“Köle ve cariyelerin durumunun müsait olması”ndan maksat, fiziksel ve aklî yetenek olarak evliliğin gereklerini yerine getirebilecek düzeyde bulunmalarıdır. Evlenemeyecek durumda olanlara yönelik böyle bir yükümlülük elbette söz konusu değildir. Çünkü Yüce Allah Bakara 2/233, 286, En‘âm 6/152 gibi çeşitli âyetlerde hiç kimseye gücünün kaldıramayacağı bir yükü yüklemeyeceğini beyan etmektedir.

Bu âyette verilen hükmün emir değil de “mubahlık” ifade ettiği iddia edilse de âyetin açık metni bunun “farz” olduğunun delilidir. Toplumsal hayatta insanların evliliğe mubah gözüyle bakması eğer yaygınlık kazanırsa, bunun neslin yok olmasının yolunu açacağı herkesin malumudur. Haram olan zinanın yerine insanların meşru yollarla bu ihtiyacı karşılaması ancak evlilikle mümkündür.

Bunun için Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette onun şöyle buyurduğu nakledilmektedir: “Ey gençler, sizden (mehir vermeye, evliliğin gereğini yerine getirmeye) gücü yetenler evlensin! Zira evlilik, gözü haramdan daha çok korur ve namusu da fazla muhafaza eder. Buna gücü yetmeyen ise oruç tutsun; çünkü oruç onu korur.”(16) Bir başka rivayette ise nikâhın yani evliliğin onun sünneti olduğunu, sünnetinden yüz çevirenlerin kendisinden olmadığını beyan etmektedir(17) ki böyle bir ifade evliliğin farz olduğunun bir başka delilidir.

Evliliğin sünnet olarak tanıtılması Kur’ân’daki bir emrin uygulanması anlamındadır; yoksa evlenip evlenmemenin eşitliği anlamında herhangi bir mübah veya esnek hüküm değildir. Evlilik Yüce Allah’ın emri ve Hz. Peygamber’in sünnetidir. Bunun gereklerini yerine getirmede eğer bedensel bir özür yoksa, fakirlik vs. sebepler evliliğin önüne engel olarak taşınmamalıdır. Çünkü bu durum âyetin devam eden bölümünde ele alınmakta ve Yüce Allah’ın sunacağı imkânlarla fakirleri zenginleştireceği haber verilmektedir.

2. اِنْ يَكُونُوا فُقَرَآءَ يُغْنِهِمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِه۪ “Fakir iseler, Allah kendi lütfu ile onları zenginleştirir.” Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(18) zikredilen الْفُقَرَآء/فُقَرَآء fukara’/el-fukarâ’ sözcüğü “muhtaçlar” manasına gelmektedir. Yüce Allah bekârların ve durumu müsait olan köle ve cariyelerin evlendirilmesinde bir problem ve evliliğe engel gibi gösterilebilecek en önemli sebebin “fakirlik” olabileceğini belirterek, bunun da bir mazeret olarak sunulmaması gerektiğini ifade etmek istemekte, ilahi bir emir olan evliliğin uygulanmasının zorunluluğunu dile getirmiş olmakta, hayatın her alanında olduğu gibi bu konuda da iyi niyetli girişimlerin başarıya ulaştırılması için Yüce Allah’ın devrede olduğu bilinci verilmek istenmektedir.

Başlangıçtaki fakirliği kalıcı sanıp ona göre hareket etmek, bunu gerekçe veya engel sayarak evlilik hükmünü askıya almak ya da gereksiz görmek hiçbir şekilde doğru değildir. Çünkü bugün ve burada fakir olanlar yarın başka yerlerde başka vesilelerle zengin olabilirler. Neticede Yüce Allah’ın emrini yerine getirenleri O’nun yüzüstü bırakmayacağına inanmak ve O’na göre hayatı yaşamak gerekmektedir. Müslüman Yüce Allah yokmuş gibi hareket edemez. İman edilen kudretin imkânlar da yaratacağına inanılmalı, güvenilmeli ve O’nun emirlerine gereken önem verilmelidir.

Hz. Peygamber’in şöyle buyurduğu rivayet edilmektedir: “Üç kişi vardır ki Allah onlara yardım eder. Allah yolunda cihad eden, iffetli kalmak için evlenen ve azad olması için antlaşma yapan kişiler.”(19)

Yüce Allah’ın kendisine güvenmekte olan yani Allah’a karşı takvalı (duyarlı) davranan kişilere çıkış yolları yaratacağı, hiç hesap etmediği yerden o tür kişileri rızıklandıracağı, Allah’a güvenenlere O’nun yeteceği, O’nun işini hakkıyla yerine getireceği, her iş için bir ölçü belirlediği, sıkıntılı işlerde bir kolaylık yaratacağı Talâk 65/2-3. âyetlerde dile getirilmektedir.

Ayrıca Talâk 65/7’de her bir zorluktan sonra mutlaka bir kolaylık yaratacağı müjdelenmekte, İnşirâh 94/5-6’da ise her bir zorlukla beraber kolaylığın bulunduğu haber verilmekte, Müslümanların hayatında ümitsizliğin yerinin bulunmaması gerektiğine dikkat çekilmektedir. Zaten âyet sonundaki iki sıfatın birlikte kullanımı bu yaklaşımımızın delili durumundadır.

3.وَاللّٰهُ وَاسِعٌ عَل۪يمٌ “Allah vâsi‘dir (lütfu ve imkanı çok geniş olandır); ‘alîm’dir (her şeyi bilendir).” Yüce Allah bekârların ve durumu müsait olan köle ve cariyelerin evlendirilmesi hükmünü beyan ettikten sonra, evliliğe engel olduğu var sayılan fakirliğin de bir engel olmaması gerektiğini ifade ederek, kendisinin her türlü imkâna sahip olduğunu ve kimlerin ne durumda olduğunu gayet iyi bildiğini ifade etmektedir. Demek ki evlilikte ekonomik durum ölçü olmamalı, dindarlık ve Yüce Allah’a güven esası merkeze alınmalıdır.

ıı. Hürriyet Sözleşmesinin Yapılması

وَلْيَسْتَعْفِفِ الَّذ۪ينَ لَا يَجِدُونَ نِكَاحًا حَتّٰى يُغْنِيَهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِه۪ وَالَّذ۪ينَ يَبْتَغُونَ الْكِتَابَ مِمَّا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ فَكَاتِبُوهُمْ اِنْ عَلِمْتُمْ ف۪يهِمْ خَيْرًا وَاٰتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللّٰهِ الَّذ۪يٓ اٰتٰيكُمْ وَلَا تُكْرِهُوا فَتَيَاتِكُمْ عَلَى الْبِغَآءِ اِنْ اَرَدْنَ تَحَصُّنًا لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا وَمَنْ يُكْرِهْهُنَّ فَاِنَّ اللّٰهَ مِنْ بَعْدِ اِكْرَاهِهِنَّ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Nikâh (imkânı) bulamayanlar, Allah lütfundan kendilerini zenginleştirene kadar namuslu olsunlar! Kendilerinde bir hayır görüyorsanız ellerinizin sahip olduklarından (kölelerden ve cariyelerden) özgürlük sözleşmesi yapmak isteyenlerle hemen özgürlük sözleşmesi yapın! Allah’ın size vermiş olduğu maldan (servetten) siz de onlara verin! Dünya hayatının geçici menfaatini elde edeceksiniz diye namuslu olmak isteyen genç cariyelerinizi fuhşa zorlamayın! Kim onları zorlarsa, (bilinmelidir ki) zorlanmalarından sonra Allah (onlar için) ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhametlidir).”

Âyetteki وَلْيَسْتَعْفِفِ ve’lyesta‘fif emri “ve iffetli olsunlar”; الَّذ۪ينَ لَا يَجِدُونَ ellezîne lâ yecidûne ifadesi “imkan bulamayan kişiler”; نِكَاحًا nikâhan kelimesi “nikaha”; حَتّٰى يُغْنِيَهُمُ hattâ yuğniyehum ifadesi “onları zenginleştirene kadar”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”;مِنْ فَضْلِه۪ min fadlihî ifadesi “O’nun ihsanından, lütfundan”; وَالَّذ۪ينَ يَبْتَغُونَ vellezîne yebteğûne ifadesi “ve isteyenler, arzu edenler”; الْكِتَابَ el-kitâbe kelimesi “yazı, hürriyet sözleşmesi”; مِمَّا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ mimmâ meleket eymânüküm ifadesi “meşru bir şekilde sahip olduklarınızdan”; فَكَاتِبُوهُمْ fe kâtibûhum emri “onlarla hemen sözleşme yapın”; اِنْ عَلِمْتُمْ in ‘alimtüm fiili “eğer bilirseniz, görürseniz”; ف۪يهِمْ fîhim ifadesi “onlarda, onlar hakkında”; خَيْرًا hayran kelimesi “herhangi bir bir hayır, iyilik, durum müsaitliği”; وَاٰتُوهُمْ ve âtûhum emri “ve onlara verin”; مِنْ مَالِ اللّٰهِ min mâlillâhi tamlaması “Allah’ın (verdiği) maldan, servetten”; الَّذ۪يٓ اٰتٰيكُمْ ellezî âtâküm ifadesi “(Allah’ın) size verdiği (mallardan)”; وَلَا تُكْرِهُوا ve lâ tükrihû emri “ve zorlamayın”; فَتَيَاتِكُمْ feteyâtiküm ifadesi “sizin genç cariyelerinizi”; عَلَى الْبِغَآءِ ‘ale’l-biğâi ifadesi “azgınlığa”; اِنْ اَرَدْنَ in eradne ifadesi “eğer isterlerse, istiyorlarsa”; تَحَصُّنًا tehassunen kelimesi “iffetli olmak”; لِتَبْتَغُوا li tebteğû ifadesi “elde etmeniz için”; عَرَضَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا ğarada’l-hay’âti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatının menfaatini”;وَمَنْ يُكْرِهْهُنَّ ve men yükrihhunne ifadesi “ve kim onları zorlarsa”;فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; مِنْ بَعْدِ اِكْرَاهِهِنَّ min ba‘di ikrâhihinne tamlaması “o kadınlar zorlandıktan sonra”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi ise “çok merhamet eden(dir)” demektir.

Burada zinaya düşmemek gerektiği, hürriyet sözleşmesi isteyenler için bunun yapılması, onlara yardım edilmesi, köle ve cariyeleri zinaya zorlamamak gerektiği gibi konular gündeme getirilmektedir.

1.وَلْيَسْتَعْفِفِ الَّذ۪ينَ لَا يَجِدُونَ نِكَاحًا حَتّٰى يُغْنِيَهُمُ اللّٰهُ مِنْ فَضْلِه۪ “Nikâh (imkânı) bulamayanlar, Allah lütfundan kendilerini zenginleştirene kadar namuslu olsunlar!” Yüce Allah fakir oldukları için evlenmeye, mehir, nafaka vs. ekonomik ihtiyaçlara imkân bulamayanlara(20) dair de hüküm vermekte, Yüce Allah’ın kendilerine imkân ve ihsanda bulununcaya kadar iffetlerini korumalarını emretmektedir.

Bu ifadede zımnen iffetin ve nikâhın esas olduğu, belli bir süre imkânı olmayanların da Allah’ın lütfu ile zenginleştirileceği müjdesi verilmekte, bu süre zarfında iffetli olmaya devam etmeleri emredilmekte, bekârlığı bahane ederek zina gibi bir ahlaksızlığa bulaşmamaları istenmektedir. Âyetin beyanına göre, Yüce Allah iffetli davrananlara kendi ihsan ve ikramından bağışlayacaktır.

2. وَالَّذ۪ينَ يَبْتَغُونَ الْكِتَابَ مِمَّا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ فَكَاتِبُوهُمْ اِنْ عَلِمْتُمْ ف۪يهِمْ خَيْرًا وَاٰتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللّٰهِ الَّذ۪يٓ اٰتٰيكُمْ “Kendilerinde bir hayır görüyorsanız ellerinizin sahip olduklarından (kölelerden ve cariyelerden) özgürlük sözleşmesi yapmak isteyenlerle hemen özgürlük sözleşmesi yapın! Allah’ın size vermiş olduğu maldan (servetten) siz de onlara verin!” Burada köle ve cariyelerle ilgili çok önemli bir meseleye dikkat çekilmekte, kölelik ve cariyeliğin bir kader gibi algılanmaması, bu kurumun behemehal bitirilmesi için çaba sarf edilmesi gerektiği üzerinde durulmaktadır.

a) وَالَّذ۪ينَ يَبْتَغُونَ الْكِتَابَ مِمَّا مَلَكَتْ اَيْمَانُكُمْ فَكَاتِبُوهُمْ اِنْ عَلِمْتُمْ ف۪يهِمْ خَيْرًا “Kendilerinde bir hayır görüyorsanız ellerinizin sahip olduklarından (kölelerden ve cariyelerden) özgürlük sözleşmesi yapmak isteyenlerle hemen özgürlük sözleşmesi yapın!” Yüce Allah mükâtebe yapmak isteyen köleler ve cariyelerle sözleşme yapılmasını emrederek, kölelik ve cariyelik kurumunun bitirilmesi için son derece önemli ve uygulanabilir bir çözüm yolu göstermekte ve toplumun bütün fertlerini bu noktada sorumlu tutmaktadır.

Bu ifade ile esasında yazılı hukukun toplum hayatındaki yerleşik konumuna da dikkat çekilmektedir. Bu arada âyette geçen فَكَاتِبُوهُمْ fe kâtibûhum ifadesinin başındaki fâ/fe harfi ta‘kîbiyye manası verdiği için bu sözleşmenin “hemen” yapılması gerektiğini manaya katmaktadır.

Burada sözü edilen خَيْر hayr kelimesinden maksat “kabiliyet ve güvenilirlik” olarak anlaşılabilir. Çünkü mükâtebe denilen “azatlık, yani hürriyet sözleşmesi” yapılabilmesi için bunun ödenmesi gereken ekonomik bedelinin sahiplerine verilmesi de gerekmektedir. İşte bu noktada köle veya cariyeler eğer hürriyet sözleşmesi istiyorlarsa bunun bedelini ödeme noktasında bir güvence vermeleri gerekmektedir ki âyette kast edilen husus “iyi niyet”, “sanatkârlık”, “mal, servet”, “kabiliyet”, “vefakârlık” gibi farklı boyutlarda yorumlanmaktadır.(21) Bütün bunların ortalama verdiği anlam kölelik ve cariyelikten kurtulmak isteyenlerin de bir çaba içerisine girmesi gerektiğini muhataplara öğretmektir.

b) وَاٰتُوهُمْ مِنْ مَالِ اللّٰهِ الَّذ۪يٓ اٰتٰيكُمْ “Allah’ın size vermiş olduğu maldan (servetten) siz de onlara verin!” Yüce Allah kölelik ve cariyelikten kurtulmak isteyenlerin önceki cümlede dile getirildiği üzere, karşı tarafa verebilecek yeterli imkânları yoksa zenginlerin kendi mallarından onlara vermesi gerektiğini ilahi bir buyruk olarak zikretmektedir. Bu sayede hem başkaları bu yardımı infak ve zekât yoluyla yapmalıdır; hem de köle ve cariyelerin sahipleri almak istedikleri bedelin bir bölümünden vazgeçerek bunu uygulamalıdırlar.

Âyette bu konuda geçen مِنْ مَالِ اللّٰهِ الَّذ۪يٓ اٰتٰيكُمْ cümlesi zenginlerin sahip oldukları mal ve servetin de kendilerine Yüce Allah tarafından verildiğini, dolayısıyla Allah’ın verdiği nimetlerden Allah’ın emri olan bu mükâtebe sözleşmesini isteyen köle ve cariyelere yardım etmeleri gerektiğini hükme bağlamaktadır. Yüce Allah’ın verdiği mal ve servetten bir bölümünü Allah’ın “verin” dediği yere vermek bir duyarlılıktır, kulluk bilincidir.

Râzî’ye göre de bu emir, Yüce Allah tarafından, hem köle ve cariyelerin efendilerine, hem de diğer insanlara ellerinden geldiğince mükâteb yani “hürriyet sözleşmesi yapılan köle”ye, yaptığı bu yazışma hususunda yardım etmeleri için bir emirdir.(22)

Hz. Peygamber de şöyle buyurmuştur: “Her kim mükâteb bir köleye kölelikten kurtulması için yardım ederse, Allah da onu (Kıyamet günü) Arş’ının gölgesinde gölgelendirir.” Rivayet olunduğuna göre birisi Hz. Peygamber’e “Beni cennete sokacak bir şey öğret” deyince Nebî (as) “Eğer kısa konuşursam, meselenin ehemmiyetini göstermiş olurum. Bir cân azâd et, bir köleyi kölelikten kurtar” buyurmuştur.(23)

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlede verilen emir gereği, kölelik ve cariyelik denen kurumun ortadan kaldırılması için çok önemli bir yol gösterilmiş olmaktadır. Çünkü Kur’ân’da kölelik ve cariyelik kurumundan söz edilse de söylenmek istenen şey bu kurumun kesin olarak ortadan kaldırılmasıdır. Bu noktada bazı âyetleri ve konuya Kur’ân’ın bakışını özetle aktarmakta yarar görmekteyiz.

Kur’ân’ın Kölelik ve Câriyelik Meselesine Bakışı

Enfâl 8/67 ve Mü’minûn 23/6’da kısmen ele aldığımız, Beled 90/13’te detaylı bir şekilde ele alacağımız üzere, Kur’ân’ın kölelik ve cariyelik kurumunu ortadan kaldırmayı amaçladığını rahatlıkla söyleyebiliriz. Çünkü bu amaçla birtakım tedbirler getirmiş ve Müslümanların bunları iyi anlayıp uygulamalarını kendilerinden istemiştir. Kur’ân’ın bu konudaki emir ve önerileri şunlardır:

- Nisâ’ 4/3, 25 ve Ahzâb 33/51. âyetlerde de zikredildiği gibi, cariyelerle evlenilebilir; böylece hürriyetlerine kavuşturulmuş olurlar.

- Savaşta esir alınması yasaklanarak kölelik ve cariyelik kurumunun bitirilmesi noktasında önemli bir prensip getirilmiştir ki Enfâl 8/67’de bu konuda bir beyana yer verilmektedir.

- Savaşta elde edilen tutsaklar ya bedelsiz veya bedelli olarak serbest bırakılmalıdır. Bu husus da Muhammed 47/4’te hükme bağlanmaktadır.

- Durumu müsait olanlarla mükâtebe, yani “azatlık, hürriyet sözleşmesi” yapılmalı, onlara ekonomik yardım yapılmalıdır.(24) Böylece hürriyetlerine kavuşturulmuş olacaklardır. Bu hüküm, Nûr 24/33’te beyan edilmektedir.

- Hataen adam öldürme, bozulan yemin ödeneği ve zıhâr gibi bazı suçlar için öngörülen kefaret uygulamalarında köle azadı öne çıkartılmakta veya seçeneklerden biri olarak “köle azadı” şeklinde sunulmaktadır. Bu konuda Nisâ’ 4/92, Mâide 5/89, Mücâdele 58/3 gibi âyetler delildir.

- Zekât verilecek sekiz kişiden biri “kölelikten kurtulmak isteyenler” şeklinde belirlenmiştir ki bu hüküm Tevbe 9/60’ta zikredilmektedir.

- İnfak edilecek kişiler bağlamında öncelikli olarak belirlenen en önemli kişilerden biri kölelikten kurtulmak isteyenlerdir ki bu durum Bakara 2/177 ve Nûr 24/33’te belirtilmektedir.

- Sarp yokuşu aşmanın ilk şartı köle azadı olarak belirlenmiştir. Bu prensip de Beled 90/13’te dile getirilmektedir.

Bütün bunların dışında, yoksullara, yetimlere ve esirlere nasıl bakılması ve onların nasıl gözetilmesi gerektiği noktasında Kur’ân’ın öngördüğü metot, zamanlar ve medeniyetler üstü bir incelik ve nefaset içermektedir. Çünkü Kur’ân, cenneti kazanmak isteyenlerin özelliklerini saydığı İnsân 76/5-9. âyetlerde bu konuya değinmekte ve kendi yediklerinden onları da yedirmenin erdeminden söz etmektedir.

Bizim dinimizde esirler ikinci sınıf insanlar olarak hiç görülmemiştir; ancak bazı Müslümanların bu konudaki duyarsız davranışları dinimizin kölelik ve cariyelik konusundaki dik duruşunu maalesef olumsuz yönde etkilemiştir, etkilemektedir.

3. وَلَا تُكْرِهُوا فَتَيَاتِكُمْ عَلَى الْبِغَآءِ اِنْ اَرَدْنَ تَحَصُّنًا لِتَبْتَغُوا عَرَضَ الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا “Dünya hayatının geçici menfaatini elde edeceksiniz diye namuslu olmak isteyen genç cariyelerinizi fuhşa zorlamayın!” Yüce Allah cariyelerle ilgili olarak onların zorla fuhşa mecbur bırakılmamalarını temin için son derece net ve önemli bir ilkesini daha hatırlatmakta, dünya hayatının geçici menfaatlerini elde edebilmek gayesiyle iffetli, namuslu ve haysiyetli kalmak isteyen o genç cariyelerin hiçbir şekilde ahlaksızlığa zorlanmamaları gerektiğini hükme bağlamaktadır.

Bu arada, infak yapılmayan, bu nedenle de bekârlıkların yoğun olduğu toplumlarda fuhşun artma riski oldukça yüksektir; burada dolaylı olarak dikkat çekilen hususlardan birisi de budur. Fakirlikle, bekârlıkla ve zinayı önleme ile mücadele edilmesi gerektiği bu âyetten anlaşılabilecek konular arasında yer almaktadır.

Yûsuf 12/30 ve Kehf 18/62’de geçen ve “genç erkek” manasına gelen fetâ kelimesinin zıddına bu âyette geçen فَتَيَات feteyât kelimesi “genç kızlar”, “esir cariyeler” gibi anlamlar içermektedir. Cümlede yer alan اِنْ اَرَدْنَ تَحَصُّنًا “eğer iffetli olmak isterlerse” ifadesi bu cariyelerin mükâtebe sözleşmesi sonrasında evlenerek namuslarını koruma arzularını dile getirmektedir. Böyle bir durumda üç beş kuruşluk veya üç beş günlük dünya hayatının geçici menfaatlerini gözeterek bu cariyelerin hayatlarını karartmamalarını kendilerine emretmektedir.

Bu âyetteki وَلَا تُكْرِهُوا فَتَيَاتِكُمْ عَلَى الْبِغَآءِ “Genç câriyelerinizi fuhşa zorlamayın” cümlesi kölelerle ve cariyelerle evlilik dışı ilişkinin kesin olarak haram kılındığını göstermektedir. Bu cümle genellikle başkalarına peşkeş çekilmeyle ilişkiliymiş gibi görünse de, aslında öncelikle böyle bir işlemin onları الْبِغَآء el-biğâ’ denen “ahlaksızlığa” zorlamak olduğunu ortaya koymakta, adına nikahsızlık ve evlilik dışı azgınlık denen ilişkilerin bütünüyle haram olduğunu göstermektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz cümlenin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Bu çerçevede bir kısmını hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

a) “Münafık Abdullah b. Übeyy’in, Mu‘âze, Müseyke, Ümeyme, Amre, Ervâ ve Kuteyle adlarında altı cariyesi vardı. Bunları, zina etmeye mecbur ediyordu ve bunlara vergi koyuyor (belli bir miktar para getirmelerini istiyordu). Derken bunlardan ikisi, Hz. Peygamber’e başvurup şikayette bulundular. İşte bunun üzerine bu ayet nazil oldu.”

b) “Abdullah b. Übeyy birisini esir aldı. O esir Abdullah’ın cariyesinden yararlanmak istedi. Bu câriye Müslümandı. Bundan dolayı bu işten uzak durdu. Abdullah b. Übeyy ise cariyenin o esirden hamile kalmasını, böylece de çocuğunun fidyesini alabilmek için cariyeyi buna zorladı. İşte bunun üzerine bu ayet nazil oldu.”

c) “Ebû Sâlih, İbn Abbâs’ın şöyle dediğini rivayet etmiştir: Abdullah b. Übeyy, yanında Mu‘aze adında çok güzel bir câriye olarak Rasûlullah’a gelip ‘Ey Allah’ın Rasûlü bu falancanın yetimlerindendir. Biz buna zina ederek, ailesini geçindirmesini emredemez miyiz?’ dedi. Hz. Peygamber ‘Hayır’ cevabını verdi. Abdullah b. Übeyy sorusunda ısrar edince de bu ayet nazil oldu.”

d) “Câbir b. Abdillah ‘Birisinin cariyesi gelip ‘Efendim beni zina etmeye zorluyor’ dedi de bu ayet bundan dolayı nazil oldu’ demiştir.”(25)

Âyetin açık ifadesine ve Hz. Peygamber’den rivayet edilen bunca açık olaya rağmen, Müslümanlar arasında hâlâ daha cariyelerle nikâhsız ilişkinin caiz olduğunu söylemenin ne kadar Kur’ânsızlık ve Hz. Peygamber’in sözlerine itibarsızlık içerdiği gün gibi aşikârdır. Nitekim âyetin son cümlesinde verilen uyarı da bu noktada zorlayanların sorumlu olacaklarını, zorlananların bir suçunun bulunmadığını göstermektedir.

4. وَمَنْ يُكْرِهْهُنَّ فَاِنَّ اللّٰهَ مِنْ بَعْدِ اِكْرَاهِهِنَّ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Kim onları zorlarsa, (bilinmelidir ki) zorlanmalarından sonra Allah (onlar için) ğafûr’dur (çok bağışlayıcıdır); rahîm’dir (çok merhametlidir).” Yüce Allah kendileri evlenmek suretiyle iffetli olmayı, namuslu yaşamayı isteyen köle ve cariyeleri el-biğâ’ denen “zina”ya yani “iffetsizlik” ahlaksızlığına zorlarlarsa bunu yapan zorbaların dolaylı olarak sorumlu olacaklarını, buna karşılık ahlaksızlığa zorlananların bu mecburiyet karşısında sorumlu tutulamayacaklarını, zira Allah’ın غَفُور ğafûr ve رَح۪يم rahîm olduğunu beyan etmektedir.

Zorlananlara Yüce Allah’ın merhamet edeceğinin hatırlatılması zorlayanlara da azap edeceği mesajını elbette içermekte, nikâhsız ilişkilerin ne kadar korkunç bir ahlaksızlık ve toplum düzenini bozucu olduğuna dikkat çekilmek istenmektedir.

ııı. Vahyin İndiriliş Gayesi

وَلَقَدْ اَنْزَلْنَآ اِلَيْكُمْ اٰيَاتٍ مُبَيِّنَاتٍ وَمَثَلًا مِنَ الَّذ۪ينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّق۪ينَ “Yemin olsun ki biz size apaçık ayetler, sizden önce geçmiş olanlardan bir örnek ve muttakîler (duyarlı olanlar) için bir öğüt indirdik.”

Âyetteki وَلَقَدْ اَنْزَلْنَآ ve lekad enzelnâ ifadesi “yemin olsun ki indirmiştik, ikram etmiştik”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “size”; اٰيَاتٍ مُبَيِّنَاتٍ âyâtin mübeyyinâtin tamlaması “apaçık âyetler”;وَمَثَلًا ve meselen kelimesi “ve bir de misal”; مِنَ الَّذ۪ينَ خَلَوْا minellezîne halev ifadesi “geçmiş olanlardan”; مِنْ قَبْلِكُمْ min kabliküm ifadesi “sizden önce”; وَمَوْعِظَةً ve mev‘ızaten kelimesi “ve bir de öğüt”; لِلْمُتَّق۪ين li’l-muttakîne ifadesi “ise takvalı (duyarlı) kişiler için” demektir.

Burada insanlara indirilen hakikatlerin apaçık gerçekler olduğu, önceki nesillerden de örnekler içerdiği ve öğüt içerikli oldukları gündeme getirilmektedir.

1.وَلَقَدْ اَنْزَلْنَآ اِلَيْكُمْ اٰيَاتٍ مُبَيِّنَاتٍ “Yemin olsun ki biz size apaçık âyetler indirdik.” Yüce Allah sûrenin başından itibaren ele aldığı, “zina”, “zinanın cezası”, “iftiranın kötülüğü”, “iftiranın cezası”, “iftira atıldığında diğer Müslümanların nasıl davranmaları gerektiği”, “şeytanın adımlarının izlenmemesi gerektiği”, “çirkinlik sahiplerinin çirkinlik sahiplerine, temiz insanların da temizlere layık olduğu”, “başkalarına ait evlere girilmeden önce neler yapılması gerektiği”, “erkeklerin ve kadınların harama bakmama ve iffetlerini korumalarıyla ilgili uyarılar”, “kadınların kimlere ziynetlerini gösterebilecekleri”, “bekârların ve durumu müsait olan köle ve cariyelerin evlendirilmesi gerektiği” gibi toplumsal hayat için son derece önemli olan bazı konuları ele aldıktan sonra, bütün bunlara اٰيَاتٍ مُبَيِّنَاتٍ âyâtin mübeyyinât dediğini ifade etmektedir.

Esasında Nûr sûresinin daha sonra ele alacağımız 41-45. âyetleri çerçevesinde bu kapsamda kâinat âyetlerinin de bulunduğunu da daha geniş çerçeveden bakıldığında bu tamlamanın bütünüyle bu sûreyi içerdiğini de söyleyebiliriz. Çünkü sûrenin ilk âyetinde âyâtin beyyinâtin ifadesine yer verilmektedir. Demek ki söz konusu tamlamanın aslında bütün Kur’ân’ı ifade ettiği de ortadadır.

2.وَمَثَلًا مِنَ الَّذ۪ينَ خَلَوْا مِنْ قَبْلِكُمْ “Sizden önce yaşayıp gitmiş olanlardan örnek(ler indirdik).” Bu son ümmete indirilen bu hakikatlerin önceki milletlere de indirildiği ifade edilmekte, ibrete konu olaylar bağlamında bu sûrede anlatılan Hz. Ayşe’ye yönelik “ifk” olayının daha önce Hz. Yûsuf’a da Hz. Meryem’e de yönlendirildiği, burada anlatılanın insanlık tarihi için ilk ve tek olmadığı işte âyetin bu kısmındaki beyanlarla ortaya konulmuş olmaktadır.(26)

Âyette işaret edilen noktalardan birisi de, geçmiş milletlerden anlatılan çeşitli kıssalardır ve onlar da örneklik oluştursunlar diye anlatılmışlardır. Burada genel manada önceki nesillerin peygamberlerini yalanladıkları gibi son ümmet içerisinde de aynı hatayı yapanların çıkacağına dair bir ön bilgi de mesaj olarak veriliyor denebilir. Önceki peygamberleri yalanlayanların başına gelen olayların benzerleri son Peygamber’i yalanlayanların da başına gelecektir.(27)

3. وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّق۪ينَ “Takvâlı (duyarlı) kimseler için (nice) öğüt(ler indirdik).” Yüce Allah gerek özelde bu sûrede, gerekse genel manada vahyinde yani Kur’ân’da indirdiği prensiplerin muttakiler için yani takvalı olanlar, duyarlı davrananlar, sorumluluğunu bilen ve sorumlu davrananlar için nice nice öğütler içerdiğini de bu vesileyle dile getirmiş olmaktadır.

Zira âyette geçen وَمَوْعِظَةً لِلْمُتَّق۪ينَ ifadesi Kur’ân ilkelerinin içeriklerinin birer öğüt mesabesinde olduğunu, ancak sûrenin ilk âyetinde de belirtildiği gibi bu öğütlerin farz niteliğinde bir mahiyet arz ettiğini ortaya koymaktadır.

Kur’ân, “bütün ilkelerinde öğüdü esas alan ve öğüdün nasıl verileceğini öğreten” bir rehberdir. Kur’ân’da mev‘ızah/el-mev‘ızah kelimeleri 9 kez geçmekte, bunların bir kısmı Kur’ân için kullanılmaktadır.(28) Nasihat vermede en güzel metotların yer aldığı kaynak Kur’ân’dır.

Yüce Allah’a davet edenlerin, davette uygulayacakları yöntemleri Kur’ân’dan öğrenmeleri gerekir. Çünkü en güzel öğüt en Güzel’in öğüdüdür ki o da Kur’ân’dır. Nahl 16/125’te geçtiği üzere, Yüce Allah’ın yoluna davette takip edilmesi emredilen metotlardan birisi mev‘ıza ile davettir. Bu durum, Kur’ân’ın öğüt içerikli yapısından kaynaklanmaktadır.

Kur’ân’ın isimlerinden birisinin مَوْعِظَة mev‘ızah olduğu düşünüldüğünde onun ortaya koyduğu her bir prensibin, yani kıssalardan, kâinat kitabından ve hem fert hem de toplumsal hayata dair getirdiği bütün hususlardan meydana gelen bütün öğretilerinin bir mesaj içerdiği, Müslümanların bunlara itibar etmeleri gerektiği üzerinde duruluyor demektir.

Çünkü öğüt denilince ilk etapta akla “tutulsa da tutulmasa da olur” türünden bir kanaat gelse de öğüt veren Yüce Allah ise O’nun verdiği öğütler hayat prensipleridir ve mutlak surette gerekleri de yerine getirilmelidir. Bu bir tercih değil, zorunluluk olarak anlaşılmalıdır.

Dipnotlar

• 1 - Tirmizî, Edeb, 28.
• 2 - Ebû Dâvûd, Nikâh, 18. 3 - İbn Mâce, Nikâh, 9; Tirmizî, Nikâh, 5.
• 4 - Enbiyâ’ 21/91; Tahrîm 66/12. 5 - Mü’minûn 23/5; Nûr 24/30, 31; Ahzâb 33/35Me‘âric 70/29.
  • Enbiyâ 21/91 Tahrîm 66/12 Mü'minûn 23/5 Nûr 24/30 Nûr 24/31 Mü'minûn 23/5 Nûr 24/30 Ahzâb 33/35
• 6 - Semerkandî, age., II, 531; Taberî, age., XVIII, 117-120; Zemahşerî, age., III, 225.
• 7 - Ebû Dâvûd, Libâs, 31.
• 8 - Semerkandî, age., II, 531.
• 9 - İslâmoğlu, age., s. 663’te 40. not.
• 10 - Semerkandî, age., II, 531.
• 11 - Semerkandî, age., II, 532; Taberî, age., XVIII, 121-123; Râzî, age., XXIII, 208.
• 12 - Râzî, age., XXIII, 208.
• 13 - Râzî, age., XXIII, 209.
• 14 - Semerkandî, age., II, 532; Zemahşerî, age., III, 227; Râzî, age., XXIII, 209.
• 15 - Taberî, age., XVIII, 125.
• 16 - Buhârî, Savm, 10. 17 - Buhârî, Nikâh, 1.
• 18 - Bakara 2/271, 2373; Tevbe 9/60; Nûr 24/32; Fâtır 35/15; Muhammed 47/38; Haşr 59/8.
  • Bakara 2/271 Bakara 2/237 Tevbe 9/60 Nûr 24/32 Fâtır 35/15 Muhammed 47/38 Haşr 59/8
• 19 - Tirmizî, Fedâilü’l-Cihâd, 20; Nesâî, Nikâh, 5.
• 20 - Semerkandî, age., II, 533.
• 21 - Semerkandî, age., II, 533-534; Taberî, age., XVIII, 126-129; Zemahşerî, age., III, 232; Râzî, age., XXIII, 217-218.
• 22 - Râzî, age., XXIII, 218. 23 - Ahmed b. Hanbel, III, 487.
• 24 - Nûr 24/33.
  • Nûr 24/33
• 25 - Râzî, age., XXIII, 220. Benzer rivayetler için ayrıca bk. Semerkandî, age., II, 534; Taberî, age., XVIII, 132-134; Zemahşerî, age., III, 232-233.
• 26 - Zemahşerî, age., III, 234.
• 27 - Semerkandî, age., II, 534; Râzî, age., XXIII, 222.
• 28 - Bakara 2/275; Âl-i İmrân 3/138; Yûnus 10/57; Hûd 11/120; Nahl 16/125; Nûr 24/34.
  • Bakara 2/275 Âl-i İmrân 3/138 Yûnus 10/57 Hûd 11/120 Nahl 16/125 Nûr 24/34