Mü'minûn Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında indirilmiş olması muhtemel olan, 118 âyetten oluşan, adını ilk âyetindeki “müminler” anlamına gelen الْمُؤْمِنُون el-mü’minûn kelimesinden alan Mü’minûn sûresi, inişe göre 80, resmî sıralamada ise 23. sûredir.

Mü’minûn sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Hacc sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “insanın yaratılışı” (Hacc 5; Mü’minûn 12-15); “mahşerdeki diriltiliş” (Hacc 5-6; Mü’minûn 16); “kâinat kitabından başlıklar” (Hacc 63-65; Mü’minûn 17-20); “Son Saat’in gerçekliği” (Hacc 1-2; Mü’minûn 101); “çeşitli peygamberlerin kıssaları” (Hacc 42-45; Mü’minûn 23-50); “zamanın görece oluşu” (Hacc 47; Mü’minûn 113-114); “birtakım ilahi emirler” (Hacc 77; Mü’minûn 1-11) gibi konularda ortak mesajlara sahiptir.

Mü’minûn sûresi, müminlerin çeşitli özellikleri, onların Firdevs cennetine vâris olacakları, insanın yaratılışı, kâinat kitabından başlıklar bağlamında göklerin üzerinde yedi yol oluşu, yağmurun yağdırılması, hayvanların yaratılışındaki çeşitli ibretler ele alınmaktadır.

23. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh’un, Hz. Hûd’un, Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un, ayrıca özet de olsa Hz. Meryem ve Hz. İsa’nın kıssası, Yüce Allah’a karşı derin saygı duyanların çeşitli özellikleri, inkârcıların çeşitli nankörlükleri, Yüce Allah’ın eşsiz ve erişilmez kudretine dair bildirimler, mahşerdeki diriltilmeye dair öğretiler yer almaktadır.

83. âyetten itibaren, inkârcıların Allah inancı noktasındaki üç soruya cevap bağlamında çarpık algıları, Yüce Allah’ın hiçbir şekilde çocuk edinmediği, şeytanın insana karşı vesvese vericiliği ele alınmakta, inkârcıların ölümleri sonrasında dünyaya geri döndürülme istekleri, onlara verilecek olan olumsuz cevap, mahşerdeki terazilerde sevap tartısının hafif gelmesi sonrası cehennemdeki korkunç akıbet gündeme getirilmektedir.

105. âyetten itibaren, nankörlerin mahşerdeki sorgulanmaları, onların dile getireceği çeşitli pişmanlıklar, kendilerine verilecek sert karşılıklar, dünya hayatlarında müminlere karşı takındıkları alacılıklarının kendilerine hatırlatılması, dünyada kalış sürelerinin sorulması üzerine “bir gün veya yarım gün” kaldıklarını söylemeleri beyan edilmektedir.

115. âyetten itibaren ise, insanların dünyada boşuna yaratılmadığı beyanı, Yüce Allah’ın mutlak hükümran oluşu, şirk içerikli kabullerin mahşerde perişan akıbetleri, kafirlerin kurtuluşa eremeyecekleri, nihayet mağfiret ve rahmet duası dile getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 31-41. âyetlerinde Hz. Hûd kıssasına yer vermekte, bu çerçevede onun kavmine tebliğ ilkelerini, kavminin verdiği sert, suçlayıcı ve olumsuz cevaplarını, sonrasında ise hak ettikleri feci akıbeti dile getirmektedir.

a) Hz. Hûd’un Kıssası

Yüce Allah, sûrenin 31-36. âyetlerinde Hz. Nûh’tan sonra bir başka nesil meydana getirdiğini, içlerinden kendilerine “Allah’a kulluk edin; sizin için O’ndan başka hiçbir ilâh yoktur. Hâlâ duyarlı davranmayacak mısınız?” diye mesaj ileten bir peygamber gönderdiğini bildirmektedir.

Ardından, buna karşılık olarak kavminden, kâfir olup ahirete ulaşmayı inkâr eden ve dünya hayatında kendilerine refah verilen varlıklı kişilerin Hz. Hûd ile ilgili olarak şunları dedikleri aktarılmaktadır: “Bu, sadece sizin gibi bir insandır; sizin yediğinizden yiyor, içtiğinizden içiyor; gerçekten, sizin gibi bir beşere itaat ederseniz, herhalde ziyan edersiniz. Size, öldüğünüz, toprak ve kemik yığını haline geldiğinizde, (kabirden) çıkartılacağınızı mı vaadediyor? Size vaadedilen(ler) çok uzaktır, çok uzak!”

ı. Kavmine Tevhidi Tebliği

ثُمَّ اَنْشَاْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْنًا اٰخَر۪ينَ فَاَرْسَلْنَا ف۪يهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ اَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْرُهُ اَفَلَا تَتَّقُونَ “Sonra onların ardından bir başka nesil meydana getirmiştik. Onlardan kendilerine ‘Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka ilah yoktur. (Hâlâ) takvâlı (duyarlı) davranmayacak mısınız?’ (diye mesajı ulaştıran) bir Elçi (Hud’u) göndermiştik.”

Buradaki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; اَنْشَاْنَا enşe’nâ fiili “yaratmıştık”; مِنْ بَعْدِهِمْ min ba‘dihim ifadesi “onlardan sonra”; قَرْنًا karnen kelimesi “kavim, nesil”; اٰخَر۪ين âharîne sözcüğü “başkalarını”; فَاَرْسَلْنَا fe arselnâ fiili “göndermiştik”; ف۪يهِمْ fîhim ifadesi “onların içinde, onlara”;رَسُولًا rasûlen kelimesi “elçi, resül”; مِنْهُمْ minhum ifadesi “onlardan, içlerinden”; اَنِ اعْبُدُوا enı‘büdû ifadesi “kulluk edin, ibadet edin diye”; اللّٰهَ allâhe kelimesi “Allah’a”; مَا لَكُمْ mâ leküm ifadesi “sizin için yoktur”; مِنْ اِلٰهٍ min ilâhin ifadesi “hiçbir ilah”; غَيْرُهُ ğayruhû ifadesi “O’ndan başka”; اَفَلَا تَتَّقُونَ efelâ tettekûne ifadesi “takvâlı (duyarlı) davranmayacak mısınız?” demektir.

Burada Hz. Nûh’tan sonra yaratılan bir başka kavim ve onlara gönderilen elçinin mesajı gündeme getirilmektedir.

1.ثُمَّ اَنْشَاْنَا مِنْ بَعْدِهِمْ قَرْنًا اٰخَر۪ينَ “Sonra onların ardından bir başka nesil meydana getirmiştik.” Yüce Allah Hz. Nûh ve kavminden sonra başka bir nesil yarattığını beyan etmektedir.

Hz. Hûd ve kavmi hakkında Hûd 11/50’de genel bilgiler vermiştik. Ayrıca bu kıssanın yer aldığı A‘râf 7/65-72, Şu‘arâ’ 26/123-140, Kamer 54/18-22 ve Fecr 89/6 gibi âyetlerde çeşitli açıklamalar yaptığımız için burada söz konusu bilgilere ayrıntılı olarak tekrar değinmeyeceğiz.

Bu kavmin Hz. Hûd’un kavmi olan ‘Âd ya da başka bir isimle Ahkâf toplumu olduğunda hemen hemen fikir birlikteliği vardır.(1) Çünkü Hz. Hûd ve kavminden söz edilen A‘râf 7/69’da “Hatırlayın ki sizi Nûh kavminden sonra yeryüzünde halife kılmış ve yaratılışınızı da oldukça güçlü yapmıştı” buyrulmaktadır. Ayrıca hem Hûd 11/50-60. âyetlerde, hem de Şu‘arâ’ 26/123-140. âyetlerde Hz. Nûh’un kıssasından hemen sonra Hz. Hûd’un ve kavminin zikredilmesi bunun delilidir.

Âyetlerde bu kavmin adı ve peygamberinin ismi zikredilmediği için bazı müfessirlerimiz bu konuda isim belirtmekten kaçınmışlardır. Bazıları ise bu peygamberin Hz. Sâlih ve kavminin de Semûd olduğunu belirtmişlerdir.(2)

2. فَاَرْسَلْنَا ف۪يهِمْ رَسُولًا مِنْهُمْ اَنِ اعْبُدُوا اللّٰهَ مَا لَكُمْ مِنْ اِلٰهٍ غَيْرُهُ اَفَلَا تَتَّقُونَ “Onlardan kendilerine ‘Allah’a kulluk edin! Sizin için O’ndan başka ilah yoktur. (Hâlâ) takvâlı (duyarlı) davranmayacak mısınız?’ (diye mesajı ulaştıran) bir Elçi (Hud’u) göndermiştik.” Bu âyetin mesaj olarak benzerleri A‘râf 7/65 ve Hûd 11/50’de Hz. Hûd’la ilgili olarak zikredilmektedir.

Yüce Allah sözünü ettiği kavmin içinden bir elçi gönderdiğini beyan etmekte, onun da kavmine tevhidi tebliğ ettiğini bildirmekte, kendilerinin duyarlı olmalarını istediğini beyan etmektedir. Önceki âyette kavmin adı verilmediği gibi bu âyette de peygamberin adı zikredilmemekte, sadece kavmine ilettiği mesaj hatırlatılmaktadır.

Bu mesajın aynısı daha önce yorumunu yaptığımız Mü’minûn 23/23. âyette yer aldığı, bu mesaj Hz. Nûh tarafından kavmine iletildiği ve gerekli açıklamaları orada yaptığımız için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız. Peygamberlerin tebliğ ettiği risalet öğretileri aynı kaynaktan beslendikleri için mesajları da aynı olmuştur; bunun en güzel örneği işte bu âyetlerde söz konusu edilmektedir.

ıı. Kavminin Alaycılığı

وَقَالَ الْمَلَاُ مِنْ قَوْمِهِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِلِقَآءِ الْاٰخِرَةِ وَاَتْرَفْنَاهُمْ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا مَا هٰذَآ اِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يَاْكُلُ مِمَّا تَاْكُلُونَ مِنْهُ وَيَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ “Onun halkından, kâfir olan, ahirete ulaşmayı inkâr eden ve dünya hayatında kendilerine refah verdiğimiz yöneticiler ‘Bu ancak sizin gibi bir insandır. Sizin yediğinizden yiyor, içtiğinizden içiyor!’ demişlerdi.”

Buradaki وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; الْمَلَاُ el-meleu kelimesi “yöneticiler”;مِنْ قَوْمِه۪ min kavmihî ifadesi “onun kavminden”; الَّذ۪ينَ كَفَرُوا ellezîne keferû ifadesi “kafir olanlar, inkar etmiş olanlar”; وَكَذَّبُوا ve kezzebû fiili “ve yalanlamışlardı”;بِلِقَآءِ الْاٰخِرَةِ bilikâi’l-âhırati tamlaması “âhiretle karşılaşmayı”;وَاَتْرَفْنَاهُمْ ve etrafnâhum fiili “ve onları şımartmıştık, şimarmalarına izin vermiştik”; فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا fi’l-hâyâti’d-dünyâ tamlaması “dünya hayatında”; مَا هٰذَا mâ hâzâ kelimesi “bu değildir”;اِلَّا بَشَرٌ illâ beşerun sözcüğü “bir beşerden, insandan başka bir şey”; مِثْلُكُمْ mislüküm ifadesi “sizin gibi”; يَاْكُلُ ye’külü fiili “yemektedir”; مِمَّا تَاْكُلُونَ mimmâ te’külûne ifadesi “sizin yediklerinizden”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; وَيَشْرَبُ ve yeşrabu fiili “ve içmektedir”; مِمَّا تَشْرَبُونَ mimmâ teşrabûne ifadesi ise “sizin içtiklerinizden” demektir.

Burada Hz. Hûd’un inkârcı kavminin peygamberleriyle nasıl alay ettikleri gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ الْمَلَاُ مِنْ قَوْمِهِ الَّذ۪ينَ كَفَرُوا وَكَذَّبُوا بِلِقَآءِ الْاٰخِرَةِ وَاَتْرَفْنَاهُمْ فِي الْحَيٰوةِ الدُّنْيَا “Onun halkından, kâfir olan, ahirete ulaşmayı inkâr eden ve dünya hayatında kendilerine refah verdiğimiz yöneticiler (şöyle) demişlerdi:” Yüce Allah Hz. Hûd’un kavminin kafir yöneticileriyle ilgili bilgi vermekte, bunların her şeyi inkâr ettiklerini, âhiretle karşılaşmayı yalanladıklarını, dünya hayatında çeşitli nimetler verdiği için kendilerini refaha kavuşturduğu nankör kişiler olduğunu haber vermektedir.

Kur’ân’da bu kalıpta sadece bu âyette geçen اَتْرَفْنَا etrafnâ fiili “bol nimet verildiği için bunun kıymetini bilmeyip şımarmak” manasına gelmektedir.(3) Anlaşılıyor ki ‘Âd kavmi nimetler içinde şımararak peygamber öğretilerine sırt çevirmiş ve inkârla yalanlamayı tercih etmişlerdi. Yüce Allah A‘râf 7/66’da onların kafir olduklarını ve zenginliğin verdiği kibirle muhataplarını küçük gördüklerini haber vermektedir.

2. مَا هٰذَآ اِلَّا بَشَرٌ مِثْلُكُمْ يَاْكُلُ مِمَّا تَاْكُلُونَ مِنْهُ وَيَشْرَبُ مِمَّا تَشْرَبُونَ “Bu ancak sizin gibi bir insandır. Sizin yediğinizden yiyor, içtiğinizden içiyor!” Yüce Allah ‘Âd kavminin Hz. Hûd’la alay ettiğini, tıpkı Hz. Nûh’a kavminin dediği gibi onu hor ve hakir gördüklerini, مَا mâ ve اِلَّا illâ hasr/kasr kullanımı sayesinde “vurgulu” bir şekilde ifade ederek, kendilerinden hiçbir farkının bulunmadığını söylediklerini bildirmektedir.

Daha önce yorumladığımız Mü’minûn 23/24. âyette Hz. Nûh’un kavminin tutumunu incelerken de belirttiğimiz üzere, inkârcılar kendi türlerinden ümitlerini kestikleri için insan peygamber kabul etmediklerini ortaya koymuşlardı. İnkârcıların müminlerle alay edip onları küçümsemesi, Hz. Nûh,(4) Hz. Hûd,(5) Hz. Sâlih,(6) Hz. Şu‘ayb,(7) Hz. Mûsâ-Hz. Hârûn(8) ve bütün peygamberler için de yaşanmıştı.(9) Bütün peygamberlerle olduğu gibi, ayrıca Hz. Peygamberle de alay edilmiş, getirdiği esaslarla dalga geçilmiştir.(10)

Hz. Hûd’un kâfir yöneticilerinin izinden giden Mekkeli müşrikler de benzer sözleri dile getirmişlerdir. Çeşitli âyetlerde de yer aldığı üzere, Hz. Peygamber’in risalet göreviyle ilgili olarak çeşitli şartlar veya mucize istekleri ortaya koydukları beyan edilmektedir. Bu bağlamda Furkân 25/7-8’de şöyle buyrulmaktadır:

“(Kâfirler şöyle dediler): Bu ne biçim peygamber! Yemek yiyor, çarşılarda dolaşıyor! Kendisine bir melek indirilip o da onunla uyarıcı olmalı değil miydi? Veya kendisine bir hazine verilmeli. Ya da kendisinden beslenebileceği bir bahçesi olmalı (değil miydi)?” İşte bu âyetlerden de anlaşılacağı gibi, küfür ve şirk aynı kaynaktan beslenmekte ve bunlar insan peygamberi kabul etmeyerek hem kendi türlerinden ümitlerini kesmişlerdi; hem de kafalarına göre bir risalet ölçüsü getirerek ilahi sistemi reddetmişlerdi.

ııı. Âhireti İnkâr Etmeleri

وَلَئِنْ اَطَعْتُمْ بَشَرًا مِثْلَكُمْ اِنَّكُمْ اِذًا لَخَاسِرُونَ اَيَعِدُكُمْ اَنَّكُمْ اِذَا مِتُّمْ وَكُنْتُمْ تُرَابًا وَعِظَامًا اَنَّكُمْ مُخْرَجُونَ هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ لِمَا تُوعَدُونَ “(Şöyle devam etmişlerdi): Doğrusu, sizin gibi bir insana itaat ederseniz şüphesiz ki kaybedersiniz! Size, öldüğünüz, toprak ve kemik hâline geldiğinizde, (mezardan) çıkartılacağınızı mı vadediyor? Size vadedilen çok uzaktır, çok uzak!”

Buradaki وَلَئِنْ اَطَعْتُمْ ve leineta‘tüm fiili “ve eğer elbette itaat ederseniz”; بَشَرًا beşeran kelimesi “herhangi bir beşere, bir insana”; مِثْلَكُمْ misleküm ifadesi “sizin gibi”; اِنَّكُمْ inneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; اِذًا izen edatı “o takdirde; لَخَاسِرُونَ lehâsirûne kelimesi “elbette ziyana uğrayanlar (olursunuz)”;اَيَعِدُكُمْ eye‘ıdüküm sorusu “size vaad ediyor mu”; اَنَّكُمْ enneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; اِذَا مِتُّمْ izâ mittüm ifadesi “öldüğünüz zaman”; وَكُنْتُمْ ve küntün fiili “ve (şöyle) olduğunuz (zaman)”; تُرَابًا türâben kelimesi “toprak”; وَعِظَامًا ve ‘ızâmen sözcüğü “ve kemik (olduğunuz zaman)”; اَنَّكُمْ enneküm ifadesi “muhakkak ki siz”; مُخْرَجُون muhracûne kelimesi “çıkartılanlar, diriltilenler (olacaksınız diye)”; هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ heyhâte heyhâte kelimeleri “uzak, ne uzak, çok uzak”; لِمَا تُوعَدُونَ limâ tû‘adûne edilgen ifadesi ise “size vaad edilmekte olan şey” demektir.

Burada inkârcı kaviminin Hz. Hûd’a ve ona muhatap olanlara yönelik alaycı sözleri gündeme getirilmektedir.

1.وَلَئِنْ اَطَعْتُمْ بَشَرًا مِثْلَكُمْ اِنَّكُمْ اِذًا لَخَاسِرُونَ “(Şöyle devam etmişlerdi): Doğrusu, sizin gibi bir insana itaat ederseniz şüphesiz ki kaybedersiniz!” Hz. Hûd’un inkârcı kavmi muhataplarını saptırmak üzere eğer kendileri gibi insan olan bir peygambere itaat ederlerse ziyana gireceklerini, kendilerinde var olduğunu sandıkları itibarlarını kaybedeceklerini söylemişlerdi. Onların bu sözü de tıpkı önceki âyette olduğu gibi kibirden başka bir şey ifade etmemekteydi. Beşer bir peygamberle alay edilmesinin başka örnekleri de söz konusudur.(11)

2. اَيَعِدُكُمْ اَنَّكُمْ اِذَا مِتُّمْ وَكُنْتُمْ تُرَابًا وَعِظَامًا اَنَّكُمْ مُخْرَجُونَ “Size, öldüğünüz, toprak ve kemik hâline geldiğinizde, (mezardan) çıkartılacağınızı mı vadediyor?” Hz. Hûd’un kavmi mahşerdeki diriltilmeyi inkâr ettikleri ettikleri için, öldükten ve toza toprağa karışıp kemik yığını haline geldikten sonra diriltilip kabirlerden çıkartılmayı vaad eden bir peygamberi reddettiklerini, onun bu noktadaki tebliğini muhapların kabul etmemesi gerektiğini dile getirmişlerdi. Mekkeli müşriklerin de öldükten sonra diriltilmeyi inkârlarında kullandıkları cümleler bu kavmin sözlerine benzediği için, âhireti inkârın nereden geldiği, kimlerin kimleri takip ettiği açıkça ortaya çıkmaktadır.

Yâsîn 36/78 ve Kâf 50/3, 15 ve benzer âyetlerde de zikredildiği üzere, Mekkeli müşriklerin büyük bir bölümü öldükten sonra diriltilmeyi kabul etmedikleri gibi, bu inançla da alay ediyorlar, yeni bir yaratılışta diriltilmeyle dalga geçiyorlardı. Kâf 50/3’te beyan edildiği üzere, kâfirler “Biz öldüğümüz ve toprak olduğumuz zaman mı (diriltileceğiz)? Bu, akla uzak bir dönüştür” diyerek alaycılıklarını ortaya koymuşlardı.

Hem bu âyette hem de daha pek çok âyette(12) müşriklerin inkâr ettikleri konunun “kıyâmet ve mahşerdeki diriltilme” olduğu ifade edilmektedir. Oysa insanın çürüyüp toprak olması onun yok olması değildir. Nitekim Kâf 50/4’teki beyan gereği, toprak her şeyi yok etmemekte, insanın bedeninin bir kısmı kalmaktadır.

3. هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ لِمَا تُوعَدُونَ “Size vadedilen çok uzaktır, çok uzak!” Hz. Hûd’un kavmi kendilerine vaad edilen kıyamet-âhiret sürecini çok çok uzak, hatta imkansız gördükleri için هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ heyhâte heyhâte ifadesini kullanmışlardı.

Kur’ân’da sadece burada geçen هَيْهَاتَ هَيْهَاتَ heyhâte heyhâte kelimeleri “Çok uzak”, “gerçekten çok çok uzak”, “uzak hem de çok uzak” gibi anlamlar içermekte ve “Son Saat”, “diriltilme”, “hesaba çekilme”, “cennet-cehennem” vs. türünden vaad edilen şeylerin gerçekleşme ihtimallerinin bulunmadığını, bunların boş vaatler ve boş laflar olduğunu söylemek istedikleri ortaya konulmaktadır. Bunların izini süren Mekkeli müşrikler de Kâf 50/3’te mahşerde diriltilme inancının çok çok uzak bir dönüş olduğunu söyledikleri yani diriltilmeyi inkar ettikleri ifade edilmektedir.

b) Kavminin İnkârcılığı

Yüce Allah, sûrenin 37-41. âyetlerinde yine bu inkârcı kavmin “Hayat, şu dünya hayatımızdan ibarettir. (Kimimiz) ölürüz, (kimimiz) yaşarız; bir daha hiçbir şekilde diriltilecek de değiliz. Bu (adam), Allah hakkında sadece yalan uyduran bir kimsedir; biz ona hiçbir şekilde inanmıyoruz” diye inkâra ve iftiralara devam ettiklerini, buna karşılık Hz. Hûd’un “Ey Rabbim! Beni yalanlamalarına karşı bana yardım et!” dediğini, kendisine “Pek yakında onlar mutlaka pişman olacaklar!” diye vahyettiğini bildirmektedir.

Ardından, inkârcıları gerçekleşmesi kaçınılmaz olan korkunç bir sesin yakaladığı, kendilerinin hemen bir sel süprüntüsüne çevrildiği, o zalimler topluluğuna “defolun” dendiği haber verilmektedir.

ı. Diriltilmeyi İnkârları ve Hz. Hûd’a İnanmamaları

اِنْ هِيَ اِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوث۪ينَ اِنْ هُوَ اِلَّا رَجُلٌۨ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا وَمَا نَحْنُ لَهُ بِمُؤْمِن۪ينَ “O (hayat), sadece şu dünya hayatımızdan ibarettir. (Kimimiz) ölürüz, (kimimiz) yaşarız; bir daha asla diriltilecek de değiliz. O (Hud), Allah hakkında sadece yalan uyduran bir adamdır; biz ona asla inananlar değiliz.”

Buradakiاِنْ هِيَ in hiye ifadesi “o (olan, yaşanan şey, gerçeklik) değildir”; اِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا illâ hay’atüne’d-dünyâ istisnası “dünya hayatından başka bir şey (değildir), sadece bu hayat vardır”; نَمُوتُ nemûtü fiili “ölürüz, (kimimiz) ölürüz”; وَنَحْيَا ve nahyâ fiili “ve (kimimiz) de yaşarız”;وَمَا نَحْنُ ve mâ nahnu ifadesi “biz hiçbir şekilde (şöyle) değiliz, olmayacağız”; بِمَبْعُوث۪ينَ bimeb‘ûsîne ifadesi “diriltilenler (değiliz), asla diriltilmeyeceğiz”;اِنْ هُوَ in huve ifadesi “o değildir”; اِلَّا رَجُلٌ illâ racülün istisnası “bir kişiden, adamdan başka bir şey”; افْتَرٰى ifterâ fiili “iftira etmiştir, uydurmuştur”; عَلَى اللّٰهِ ‘alellâhi ifadesi “Allah’a”;كَذِبًا keziben sözcüğü “yalan”; وَمَا نَحْنُ ve mâ nahnu ifadesi “biz hiçbir şekilde, asla değiliz, olmayacağız”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; بِمُؤْمِن۪ينَ bimü’minîne kelimesi ise “inananlar” demektir.

Burada inkârcı kavminin Hz. Hûd’un tebliğ ettiği değerlere karşı çıkışları ve onunla alay etmeleri gündeme getirilmektedir.

1. اِنْ هِيَ اِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَنَحْيَا وَمَا نَحْنُ بِمَبْعُوث۪ينَ “O (hayat), sadece şu dünya hayatımızdan ibarettir. (Kimimiz) ölürüz, (kimimiz) yaşarız; bir daha asla diriltilecek de değiliz.” Bu ifadenin bir benzeri Mekkeli müşriklerin bir sözü olarak En‘âm 6/29’da da zikredilmektedir. Hz. Hûd’un inkârcı kavmi âhiretle alay ettikten sonra, kendi sapkın inanışlarını dile getirmiş, ölümleri ve hayatları bağlamında olup biten her şeyin bu hayatta gerçekleştiğini, hiçbir şekilde diriltilmeyeceklerini belirtmişlerdir. Onların bu sözleri daha sonraki izleyenleri olan Mekkeli müşrikler tarafından da sürdürülmüş, Câsiye 45/24’te “dehr” ile ilişkili bir inkâra dönüşmüştür.

Âyetteki اِنْ in ve اِلَّا illâ edatlarının kullanılması, onların bu noktadaki kararlılıklarının da bir göstergesidir. Ayrıca âyetin sonunda yer alan مَا mâ ve بِ bi kullanımı cümledeki olumsuz manayı pekiştirmekte ve diriltilmenin hiçbir şekilde mümkün olmadığına inandıklarını göstermektedir.

Âyette geçen نَمُوتُ وَنَحْيَا nemûtü ve nahyâ “Ölürüz ve yaşarız” ifadeleri onların reenkarnasyona değil, bu dünyada bir ölüm ve hayat olduğuna inandıklarını gösterir. Onlar bir kere öldüklerini, bu nedenle de bir kez yaşamış olduklarını ifade etmek istemişlerdir. Dahası, fiillerin geniş zaman kalıbında gelişi, maksatlarının nesillerinin de diğer insanların da aynı şekilde bir defa öldüklerini ve böylece bir defa yaşadıklarını kabul ettiklerini göstermeye dayalıdır.

2. اِنْ هُوَ اِلَّا رَجُلٌۨ افْتَرٰى عَلَى اللّٰهِ كَذِبًا وَمَا نَحْنُ لَهُ بِمُؤْمِن۪ينَ “O (Hud), Allah hakkında sadece yalan uyduran bir adamdır; biz ona asla inananlar değiliz.” Hz. Hûd’un inkârcı kavmi peygamberlerine karşı saygısızlıklarını sürdürmüşler ve onun Yüce Allah’a yalan iftira ettiğini iddia ederek, ona hiçbir şekilde inanmadıklarını dile getirmişlerdi. Kendilerince Yüce Allah’ı sahiplendiklerini sanan bu kavim Hz. Hûd’un yalancı olduğunu, aslında Yüce Allah’ın hiç kimseye herhangi bir şey indirmediğini söylemeye getirmişlerdi.

Bunların izinden gidenlerin beyanı olarak benzer içerikte Yâsîn 36/14-15’te şöyle bir bilgi yer almaktadır: “Bir zamanlar kendilerine iki elçi gönderdiğimizde onları yalanlamışlardı. Bunun üzerine (o iki elçiyi) üçüncü ile desteklemiştik de, ‘Biz, (Allah tarafından) size gönderilmiş elçileriz’ demişlerdi. Şehir halkı (elçilere), ‘Siz de ancak bizim gibi birer insansınız. Rahmân, (size bizden farklı) herhangi bir şey indirmemiştir; sadece yalan söylüyorsunuz’ demişlerdi.” Daha önce de ifade ettiğimiz üzere “yalanlanmak”, “yalancılıkla suçlanmak” olumsuz anlamda adeta bütün peygamberlerin ortak noktası gibi görünmektedir.

En‘âm 6/91’de geçtiği üzere, Mekkeli müşrikler de “Allah hiçbir beşere hiçbir şey indirmemiştir” diyerek önceki milletlerin sapkın yolunu takip etmişlerdir. Bu arada mahşerdeki itiraflarında da dünya hayatında Yüce Allah’ın hiçbir insana herhangi bir şey indirmediğini söyledikleri Mülk 67/9’da dile getirilmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki اِنْ in ve اِلَّا illâ edatları hasr/kasr tekniğiyle “vurgu” manası vermekte, âyetin sonunda yer alan وَمَا نَحْنُ لَهُ بِمُؤْمِن۪ينَ cümlesindeki مَا mâ ve بِ bi kullanımı bu vurguyu daha da pekiştirilmiş bir mesaja dönüştürmektedir. Hz. Hûd’a hitaben veya onu kast ederek söylemek istedikleri şuydu: “Bir beşer olarak sen Allah’a iftira eden bir adamsın ve biz sana hiçbir şekilde inanmıyoruz.”

Hz. Hûd’un kavminin ona yönelik inkâr kararlılığıyla ilgili ifadeleri bağlamında Hûd 11/53’te şu bilgiler yer almaktadır: “(Kavmi şöyle) demişti: Ey Hûd! Sen bize açık bir bilgi (delil, belge, mucize) getirmedin; biz de senin sözünle ilâhlarımızı terk edecek değiliz ve biz sana hiçbir şekilde iman edecek de değiliz.” Her iki âyetin sonundaki ifadelerin birbirinin aynısı mesaj vermesi, bu âyet grubunda sözü edilen peygamberin Hz. Hûd, muhataplarının da ‘Âd kavmi olduğunun başka bir delilidir.

ıı. Hz. Hûd’un Duası ve İnkârcılara Tehdit

قَالَ رَبِّ انْصُرْن۪ي بِمَا كَذَّبُونِ قَالَ عَمَّا قَل۪يلٍ لَيُصْبِحُنَّ نَادِم۪ينَ “(Hud) ‘Rabbim! Beni yalanlamalarına karşı bana yardım et!’ demişti. (Allah da) şöyle buyurmuştu: Pek yakında onlar mutlaka pişman olacaklar!”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; رَبِّ rabbi hitabı “ey Rabbim”; انْصُرْن۪ي unsurnî duası “bana yardım et”; بِمَا كَذَّبُونِ bimâ kezzebûni ifadesi “beni yalanlamalarına karşılık”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; عَمَّا قَل۪يلٍ ‘ammâ kalîlin ifadesi “pek yakında”; لَيُصْبِحُنَّ leyusbihunne ifadesi “elbette ve elbette (şöyle olmaya) döneceklerdir”; نَادِم۪ينَ nâdimîne kelimesi ise “pişman olacaklar” demektir.

Burada Hz. Hûd’un duası ve ona Yüce Allah’ın verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ رَبِّ انْصُرْن۪ي بِمَا كَذَّبُونِ “(Hud) ‘Rabbim! Beni yalanlamalarına karşı bana yardım et!’ demişti.” Kavminin bu olumsuz, alaycı, saldırgan ve düşmanca tavrı karşısında artık yapılabilecek bir şey kalmadığını gören Hz. Hûd, onların kendisini yalanlamasının karşılığında Yüce Allah’tan yardım talebinde bulunmuştu.

Bu duanın aynısını Mü’minûn sûresinin 26. âyetinde daha önce yorumlamaya çalıştığımız üzere Hz. Nûh da yapmıştı. Metin üzerinde gerekli açıklamalarımızı ilgili âyette yaptığımız için burada aynı şeyleri tekrarlamayacağız. Aynı kaynaktan beslenen, aynı değerleri benimseyip tebliğ eden peygamberler olumsuz şartlar karşısında da aynı tepkiyi vermişlerdi. Hepsine selâm olsun.

2. قَالَ عَمَّا قَل۪يلٍ لَيُصْبِحُنَّ نَادِم۪ينَ “(Allah da) şöyle buyurmuştu: Pek yakında onlar mutlaka pişman olacaklar!” Yüce Allah Hz. Hûd’un yaptığı duaya icabet ettiğini ve çok kısa bir zaman sonra yaptıklarından ve söylediklerinden dolayı pişman olacaklarını pekiştirici bir ifadeyle bildirmiş, böylece ona moral vermeyi amaçlamıştır.

Âyette geçen عَمَّا قَل۪يلٍ ‘ammâ kalîlin ifadesindeki مَا mâ edatının sıla olduğu, dolayısıyla mananın da عَن قَل۪يلٍ ‘an kalîlin ifadesine uygun olarak “yakın” demek olduğu beyan edilmektedir ki bunun benzeri bir kullanım da fe bimâ rametin şeklinde Âl-i İmrân 3/159’da geçmektedir.(13)

ııı. Korkunç Akıbet

فَاَخَذَتْهُمُ الصَّيْحَةُ بِالْحَقِّ فَجَعَلْنَاهُمْ غُثَآءً فَبُعْدًا لِلْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ “(Bunun üzerine) onları bir amaç için korkunç bir ses yakalamış ve kendilerini hemen sel süprüntüsüne çevirmiştik. O zalimler topluluğuna ‘(Merhametten) uzak olun!’ (denmişti).”

Âyettekiفَاَخَذَتْهُمُ fe ehazethum fiili “(bunun üzerine) onları yakalamıştı, almıştı”; الصَّيْحَة es-sayhatü kelimesi “o şiddetli, büyük gürültü”; بِالْحَقِّbi’l-hakkı ifadesi “bir amaç ile”;فَجَعَلْنَاهُمْ fe ce‘alnâhum fiili “ve onları kılmıştık, yapmıştık”; غُثَآء ğüsâen kelimesi “çer çöp”; فَبُعْدًا fe bu‘den ifafdesi “uzak olsun”; لِلْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ li’l-kavmi’z-zâlimîne tamlaması ise “zalimler, haksızlık edenler topluluğu” demektir.

Burada Hz. Hûd’un inkârcı kavminin akıbeti hakkında bilgiler gündeme getirilmektedir.

1.فَاَخَذَتْهُمُ الصَّيْحَةُ بِالْحَقِّ فَجَعَلْنَاهُمْ غُثَآءً “(Bunun üzerine) onları bir amaç için korkunç bir ses yakalamış ve kendilerini hemen sel süprüntüsüne çevirmiştik.” Yüce Allah Hz. Hûd’un inkârcı kavminin korkunç bir akıbet yaşadığını, büyük bir gürültünün gerçek manada onları yakaladığını ve hepsini sel süprüntüsüne dönüştürdüğünü beyan etmekte, böylece müminlere moral, karşıtlarına ise gözdağı vermeyi amaçlamıştır.

Kur’ân’da 13 kez(14) geçen الصَّيْحَة es-sayhah kelimesi “büyük gürültü”, “kulakları adeta patlatan korkunç gürültü”, “korkunç sarsıntı”, “şiddetli deprem”, “ani darbe”, “çığlık” gibi anlamlar içermektedir. Burada yer alan بِالْحَقِّ bi’l-hakkı ifadesi ise bu gürültünün tam yerinde, kaçınılmaz olarak, bir amaç için ve zamanında gerçekleştiği manasını içermektedir. Ayrıca bir kez de A‘lâ 87/5’te geçen غُثَآء ğüsâen kelimesi “çer çöp, süprüntü” gibi anlamlar vermektedir.

Konuyla ilgili olarak A‘râf 7/72’de şöyle buyurmaktadır: “Âyetlerimizi yalanlayıp iman etmeyenlerin kökünü de kesmiştik.” Yüce Allah ‘Âd kavminin akıbetiyle ilgili olarak onların kökünü kestiğini, çünkü Allah’ın âyetlerini yalanladıklarını ve hiçbir şekilde mümin olmadıklarını beyan etmektedir.

‘Âd kavminin inkârcılarının akıbetiyle ilgili olarak da Kur’ân’da çeşitli bilgiler yer almaktadır. Bu bağlamda üzerlerine uğursuz, sarsıcı, uğultulu ve her şeyi alt üst eden kasırgaların gönderildiği ve köklerinden sökülmüş hurma kütükleri gibi oldukları,(15) kendilerine köklerini kesen bir kasırga gönderildiği,(16) korkunç bir gürültünün onları yakaladığı, sel süprüntüsü haline getirildikleri,(17) üzerlerine azap kamçılarının salındığı,(18) helak edildikleri,(19) dünyada olduğu gibi kıyamet gününde de lanete uğratılacakları(20) bildirilmektedir.

Burada sayılanları özetleyecek şekilde konuyla ilgili olarak Hâkka 69/6-8’i hatırlatarak konuyu toparlamak istiyoruz: “‘Âd kavmi ise, uğultulu, kasıp kavuran bir fırtına ile mahvedildiler. (Allah) onu (kasırgayı), art arda yedi gece, sekiz gündüz onların üzerine musallat etti. Öyle ki (eğer orada olsaydın) o kavmi, içi boş hurma kütükleri gibi oracıkta yere serilmiş halde görürdün. Şimdi onlardan arda kalan bir şey görüyor musun?” İşte inanmayanların ve inançsızlıklarını müminlere karşı zulme dönüştürenlerin akıbeti bu şekilde tecelli etmiştir.

2. فَبُعْدًا لِلْقَوْمِ الظَّالِم۪ينَ “O zalimler topluluğuna ‘(Merhametten) uzak olun!’ (denmişti).” Bu ifadenin bir benzeri Hz. Nûh’un kavmine yönelik olarak Hûd 11/44’te de geçmektedir. Yüce Allah Hz. Hûd’un azgın ve zalim kavmine “defolun”, “canınız cehenneme”, “Allah’ın rahmetinden ve merhametinden uzak olun”, “yok olun”, “size lanet olsun” dendiğini haber vermektedir. Bu sözü Yüce Allah söylemiş olabileceği gibi hayattayken hayat kendilerine adeta zindan edilen Hz. Hûd ve müminler tarafından da bu azgınlara söylenmiş olabilir.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., II, 501; Zemahşerî, age., III, 180; Râzî, age., XXIII, 96-97.
• 2 - Taberî, age., XVIII, 19.
• 3 - Semerkandî, age., II, 501; Taberî, age., XVIII, 19; Zemahşerî, age., III, 181; Râzî, age., XXIII, 97.
• 4 - Hûd 11/27; Mü’minûn 23/24. 5 - Mü’minûn 23/33-34. 6 - Şu‘arâ 26/154; Kamer 54/24-25. 7 - Şu‘arâ 26/186. 8 - Mü’minûn 23/47. 9 - İbrâhim 14/10-11; Yâsîn 36/15. 10 - Bakara 2/14; Nisâ’ 4/140; En‘âm 6/6, 10; Tevbe 9/64-65; Hûd 11/8; Ra‘d 13/32; Hıcr 15/11; Nahl 16/34; İsrâ’ 17/94; Enbiyâ’ 21/3, 41; Şu‘arâ 26/6; Rûm 30/10; Yâsîn 36/30; Sâd 38/8; Zümer 39/48; Mü’min 40/83; Zuhruf 43/7; Câsiye 45/33; Ahkâf 46/26; Teğâbun 64/6.
  • Hûd 11/27 Mü'minûn 23/24 Mü'minûn 23/34 Şu‘arâ 26/154 Kamer 54/25 Şu‘arâ 26/186 Mü'minûn 23/47 İbrâhîm 14/11 Yâsîn 36/15 Bakara 2/14 Nisâ 4/140 En‘âm 6/6 En‘âm 6/10 Tevbe 9/65 Hûd 11/8 Ra‘d 13/32 Hicr 15/11 Nahl 16/34 İsrâ 17/94 Enbiyâ 21/3 Enbiyâ 21/41 Şu‘arâ 26/6 Rûm 30/10 Yâsîn 36/30 Sâd 38/8 Zümer 39/48 Mü'min 40/83 Zuhruf 43/7 Câsiye 45/33 Ahkâf 46/26 Teğâbun 64/6
• 11 - Mü’minûn 23/24; Yâsîn 36/15; Sâd 38/8; Kamer 54/24.
  • Mü'minûn 23/24 Yâsîn 36/15 Sâd 38/8 Kamer 54/24
• 12 - Bu konudaki örnek âyetler için bk. Ra‘d 13/5; İsrâ’ 17/49, 98; Meryem 19/66; Mü’minûn 23/35, 82; Neml 27/67; Secde 32/10; Yâsîn 36/87; Sâffât 37/16, 53; Kâf 50/3, 15; Vâkı‘a 56/47; Nâzi‘ât 79/11.
  • Ra‘d 13/5 İsrâ 17/49 İsrâ 17/98 Meryem 19/66 Mü'minûn 23/35 Mü'minûn 23/82 Neml 27/67 Secde 32/10 Yâsîn 36/87 Sâffât 37/16 Sâffât 37/53 Kâf 50/3 Kâf 50/15 Vâkı‘a 56/47 Nâzi‘ât 79/11
• 13 - Semerkandî, age., II, 502; Zemahşerî, age., III, 183.
• 14 - Hûd 11/67, 94; Hıcr 15/73, 83; Mü’minûn 23/41; ‘Ankebût 29/40; Yâsîn 36/29, 49, 53; Sâd 38/15; Kâf 50/42; Kamer 54/31; Münâfikûn 63/4.
  • Hûd 11/67 Hûd 11/94 Hicr 15/73 Hicr 15/83 Mü'minûn 23/41 ‘Ankebût 29/40 Yâsîn 36/29 Yâsîn 36/49 Yâsîn 36/53 Sâd 38/15 Kâf 50/42 Kamer 54/31 Münâfikûn 63/4
• 15 - Fussılet 41/16; Ahkâf 46/25; Kamer 54/19-20. 16 - A‘râf 7/72; Zâriyât 51/41. 17 - Mü’minûn 23/41. 18 - Fecr 89/13. 19 - Şu‘arâ’ 26/139. 20 - Hûd 11/60.
  • Fussilet 41/16 Ahkâf 46/25 Kamer 54/20 A‘râf 7/72 Zâriyât 51/41 Mü'minûn 23/41 Fecr 89/13 Şu‘arâ 26/139 Hûd 11/60