Mutaffifîn Suresi

Mekke’de risâletin 12. yılında hicrete yakın bir zamanda indirilmiş olması muhtemel olan, 36 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “yolsuzluk yapanlar” anlamındaki الْمُطَفِّف۪ين el-mutaffıfîne kelimesinden alan Mutaffifûn sûresi, inişte 90, resmî sıralamada ise 83. sûredir.

Mutaffifûn sûresi, “aldanmanın bir çeşidi olarak yolsuzluğun örneklendirilmesi, âhirete inanmanın gerekliliği ve mahşer yargılamasına değinilmesi” noktalarında öncesindeki İnfitâr sûresi ile konu ilişkisine sahiptir.

Bazı âlimler tarafından Medine döneminde indirildiği iddia edilen sûrenin ilk grup âyetinde, yolsuzluk yapanların bunu nasıl yaptıklarına dair bilgi verilmekte, daha sonra bunların âhirette büyük günün gerçekleşmesi noktasında inanç sorunu yaşadıkları gündeme getirilmektedir. Yolsuzluk yapanların isimlerinin zikredilmeme nedeni, âyetlerdeki mesajın evrenselliğini sağlamaktır.

7. âyetten itibaren, “Doğrusu, muhakkak ki suçluların kaydı Siccîn’dedir. Siccîn’in ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki! (O, suçluların suçlarının, yani) amellerin açıkça yazıldığı bir kitaptır” ifadesi gereği füccâr denilen “kötü insanlar”ın kayıt derterlerinin siccîn olduğu ve feci akıbetlerinin nasıl şekilleneceği beyan edilmektedir.

18. âyetten itibaren, “Doğrusu, muhakkak ki iyilerin kaydı ise, ‘Illiyyûn’dadır. ‘Illiyyûn’un ne olduğunu sana bildiren ne olabilir ki! (O, iyilerin iyiliklerinin, yani amellerin) açıkça yazıldığı bir kitaptır ve onu (kitabı, Allah’a) yaklaştırılmış olanlar (sevinçle) görür” ifadesi gereği ebrâr denilen “iyi insanlar”ın da ‘ılliyyûn diye bilinen kayıt defterlerine dair bilgiler verilmekte, her iki grubun yaşayacağı olaylar açıklanmaktadır.

Füccârdan veya ebrârdan olmayı insanlar tercih edeceğine göre, insanların ebrârdan olmak için yarışmaları istenmektedir. Öte yandan, günah batağına batanların dünyadaki küstahlıkları hakkında adeta detay verilmektedir.

29. âyetten itibaren, dünya hayatında iman edenlere gülüp onlarla alay eden şaşkınlara âhirette gülüneceği bildirilmekte, en sonunda, küfrü hayat tarzı edinenlerin kendi yaptıklarının karşılığını görecekleri “Kâfirler yaptıklarının cezasını buldular mı?’ (Elbette buldular)” şeklinde dile getirilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin bu âyet grubunda, Kur’ân’ın “mesânî oluş” özelliği gereği, sözü yeniden suçlulara getirmekte, onların inananlara karşı tutumlarını kınayıcı bir üslupla deşifre etmekte ve benzer hatalı tutum göstermemeleri noktasında muhatapların dikkatini çekmektedir. Sûrenin son üç âyetinde mahşerde yaşanacak bir hakikate dikkatler çekilmekte ve kişinin dünyada yaptığı yanlışlıkların hesabının mutlaka sorulacağı açıkça ifade edilmektedir.

a) Suçluların Müminlere Karşı Tutumu ve Konumu

Yüce Allah sûrenin 29-32. âyetlerinde sözü yeniden suçlulara getirmekte ve onların müminleri gördüğünde veya onlarla karşılaştıklarında nasıl davrandıklarını şu şekilde bildirmektedir: “Şüphesiz suçlular, (dünyadayken) iman edenlere gülerlerdi. Onlara uğradıklarında birbirlerine kaş-göz hareketi yaparlardı. (İnanç) ailelerine döndüklerinde keyiflenerek dönerlerdi. Müminleri gördüklerinde ise, ‘Şüphesiz bunlar sapıtmış’ derlerdi.”

Ardından, bunca densizlik yapan müşriklerin bu tavır ve davranışlarının son derece hatalı olduğu ortaya konulmak üzere şu bilgilere yer verilmektedir: “Hâlbuki onlar, müminleri gözetleyici olarak gönderilmemişlerdi.”

ı. Müminlere Karşı Gülmeleri

اِنَّ الَّذ۪ينَ اَجْرَمُوا كَانُوا مِنَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا يَضْحَكُونَ “Şüphesiz ki suçlular (dünyada) iman edenlere gülerlerdi.”

Âyetteki اِنَّ الَّذ۪ينَ اَجْرَمُوا innellezîne ecramû fiili “muhakkak ki suç işleyenler”; كَانُوا kânû fiili “(şöyle) idiler”; مِنَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا minellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlardan dolayı, müminlerle ilgili olarak”; يَضْحَكُونَ yadhakûne fiili ise “gülerler(di)” demektir.

Burada cehennemliklerin müminlere karşı onlara gülmeleri şeklinde dünya hayatındaki tutumları gündeme getirilmektedir.

Sûrenin bu bölümünde, âhirette çeşitli cezalara çarptırılacak kişilerin dünyada nasıl bir hayat yaşadıkları, özellikle müminlere karşı hangi tutum ve davranışları sergiledikleri sıralanarak, bir davranış bozukluğu listesi verilmektedir.

1. Âyetteki الَّذ۪ينَ اَجْرَمُوا “Suç işlemiş olanlar” ifadesi, “günahkârlar, günah bataklığına gömülmüş olanlar, suçluluğu hayat tarzı edinenler, suçluluktan beslenenler ve suçlulukla adeta özdeşleşenler” manasına gelmektedir.

a) Bu sûre özelinde düşünecek olursak, sûrenin ilk âyetlerinde de geçtiği üzere bu insanlar, “yolsuzluk yapanlar”, “her türlü ilâhî öğretiyi inkâr edenler”, “âhireti yalanlayanlar”, “günaha dalıp haddi aşanlar”, “Allah’ın âyet veya uyarılarına ‘geçmişin yalanları, masalları’ diyenler”den oluşmaktadır. Bu sûrede sayılan özelliklere bakıldığında, sözü edilen kişilerin suçları, sadece kendilerini ilgilendirmemekte, başkalarının inanç ve davranışlarına da müdahale niteliği taşımaktadır.

b) İlâhî emre uymayıp onunla alay etmek, şeytanın bir sıfatıdır. İnananlara gülmek, insanlık tarihi kadar eski bir hastalıktır. Hz. Âdem’e, -sahip kılındığı bilgisi nedeniyle- secde etmesi emredilen İblîs, alaycı bir üslupla “Bana üstün kıldığın bu mu!?”(1) diyerek alaycılığı başlatmıştır.

Şu halde bilinmelidir ki, inananlarla alay edenler şeytanın yolunu izleyenlerdir. Öte yandan Hz. Nûh’un kavminin inananlarla alay edişleri, insanın yüzünü kızartacak türden hakaretler içermekteydi.(2) Hz. Mûsâ’nın kavmine de âyetler geldiğinde, onlar da gülüyorlardı.(3) Demek ki, vahye gülmekte Firavun ahlaksızlığı da vardır.

c) Soyut vesveseci şeytandan ve somut varlık insandan gelen bu tür alaycılık ifadeleri, insan onuruna ve inanca yapılan baskının değişik ifadesidir. İlk insan neslinden bu son ümmete kadar geçen süreçte, çeşitli alay cümleleri havada uçuşmuş, müminler dışlanarak adeta toplumun vebalıları gibi gösterilmeye çalışılmıştır.

2. Hz. Peygamber döneminde de benzer alaycılar çıkmış ve Müslümanlarla alay etmişlerdir. Âyetin nüzûl sebebi olarak anlatıldığına göre Mekke’de Ebû Cehil, Velîd b. Muğîre, Âs b. Vâil ve benzeri müşrikler Ammâr, Süheyb, Hubâb ve Bilâl-i Habeşî gibi fakir Müslümanlarla alay ediyorlardı.(4)

Mü’minûn 23/109-110’da bu konuda şu bilgiler yer almaktadır: “Kullarım arasında bir grup vardı. Onlar: ‘Rabbimiz! Biz iman ettik; o halde bizi bağışla, bize merhamet et! Zira merhametlilerin en hayırlısı Sensin’ diyorlardı. Ne var ki siz onlarla alay ettiniz. En sonunda alayınız size Beni hatırlamayı unutturdu; üstelik bir de müminlerin halini gülünç buluyordunuz.” Müşriklerin psikolojisini ortaya koyan bu âyetler, nasıl bir alaycılık içerisinde yuvarlandıklarını açıkça göstermektedir.

3. Müşriklerin güldüğü şeylerden biri de, bizzat vahyin kendisiydi. “Siz bu sözü (vahyi, haberi) tuhaf mı buluyorsunuz? Aslında ağlanacak halinize gülüyor musunuz? Üstelik bir de kafa tutuyorsunuz, öyle mi?”(5) Bu âyetlerde, müşrik zihniyet deşifre edilip, yüreklerinde sakladıklarını sandıkları şeyler bir bir ortaya dökülmektedir.

4. Kur’ân, insanların birbirleriyle alay etmelerini yasaklayan ve insan onuruna uygun davranışların sahibi olarak yetişmelerinin önünü açan bir kitaptır. Alay edenlerle ilgili kınayıcı bir sûre olan Hümeze’ye sahip bulunan Kur’ân’da, özellikle Müslümanların birbirleriyle alay etmemeleri kendilerine emredilmektedir.(6) Dahası, “Allah’tan başka, O’nun peşi sıra putlara tapanların tapındıkları varlıklara sövmemek” de Kur’ân’da yer alan önemli bir hassasiyettir.(7) İnançla alay edilmez; çünkü insanla alay edilmez.

ıı. Kaş-Göz Hareketleri

وَاِذَا مَرُّوا بِهِمْ يَتَغَامَزُونَ “Onlara uğradıkları zaman birbirlerine kaş göz işareti yaparlardı (alay ederlerdi).”

Âyetteki وَاِذَا مَرُّوا ve izâ merrû fiili “ve (özellikle) uğradıkları zaman”; بِهِمْ bihim ifadesi “onlara”; يَتَغَامَزُونَ yeteğâmezüne fiili ise “işaret ederler, küçük görürler, alay ederler(di)” demektir.

Burada inkarcıların müminlere karşı alaycılıklarıyla ilgili bilgi gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen يَتَغَامَزُونَ yeteğâmezûne kelimesi, aynı zamanda zayıf akıllılar için de kullanılmaktadır.(8) Bağlama bakıldığında, bu anlamın, müşrik alaycıların Müslümanlara bakışını özetlediğini söylemek durumundayız. Onlar Müslümanlara süfehâ’ “düşük, basit insanlar” diyerek aşağılamaya çalışıyorlar,(9) kendi akıllarını her şeyin üzerinde görerek diğer insanları basit, hatta akılsız sanıyorlar ve inançlarıyla da küstahça alay ediyorlardı. Önceki âyetteki “gülmeleri” ikinci aşamada artık kaş-göz hareketleriyle eyleme dönüşmektedir.

Türkçemizdeki “gammazlamak” kelimesi, biraz anlam kayması yaşayarak bu kelimeden alınmış olmalıdır. İnsanların birbirleriyle alay etmeleri, birbirlerinin görüş ve düşüncelerine hakaret ederek onları aşağılamaya çalışmaları, olanı olduğu gibi değil de abartarak veya kırparak başkasına aktarmaları işte bu alayın değişik versiyonlarıdır. Ğamz kelimesinin “gamzeleriyle alay hareketi yapmak” gibi bir anlamı da bu vesileyle hatırlanabilir.

Âyetin başındaki وَاِذَا مَرُّوا بِهِمْ “Onlara uğradıklarında” ifadesi, bu alaycıların Müslümanlarla alay etmek için yanlarına özellikle gittiğini göstermiş olabilir. Nitekim bir sonraki âyette, kafadarlarının yanına dönünce keyiflendikleri bildirilmekte ve böylece gidişin özel olarak alay etmek için gerçekleştiği anlaşılmaktadır. Eğer “karşılaştıklarında bunu yaparlardı” denmek istenseydi, başka fiillerin kullanılması gerekirdi.

Buradan hareketle, şimdilerde dünyanın değişik yerlerinde, farklı zamanlarda ve farklı araçlar kullanılarak, değişik alay tekniklerinin geliştirildiğini görmekteyiz. Gün geçmiyor ki makale, kitap, dergi gibi yazılı basın ve film, tiyatro, sosyal medya, sinema gibi görsel yayınlar ve faaliyetler kullanılarak Müslümanların değerleriyle alay ediliyor olmasın.

Artık dünya küçüldü ve insanlar istedikleri yere ve diledikleri kişilere istedikleri boyutta bilgi ulaştırmakta, bunu faydalı bir şekilde kullananlar olduğu gibi, şer içerikte kullananlar da maalesef her yeni gün artmaktadır. Televizyon ve internet aracılığı ile bu hakaret ve alay türleri yaygınlık kazanmıştır, kazanmaya da devam etmektedir.

Kur’ân bize bu tür saldırıların olabileceğini haber vermek için geçmişte yaşananları hatırlatmaktadır. Peygamberler tarihinde benzer trajediler fazlasıyla yaşanmış, ancak inancı uğrunda fedakârlık yapanlar sonunda başarıya ulaşmışlardır. Bazı kitap ehli insanlardan ve müşriklerden çeşitli eziyetlerin duyulacağı bizlere haber verilmekte ve onlara karşı inancımızda ısrarcı ve dayanıklı olmamız istenmektedir.(10)

Hakaret ve kötülük sahibi ellerini ve dillerini Müslümanların üzerinden çekmeyen ve onlara devamlı kötülük yapmak isteyen, dahası Müslümanların küfre düşmesini arzu edenlerden de Kur’ân’da söz edilmektedir.(11) Bunlara karşı uyanık olmak ve dik durmak Müslüman şahsiyetinin gereğidir.

Ayakta kalmak için donanımlı olmak gerekiyor. İnancını ve değerlerini doğru bilmeyenler, bu tür saldırılar karşısında dayanıklılık gösteremezler. Mutaffifûn 83/30. âyette daha önce yaşamış alaycıların bulunduğu haber verilerek, benzer veya daha ağır alaylarla karşılaşabileceğimiz hatırlatılmakta ve duruşumuz şekillendirilmek istenmektedir.

Kaş-göz hareketleriyle karşılaşanlar da değişik muamelelere tâbi tutulanlar da bilmelidir ki küfrün tabiatında bu vardır. Onlar bilgiyle, akılla, mantıkla ve üretimle kendilerini ispat edemeyecekleri için ahlâksızca hakaretlere başvuracak ve muhatapları etkileme yoluna gideceklerdir. Şekli, boyutu ve mahiyeti değişen saldırıların karşısında durabilmek için, Müslümanların sağlam iman ve güçlü bilgiyle donanımlı olmaları kaçınılmaz ve ertelenemez bir zorunluluktur.

ııı. Kafadarlarının Yanına Keyifle Dönmeleri

وَاِذَا انْقَلَبُوٓا اِلٰىٓ اَهْلِهِمُ انْقَلَبُوا فَكِه۪ينَ “Ailelerine döndükleri zaman keyiflenerek dönerlerdi.”

Âyetteki وَاِذَا انْقَلَبُوا ve ize’nkalebû ifadesi “ve döndükleri zaman”; اِلٰىٓ اَهْلِهِمُ ilâ ehlihim ifadesi “onların (inanç) ailelerine, yandaşlarına, kafadarlarına”; انْقَلَبُوا inkalebû fiili “dönerler(di)”; فَكِه۪ينَ fekihîne sözcüğü ise “eğlenenler, keyiflenenler” demektir.

Burada inkarcıların kendi kafadarlarıyla birlikte oldukları zamanki keyifleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyetin mesaj olarak benzeri Kıyâmet 75/33’te yer almaktadır. Bu âyet, nankör inkârcıların Müslümanlarla alay ettikten sonra adeta zevkten dört köşe olduklarını haber vermektedir. Bu tavır insanların her zaman görebildiği bir ahlâk bozukluğu ve düşüklüğüdür.

Kıyâmet 75/33’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere, âyetteki اَهْل ehl kelimesi “aile” anlamına gelse de, bunun “taraftar, kafadar, inanç ailesi” anlamına alınması gerekmektedir. Bu âyette sözü edilen اَهْل ehl kelimesi, kişinin sadece kan bağıyla bağlı olduğu ailesi değildir; benzer kabuller ve davranışlar nedeniyle benzer sonucu hak eden arkadaş grubudur.

Mutaffifûn 83/31’deki اَهْل ehl kelimesinin kapsamına, -eğer inkârcılardan iseler- alaycı kişilerin aileleri de elbette girmektedir. Eğer inkârcılık aile boyu devam ediyorsa, maksat elbette hepsidir; ancak biz, âyetin bir kurumsal açılımının olduğunu düşünmekteyiz.

Buradan hareketle, Mekkeli müşriklerin Müslümanlarla alay ettikten sonra dâru’n-nedve denilen mekânlarında bir araya geldiklerini söyleyebiliriz. Yaptıklarını övünerek anlatır, adeta şerde yarışın lideri olma arzularını dillendirirlerdi.

- Gerçek Keyfin Yeri ve Zamanı

Kur’ân’da sadece bu âyette yer alan فَكِه۪ين fekihîne kelimesi, “alay içerikli gülmek, keyiflenmek” anlamlarına gelmektedir. Onların bu durumu alaycılığı rastgele değil, bilinçli bir şekilde yaptıklarının delilidir. Özellikle bu ifadeden, gittiği yerden geri dönerken “görevini yapmanın derin huzurunu (!) duyan bir adam” edasını sergiledikleri anlaşılmaktadır.

- Müslümanlar keyif verici meşguliyetlerini âhirette yaşayacaklardır. Yâsîn 36/55’te beyan edildiğine göre, cennetlikler, mahşerde onları mutlu edecek işlerin sahibi olacaklardır. Bu anlamı veren kelime, söz konusu âyette fâkihûne şeklinde belirlenmiştir. Bir insan için mutluluk verici işler, onu yücelten işler olmalıdır ve ilâhî rızaya bağlı olarak yapılmalıdır. Elbette mutluluk, uğrunda fedakârlık yapan herkesin hakkıdır; ancak bunun eğlenceye dönüşmesinin yeri fâni olan dünya hayatı olmamalıdır.

Dünyada bu şekilde şer yolunda eğlenenler, üstelik eğlence konusunu Müslümanların inancıyla alay etmek şekilde belirleyenler, mahşerde bunun faturasını çok ağır bir şekilde ödeyeceklerdir. Akıllı insan, eğlence ve mutluluğunu âhiret hayatında yaşaması için çalışandır. Yâsîn 36/55 ve Ğâşiye 88/9-10’da sözü edilen mutluluk verici çalışmaların yeri cennettir. Sonunda cennet nimetleri vaadedilen çalışmalar, bu dünya hayatında sahibine bazı sıkıntılar verse de mahşer onun için bayram olacaktır.

- Şimdilerde alaycı eğlenmenin kapsamının ulusal veya uluslararası teşkilatlara kadar genişlediğini söylemek durumundayız. Dış destekler ve iç işbirlikçilerin oluşturduğu din karşıtı mihrakların devletler arenasında bazı mazlum milletlere neler yaptığını, sonunda da nasıl güldüklerini herkes görmektedir. İnsanların inanç aileleri eski kavgalarını unutmuş görünüp, kendi aralarında yeni birlikler kurmaya çalışırlarken, İslâm dünyasının sürekli bölünmeye çalışılması anlaşılabilir bir durum değildir.

Müslümanları veya ortak değerlere sahip olanları bölmek için uğraşanlar, perde arkasından adeta ellerini ovuşturmakta ve kurdukları tuzağın işe yaradığını görmekten derin haz duymaktadırlar. İnananlarla alay edip onları perişanlığa terk edenlerin oluşturduğu çeşitli grup veya anlayışlar, maalesef insanlığa kan kusturmakta, medeniyet adına bütün insanlığı felakete sürüklemekte hiçbir sakınca görmemektedirler.

İslâm ve insanlık düşmanlarını sevindirmemek Müslümanların ve vicdanlı insanların elindedir; yeter ki, sorumluluğunu bilerek yaşamayı öğrensinler ve bunu çekinmeden uygulamayı başarsınlar. Unutmasınlar ki, onlar gerekeni yaparlarsa, destekçileri daima üstün ve gerçek güçlü olan Yüce Allah’tır.

- Mutaffifûn 83/31’de kınanmaya konu edinilen “kafadarlarıyla buluşunca keyiflenme”nin sonucu, Mutaffifûn 83/14-17. âyetlerinde de ifade edildiği üzere “kalplerin paslanması, Allah’ın rahmetinden mahrum bırakılmak, cehenneme yaslanmak ve kendileriyle alay edilmek”tir. Bu aldatıcı dünya görüntüsünün cazibesine kapılanların mahşerdeki âkıbeti Kur’ân’da haber verildiği üzere ve kelimenin tam anlamıyla “perişanlık”tır.

ıv. Müminlere “Sapık” Demeleri

وَاِذَا رَاَوْهُمْ قَالُوٓا اِنَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ لَضَآلُّونَ “Onları (müminleri) gördükleri zaman ise ‘Şüphesiz ki bunlar sapkınlardır!’ derlerdi.”

Âyetteki وَاِذَا رَاَوْهُمْ ve izâ raevhum ifadesi “ve onları gördükleri zaman”; قَالُوا kâlû fiili “dediler ki, derlerdi ki”;اِنَّ هٰٓؤُ۬لَآءِ inne hâülâi ifadesi “muhakkak ki bunlar”; لَضَآلُّونَ ledâllûne kelimesi ise “elbette sapkınlar(dır), şaşkınlar(dır)” demektir.

Burada inkarcı nankörlerin müminlere karşı suçlayıcı beyanları gündeme getirilmektedir.

Nankör müşriklerin veya inançsızların müminlere yönelik hakaret içerikli cümlelerinden biri de işte budur.

Bu âyetteki suçlamayı bazıları “yazık, bunlar doğru yoldan sapmış!” şeklinde tercüme ederek, bunu bir tür “acıma” olarak algılasalar da,(12) bunun çok isabetli olmadığını düşünmekteyiz. Çünkü müşrikler bir araya geldiklerinde yaşadıkları o sahte sevinç ve mutluluk kendilerinde bir alışkanlığa ve kararlılığa dönüşmüş olmalı ki, artık müminleri her gördüklerinde “sapıklar” değerlendirmesi yapar olmuşlardı.

Bu ifadede yer alan “anlamı kuvvetlendirici kullanımlar”, söz konusu kişilerin bu noktadaki kararlılıklarını göstermektedir. Adeta yemin edercesine ve kendilerinden emin bir edayla “evet, evet, bunlar kesinlikle sapmış ve şaşırmışlar; bunlar tamamen ve iyiden iyiye şaşkınlığa kapılmışlar” diyerek suçlamalarına devam etmişlerdi. Kur’ân’da 13 kez geçen ضَآلُّون/الضَّآلُّونَ dâllûne/ed-dâllûne kelimeleri iki âyette “şaşkınlar”,(13) diğer âyetlerde ise “sapkınlar”(14) manasında kullanılmaktadır.

Şaşkınlık veya sapıklık suçlamalarının konusu Hz. Peygamber’in risaleti ve özellikle âhiret hayatının varlığına dair okuyup tebliğ ettiği âyetlerdi. Aslında şunu söylemek istiyorlardı: “Bu adamlar, önlerinde bulunan ve gözleriyle gördükleri bu dünyanın nimetlerinden yararlanmıyorlar, bunun yerine olup olmayacağı, gelip gelmeyeceği ve yaşanıp yaşanmayacağı belli olmayan bir âleme inanıp o uğurda sıkıntı çekiyorlar, bu olacak şey değil.”

İşte, sadece dünyaya inanan aklın ulaşabileceği materyalist düşünce ve son nokta budur. Müslüman iki âleme inanır, özellikle âhiret hayatı için yatırım yapar, fedakârlıklarını daha çok o âlemdeki mutluluk için seferber eder. İnanmayan için bunu kabul etmek akla ziyandır.

Önceki peygamberlere olduğu gibi,(15) Mekke müşrikleri de Hz. Peygamber’e “mecnûn (cinlenmiş)”,(16) “şâ‘ır (şâir)”,(17) “sâhır (büyücü)”,(18) “meshûr (büyülenmiş)”,(19) “kâhin (büyücü, kehanette bulunan)”,(20) “müfterî (iftiracı)”,(21) “mu‘allem (insanlar tarafından) öğretilmiş”,(22) “kezzâb (çok yalancı)”,(23) “dâllûn (sapkın(lar)”(24) ve “insanları ataların yolundan engelleyen kişi (zâcir, sâdd, mânı‘)”(25) diyorlardı.

Yüce Allah insanları böyle düşünmemeleri noktasında uyarmakta ve peygamberler tarihinin örnekliğinde benzer hataları yapmamaları için muhatapların dikkatini çekmektedir. İnkâr ve alay, temelde İblis ve Firavun’un ahlakıdır. Müslüman bu temelsizliklerden ve çukura düşmekten uzak durmalıdır. Sûrenin bu âyet grubunda asıl verilmek istenen mesaj bu olsa gerektir.

v. Hadlerini Aşmaları

وَمَآ اُرْسِلُوا عَلَيْهِمْ حَافِظ۪ينَ “(Oysa) onların (müminlerin) üzerine koruyucular (muhafız, müminleri denetleyici) olarak gönderilmemişlerdi.”

Âyetteki وَمَآ اُرْسِلُوا ve mâ ursilû fiili “ve (halbuki) gönderilmediler, görevlendirilmediler”; عَلَيْهِمْ ‘aleyhim ifadesi “onlara, onların üzerine”; حَافِظ۪ينَ hâfızîne kelimesi ise “koruyucular, gözetleyiciler olarak” demektir.

Mütaffifûn sûresinin 29-32. âyetlerinde, suçluların çeşitli davranış bozukluklarına değinilmekte ve benzer özelliklerden kaçınılması gerektiğine dair mesajlar verilmektedir. 33. âyette ise inancın zorbalıkla hiçbir ilişkisinin olamayacağı gündeme getirilerek, inanan veya inanmayan herkese çok açık bir eğitim, öğretim ve tebliğ ilkesi hatırlatılmaktadır.

Bu âyette, müminlerle alay eden, kafadarlarının yanına döndüklerinde sahte mutluluk gösterisinde bulunan, sonunda müminleri sapıklıkla suçlayan inkârcılara mesaj verilmektedir. Bu nankörler, müminlerin inanç bekçisi değillerdir; çünkü Yüce Allah hiç kimseyi kimsenin başına zorba göndermemiştir.

1. Bu nankörler aslında vücut aynasında kendilerini görmüşlerdi.(26) Karşıdakinin inancını benimsemeyen ve ona saygı duymayan kişiler kendilerinin doğru yolda olduğunu sanırlar. Bu nedenle, muhataplarına karşı sınır tanımayan çıkışlar yapmaya kalkışabilirler. İşte burada böyle bir saygısız tutum örneğine dikkatler çekilmektedir.

Yolsuzluk yapanlar ve âhireti inkâr edenler çevrelerindeki müminlerin inanç yapılarını ve yaşantılarını bozuk gösterme ve gerçeği tersyüz etme yanlışını da yapmış oluyorlardı. Kur’ân, bile bile doğruyu yanlışa karıştırmanın tehlikesini ortaya koymakta, bu anlamda herkesi uyarmaktadır.(27) Bu uyarıya rağmen, onlar gerçeğin farkına varamadan toplumun bozulmasına neden oluyorlardı.(28)

2. İnsanlar, doğruyu yaşamayınca yaşadığı yanlışa inanmaya başlarlar; başka bir ifadeyle, yanlışı doğru göstermeye uğraşırlar. Bazıları bu noktada kendisini görevli sanarak karşısındakilere ağır baskılar dahi uygularlar. Nitekim Firavun’un şu sözü bunun açık delilidir: “Ben, Mûsâ’nın sizin dininizi değiştirmesinden korkuyorum.”(29) Firavun’un inkârcı mantığıyla müşrik nankörün mantığı aynı yanlışta buluşmuştu. Onlar da tıpkı Firavun gibi müminlerin inanç yapısı üzerinde etkilerinin olduğunu düşünerek, çeşitli müdahalelere kalkışma yetkisini kendilerinde görüyor ve bunu yapıyorlardı.

Âyetteki حَافِظ۪ينَ hâfızîne kelimesini “muhafızlar, koruyucular” anlamına alıp, müşriklerin bunu inananları kendince koruma (!) mantığıyla yaptığı dahi söylenmektedir. Buna göre, onlar bir anlamda müminlere acıyarak bunu yapmış olurlar ki bu görüş isabetli değildir. Çünkü acıdıkları kişiler, hakikati kendi iradeleriyle seçen insanlardı; onların koruyucusu da elbette Yüce Allah’tır. Kelimeye “gözetleyiciler, zorbalar” anlamı verilince tercihimizin doğruluğu ortaya çıkmaktadır.

3. Konuyu bu şekilde izah ederken, bu arada inanç-zorbalık ilişkisinde meselenin sadece “inanmayanların inananlar üzerinde baskı kuramayacaklarını” söylemekle yetinemeyiz. Nitekim Kur’ân bunun tersinin de yanlış olduğunu vurgulamaktadır: “Sen onların üzerinde bir zorba değilsin”(30) âyeti, Hz. Peygamber’in hiçbir şekilde bir zorba olmadığını ve olamayacağını ifade etmektedir.

İnanç zorla aktarılan veya kabul edilebilen bir değer değildir. İman bir gönül eylemidir; önce gönüldeki kabul ile başlar, ardından davranışlara yansıtılır. Gönül elde edilmeden ve yürekler fethedilmeden yapılan çalışmalar sadece “duyurma” ile sınırlı kalmaktadır.

4. Tebliğde zorlama olmamalıdır. “Tebliğ”, önce doğru bilgilerle donanımlı hale gelerek, peşinden anlatarak, bu arada anlattığını yaşayarak, güzel örnek olarak, bazen duruş, bazen konuşma, bazen de gerekiyorsa susmayla yapılması gereken bir görevdir.

Hz. Peygamber’in risâlet hayatı boyunca yaptığı da işte buydu. O, görevini Kur’ân’ı anlatmaya, onu yaşamaya ve çevresindekilere örnek olarak aktarmaya adamış bir gönül fâtihi idi. Onun tebliğinde Nahl 16/125. âyet etkindi: “Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel öğütle davet et; insanlarla en güzel şekilde mücadele et, tartış.” İşte bu âyetin üd‘u şeklindeki ilk kelimesi bile meseleyi ortaya koymakta ve yapılacak işin “davet, çağrı” olduğunu hatırlatmaktadır.

Dinde zorlama olmaması(31) hususu, anlamını sadece böyle bulabilir. Hz. Peygamber’in inanç dayatan ve bunu zorla koruyan bir bekçi olmadığını ifade eden Şûrâ 42/48’deki mesaj da bundan ibarettir. Zorlamanın ve zorbalığın olduğu yerde gönül yoktur. Gönül onayının bulunmadığı yerde de iman yoktur. Bir konuda zorlama ve zorbalık varsa orada din durmaz. Gönüller fethedilmeden beldeler fethedilemez. Gönlü ihmal edenler sadece yaptıkları zorbalıklarla kalır ve öyle anılırlar.

5. Hz. Peygamber’in insanlar üzerinde bir zorba olmadığını beyan eden Ğâşiye 88/22 ile Kâf 50/45’teki “Sen onların üzerine cebbâr (zorba) değilsin” ifadesi, tam bir uyum içerisindedir. İnsanın insana cebbâr olması “zorbalık” anlamına gelir. Hz. Peygamber’in tebliğinde bu tür davranışlar baştan beri yasaklanmış olduğu gibi, zaten kendisi de böyle bir uygulama yapmamıştır. Kur’ân’da hidâyetin isteyene verileceği açıkça beyan edilmektedir.

Özellikle Hz. Peygamber bile kendi sevdiği insanlara hidayet edemeyeceği(32) noktasında bilgilendirildiği için, aksine bir davranışta bulunması söz konusu bile olamazdı. Mekke’nin ve onca insanın fethi önce yüreklerinde gerçekleşmişti. Yürek fethedilince geriye sadece daha ileri düzeyde tanışmak ve birlikte yaşamak kalmaktadır.

6. Şimdilerde ve gelecekte din tebliği yapacak kişilere Kur’ân’ın eskimez ilkesi şudur: “Gerçeği hatırlatmak, bunu Kur’ân ile yapmak, insanları hiçbir şekilde zorlamamak ve zorbalık yapmamak.” İnsanlar tartışmaktan korkuyorlar, oysa tartışmanın bir zararı yoktur. Delili güçlü olduktan sonra ve hakaret içermemek kaydıyla herkesle tartışılabilir.

Tartışmak fikir dayatmak şeklinde olmadığı sürece hakikatlerin de ortaya çıkmasına vesile olabilir. Bu nedenle, zorlamadan ama gerçeği doğru bir usul ile sunarak iletişimin devamına çalışmak dini anlatmak durumunda olanların görevleri arasındadır.(33)

Özetle şu husus bilinmelidir: Hiç kimse hiç kimseye inanç dayatamaz, hiç kimse hiç kimsenin iman muhafızlığına da soyunamaz. İman bir gönül eylemidir, gönüllere müdahale ise sadece isteyen için Yüce Allah’ın yetki alanına girer. İnananın koruyucusu Yüce Allah’tır, inanmayan da hesabını mahşerde sadece Yüce Allah’a verecektir.

b) Müminlerin Âhiretteki Durumu

Yüce Allah sûrenin 33-36. âyetlerinde inkarcıların olumsuz ve alaycı tavırlarının karşılığında bu defa mahşerde müminlerin “İşte bugün (yani ahirette) de, koltuklar üzerinde (kâfirlere) bakacaklarken iman edenler kâfirlere gülecekler” beyanı gereği onlara güleceğini haber vermektedir.

Ardından, sûrenin son âyetinde ise müminlere karşı düşamanlık yapan inkarcılara hak ettikleri karşılığın mahşerde verileceğiyle ilgili beyan soru kalıbında ve elbette hak ettikleri üzere şu şekilde dile getirilmektedir: “Kâfirler yaptıklarının cezasını buldular mı? (Elbette buldular.)”

ı. Kâfirlere Gülünmesi

فَالْيَوْمَ الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا مِنَ الْكُفَّارِ يَضْحَكُونَ “İman edenler de bugün kâfirlere gülerler.”

Âyetteki فَالْيَوْمَ fe’l-yevme kelimesi “bugün, mahşer günü”; الَّذ۪ينَ اٰمَنُوا ellezîne âmenû ifadesi “iman etmiş olanlar”; مِنَ الْكُفَّارِ minel-küffâri ifadesi “kâfirlerden dolayı, nankörler nedeniyle”; يَضْحَكُونَ yadhakûne fiili ise “gülerler, gülecekler” demektir.

Burada müminlerin kafirlere yönelik mahşerdeki tutumları gündeme getirilmekte, dünya hayatında kendilerine moral verilmesi amaçlanmaktadır.

Dünya hayatında müminlere gülen nankörler, yaptıkları cinsten bir davranışla karşılaşacaklardır. Yorumunu yapacağımız ayetlerde bu konu gündeme getirilmektedir.

Âyette sözü edilen gülme işlemi kâfirlerin dünya hayatında müminlere yaptıklarının karşılığıdır. Âyetin başındaki الْيَوْمَ el-yevme kelimesi, “bugün” demektir. Başındaki eliflâm takısı bunun bilinen bir gün, yani kıyamet ve mahşer günü olduğunu göstermektedir.

1. Mütaffifûn sûresinin 29-32. âyet grubunun ilkin yani 29. âyette “Muhakkak ki suçlular, (dünyadayken) iman edenlere gülerlerdi” şeklinde ifade edildiği üzere, kâfirler, dünyadayken müminlere gülüyorlar, onların inançlarıyla alay etmek için özellikle yanlarına gidiyorlar, kafadarlarıyla buluşunca da yaptıklarıyla övünüyorlardı. Dahası, müminleri her gördüklerinde onların sapık olduğuna hükmedip, onlarla alay etmekten geri durmuyorlardı.

Onların bu yaptıklarına karşılık verilmesinin yeri elbette dünya hayatı değildir. Eğer dünyada karşılık verilecek olsaydı, bu defa yapılan yanlışın aynısının tekrarı söz konusu olurdu. Bu çelişkiye düşmemek için Yüce Allah müminlerin kâfirlere gülmesinin âhirette gerçekleşeceğini beyan etmektedir. Mahşerde, hesap anında ve ödül veya azap esnasında yaşanacak bu gerçeklere karşı herkesin uyanık olması istenmektedir. Âhirette kendisine gülünmesini istemeyenler dünyada başkalarına gülmemelidirler.

2. Sâffât 37/50-57’de verilen bilgilere göre, mahşerde bazı insanlar birbirlerine çeşitli sorular soracak ve içlerinden biri şunları dile getirecektir: “Benim bir arkadaşım vardı, öldükten sonra mahşerde diriltilmeye inanıp inanmadığımı alaycı bir şekilde sorardı. Şimdi onu size göstereyim mi, onu görmek ister misiniz?”

Devamında ilgili kişiye bakar, onu ateşin ortasında görür ve “Aman Allah’ım! Az kalsın beni de mahvedecektin. Eğer Rabbimin yardımı olmasaydı, ben de burada tutulanlardan olmuştum!” diyecektir.

İşte Mutaffifûn 83/34’te sözü edilen husus buna benzemektedir. Burada kendisini garantide görenler âhirette derin bir hayal kırıklığı yaşayacaklardır. Dünyadayken alay ettikleri insanların nimetler içerisinde olduğunu görecekler ve pişmanlıkları bir o kadar daha artacaktır.

3. Dünyada beğenmedikleri için yüzlerine bakmadıkları müminlerden âhirette “su veya gıda” yardımı isteyecekler, ancak bu talep şiddetli bir şekilde reddedilecektir.(34) Benzer yakınmalar Tâhâ 20/124-127’de dile getirilmekte, orada Kur’ân’dan yüz çevirenlerin manevi olarak sıkıntılı bir hayat yaşayacakları, mahşerde kör olarak diriltilecekleri beyan edilmekte, körlüğünün sebebini soranlara ise şu ölümsüz cevap verilmektedir:

“Evet, haklısın (dünyada görüyordun). Sana âyetlerimiz gelmişti, fakat sen onları unutmuştun (görmezlikten gelmiştin), sonuçta bugün de sen unutulacaksın. İşte Biz haddi aşan ve Rabbinin âyetlerine güvenip inanmayan kişileri böyle cezalandıracağız. Âhiret azabı ise çok daha şiddetli ve kalıcıdır.”

Haşr 59/19’da ise şu bilgileri görmekteyiz: “Sakın ha, kendileri Allah’ı unutan, bunun sonucu olarak da Allah’ın kendilerine bizzat kendilerini unutturduğu sorumsuzlar gibi olmayın! İşte onlar yoldan sapanlardır.”

Konuyla ilgili âyetlerden anlaşılan şudur: Unutmanın sonu unutulmaktır; unutanlar unutulurlar. Tıpkı bu mantık gibi dünyada müminlere gülenlere mahşerde müminler gülecektir.

ıı. Kâfirlerin Seyredilmesi

عَلَى الْاَرَآئِكِ يَنْظُرُونَ “Koltuklar üzerinde (yaslanıp onlara) bakacaklar.”

Âyettekiعَلَى الْاَرَآئِكِ ‘ale’l-erâiki kelimesi “koltuklar üzerinde”; يَنْظُرُونَ yenzurûne fiili ise “bakarlar, görürler, bakacak ve görecekler” demektir.

Bir benzeri yine Mütaffifûn sûresinin 23. âyetinde geçen bu ifade, mahşerde müminlerin kâfirlerin durumunu seyretmeleriyle ilgilidir. Dolayısıyla bu cümle bir önceki âyetteki يَضْحَكُونَ yadhakûne fiilini nitelendirmektedir.(35) Bu durumda her iki âyetin anlamını birlikte düşünmek gerekir. Kâfirlerin durumuna gülen müminler, bu işlemi koltuk veya tahtların üzerine oturmuş bir şekilde onlara bakarak ve sıkıntılı durumlarını seyrederek gerçekleştireceklerdir.

Kâfirler dünya hayatlarında özellikle müminlerin yanına giderek onlarla alay etmiş, hallerine gülmüş, kaş-göz hareketleri yaparak dalga geçmiş ve kendi arkadaş çevrelerinde onlara yaptıklarıyla alay ederek eğlenmişlerdi. Bütün bunlar yetmiyormuş gibi, bir de müminleri her gördükleri yerde onların “sapık” olduğunu suçlayıcı bir üslupla dile getirmişlerdi. Sapıklık suçlamasını yapan bu azgın nankörler belki bunu sahiplenmek duygusuyla veya acıyarak yaptıklarını sanmış olsalar da kullanılan ifadeler ve yapılan alay içerikli davranışlar durumun çok daha ciddi olduğunu göstermektedir.

ııı. Küfrün Sevabı (!) Nasıldır?

هَلْ ثُوِّبَ الْكُفَّارُ مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ “Kâfirler yaptıklarının cezasını buldular mı! (kafirler yaptıklarının cezasını buldular mı)?”

Âyetteki هَلْ ثُوِّبَ hel süvvibe ifadesi “karşılığı, sevabı verildi mi”; الْكُفَّارُ el-küffâru kelimesi “kâfirlere, nankörlere”; مَا كَانُوا يَفْعَلُونَ mâ kânû yef‘alûne ifadesi ise “yapmış oldukları şeylerin” demektir.

Mutaffifûn sûresinin bu son âyetinde Yüce Allah, kâfirlere çok anlamlı bir ders daha vermekte, “sevap” kavramını kâfirler için bir alay konusu olarak ibret olsun diye sûrenin sonunda kullanmaktadır.

1. Âyetin başındaki هَلْ hel edatı, soru anlamına alınabileceği gibi, kad edatı anlamına da alınabilir. Her iki durumda da anlamlar doğrudur ve birbiriyle çelişmemektedir. Âyette kastedilen anlam, kıyâmet günü kâfirlere hak ettikleri karşılığın muhakkak verilmesi ile ilgilidir.

2. Âyetteki ثُوِّبَ süvvibe şeklindeki edilgen fiil için de birden çok anlam ihtimali vardır:

a) Âyetteki ثُوِّبَ süvvibe fiili, tıpkı cezâ kelimesinde olduğu gibi “karşılığının verilmesi” anlamına da gelmektedir.(36) Buna göre هَلْ hel edatıyla birlikte bu fiil, kâfirlerin dünyada yaptıklarının karşılığını gördüklerini alaycı bir üslupla dile getiren bir anlam vermiş olur. Onlar dünyada yaptıklarının karşılığını mahşerde buldular. Âyetin vermek istediği asıl ve öncelikli mesaj budur.

b) Bu fiil, “sevap verilmesi” şeklindeki asıl anlamında da düşünülebilir. Bu durumda kâfirlere yönelik alaycı ve müminleri de bilgilendirme amaçlı olarak şöyle denilmiş olur: “Nasılmış, yaptıklarının sevabı (!) kâfirlere verilmiş mi?” Bu anlamın Kur’ân’da oldukça fazla delili vardır. Pek çok âyette(37) geçen “Onlara elem verici azabı müjdele!” emrinin anlamı kâfirlerle alay edilmesidir.

c) Bu âyeti bir önceki âyetle ilişkili olarak da anlamlandırmak mümkündür. Buna göre tahtlarına oturan müminler “kâfirlere, dünyada kendilerine yaptıklarının karşılığının verilip verilmediğine bakarlar” anlamı da söz konusu edilmiş olur.(38)

d) Âyetteki ثُوِّبَ süvvibe fiilinin “elbise” ile de anlam ilişkisi vardır. Buna göre kâfirlere, dünyada yaptıklarının karşılığı olarak azap elbisesi giydirilmiş olacaktır. Cehennemi insanlar kendi davranışlarıyla ve hak edişleriyle kazanırlar.

Konuyla ilgili olarak Hacc 22/19’da şöyle buyrulmaktadır: “Şu iki grup, Rableri hakkında çekişen iki hasımdır: İmdi, inkâr edenler için ateşten bir elbise biçilmiştir.” Yüce Allah hiç kimseyi hak etmediği sürece cezalandırmaz; insanlar yaptıklarını karşılarında göreceklerdir.(39) Amel defterini alırken yaşanacak pozisyon, kişinin nasıl bir muameleyi hak ettiğini gösterecek, hesap görücü olarak kendisi kendisine yeterli sayılacaktır.(40)

Dünyada seçtiği inanç, ahlâk ve davranış elbiselerini âhirette giyecektir. Dahası, buradan sipariş ettiğini orada karşısında hazır bulmuş olacaktır. Şüphe yok ki, bu karşılaşma kâfirleri derin bir hüzne ve ümitsizliğe düşürecek, müminleri ise “Rabbimizin vaad ettiğini gerçek olarak bulduk, siz de buldunuz mu?”(41) diyecek rahatlığa sevk edecektir.

İnanana acıyanlar inanca acıyorlar demektir. İnanca acıyanlar da onun esaslarını belirleyen güce acıdıklarını bilmelidirler. İşte bu nankörler bunu fark edemediler. Sandılar ki, müminlere acımaları onlara bir iyilik olacaktı. Oysa gerçeklerle alay edenler aslında kendi geleceklerini karartanlardır. Rüzgâr ekerken fırtına biçeceklerini unuttular. O kadar derin bir inkâra ve alaya dalmışlardı ki adeta ne yaptıklarını bilemez hale gelmişlerdi.

Yaptıkları kötülüklerin yanlarına kâr kalacağını sananlar, yaptıklarıyla mutlaka karşılaşacaklardır. İlâhî adalet insanları anlamsızlığa(42) ve başıboşluğa terke müsait değildir.(43) Bu genel kural gereği, Yüce Allah özellikle dünya hayatında insanlara zulmeden, onların inançlarıyla alay eden ve her gördükleri yerde onları aşağılamaya çalışan zâlimleri, bazen bu dünyada da olmak üzere, ama âhirette mutlaka cezalandıracaktır. Bu sûrenin son grup âyetinde dile getirilen hususlar insan onuruyla alay edilmesinin faturasının ne kadar ağır olacağını açıkça göstermektedir.

Konuyla ilgili olarak özellikle Hucürât sûresinin 11. âyetinde bilgi ve uyarılar yer almakta, müstakil olarak Hümeze suresinde ise bu konuya değinilmektedir. Öyle ki Hutame denilen cehennemin özel olarak kaş-göz işaretleri ve el-kol hareketleriyle insanlarla alay edip onların gönlünü kıranların mahşerde gönüllerinin kırılacağı haber verilmektedir.

Dünyada insanlara hakaret edip onların sıkıntılı ve zor hallerini istismar edenler garibanların yüreklerini burktukları gibi, mahşerde ateşi gönüllerde tutuşup yukarı kadar çıkan ve bütün bedebni sarmalayan Hutame ateşi bu gibi insanları cezalandırmaya özel kılınmış olacaktır. İşte Mütaffifûn suresinin son dgrup âyetinde de bu hususta çok önemli mesajlar verilmekte ve muhatapların son derece dikkatli davranmalaır gerektiği kendilerine bildirilmektedir.

Dipnotlar

• 1 - İsrâ’ 17/62. 2 - Hûd 11/27; Şu‘arâ’ 26/111. 3 - Zuhruf 43/47.
  • İsrâ 17/62 Hûd 11/27 Şu‘arâ 26/111 Zuhruf 43/47
• 4 - Zemahşerî, age., IV, 710; Râzî, age., XXXI, 101; Kurtubî, age., XIX, 175.
• 5 - Necm 53/59-61. 6 - Hucürât 49/11. 7 - En‘âm 6/108.
  • Necm 53/61 Hucurât 49/11 En‘âm 6/108
• 8 - İbn Fâris, age., III, 686. 9 - Bakara 2/13.
  • Bakara 2/13
• 10 - Âl-i İmrân 3/186.
  • Âl-i İmrân 3/186
• 11 - Mümtehıne 60/2.
  • Mümtehine 60/2
• 12 - Esed, age., s. 1248.
• 13 - Şu‘arâ’ 26/20; Kalem 68/26. 14 - Fâtiha 1/7; Bakara 2/198; Âl-i İmrân 3/90; En‘âm 6/77; Hıcr 15/56; Mü’minûn 23/106; Şu‘arâ’ 26/86; Sâffât 37/69; Vâkı‘a 56/51, 92; Mutaffifûn 83/32.
  • Şu‘arâ 26/20 Kalem 68/26 Fâtiha 1/7 Bakara 2/198 Âl-i İmrân 3/90 En‘âm 6/77 Hicr 15/56 Mü'minûn 23/106 Şu‘arâ 26/86 Sâffât 37/69 Vâkı‘a 56/51 Vâkı‘a 56/92 Mutaffifîn 83/32
• 15 - A‘râf 7/109; Tâhâ 20/63; İsrâ’ 17/101; Şu‘arâ’ 26/27, 34; Mü’min 40/24, 37; Zuhruf 43/49; Zâriyât 51/39, 52; Kamer 54/9, 25. 16 - Hıcr 15/6; Mü’minûn 23/70; Sebe’ 34/8; Sâffât 37/36; Dühân 44/14; Tûr 52/29; Kalem 68/51. 17 - Enbiyâ’ 21/5; Sâffât 37/36; Tûr 52/30; Hâkka 69/41. 18 - Yûnus 10/2; Sâd 38/4. 19 - İsrâ’ 17/47; Furkân 25/8. 20 - Tûr 52/29; Hâkka 69/42. 21 - Yûnus 10/38; Hûd 11/13; Nahl 16/101; Enbiyâ’ 21/5; Furkân 25/4; Secde 32/3; Sebe’ 34/8; Şûrâ 42/24; Ahkâf 46/8. 22 - Dühân 44/14. 23 - Sâd 38/4. 24 - Mutaffifûn 83/32. 25 - Sebe’ 34/43.
  • A‘râf 7/109 Tâhâ 20/63 İsrâ 17/101 Şu‘arâ 26/27 Şu‘arâ 26/34 Mü'min 40/24 Mü'min 40/37 Zuhruf 43/49 Zâriyât 51/39 Zâriyât 51/52 Kamer 54/9 Kamer 54/25 Hicr 15/6 Mü'minûn 23/70 Sebe' 34/8 Sâffât 37/36 Duhân 44/14 Tûr 52/29 Kalem 68/51 Enbiyâ 21/5 Sâffât 37/36 Tûr 52/30 Hâkka 69/41 Yûnus 10/2 Sâd 38/4 İsrâ 17/47 Furkân 25/8 Tûr 52/29 Hâkka 69/42 Yûnus 10/38 Hûd 11/13 Nahl 16/101 Enbiyâ 21/5 Furkân 25/4 Secde 32/3 Sebe' 34/8 Şûrâ 42/24 Ahkâf 46/8 Duhân 44/14 Sâd 38/4 Mutaffifîn 83/32 Sebe' 34/43
• 26 - Bayraklı, age., XX, 433. 27 - Bakara 2/42. 28 - Bakara 2/12.
  • Bakara 2/42 Bakara 2/12
• 29 - Mü’min 40/26.
  • Mü'min 40/26
• 30 - Ğâşiye 88/22.
  • Ğâşiye 88/22
• 31 - Bakara 2/256.
  • Bakara 2/256
• 32 - Bakara 2/272; Yûnus 10/25; Ra‘d 13/27; İbrâhim 14/4; Kasas 28/56.
  • Bakara 2/272 Yûnus 10/25 Ra‘d 13/27 İbrâhîm 14/4 Kasas 28/56
• 33 - Din ve zorbalık ilişkisi konusunda bk. Okuyan, Kısa Sûrelerin Tefsîri II, Ğâşiye sûresi, 22. âyet.
• 34 - A‘râf 7/50-51.
  • A‘râf 7/51
• 35 - Zemahşerî, age., IV, 711; Râzî, age., XXXI, 102.
• 36 - Taberî, age., XXX, 112; Semerkandî, age., III, 559; Zemahşerî, age., IV, 711. 37 - Âl-i İmrân 3/21; Nisâ’ 4/138; Tevbe 9/3, 34; Lokmân 31/7; Câsiye 45/8; İnşikâk 84/24.
  • Âl-i İmrân 3/21 Nisâ 4/138 Tevbe 9/3 Tevbe 9/34 Lokmân 31/7 Câsiye 45/8 İnşikâk 84/24
• 38 - Bu anlam için bk. Kurtubî, age., XIX, 176. 39 - İsrâ’ 17/13; Kehf 18/49. 40 - İsrâ’ 17/14.
  • İsrâ 17/13 Kehf 18/49 İsrâ 17/14
• 41 - A‘râf 7/44.
  • A‘râf 7/44
• 42 - Mü’minûn 23/115. 43 - Âl-i İmrân 3/179; ‘Ankebût 29/2; Kıyâmet 75/36.
  • Mü'minûn 23/115 Âl-i İmrân 3/179 ‘Ankebût 29/2 Kıyâmet 75/36