Mürselât Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 50 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen ve “gönderilenler” anlamındaki الْمُرْسَلَات el-murselât kelimesinden alan Murselât sûresi, iniş sırasına göre 35, resmî sıralamada ise 77. sûredir.

Murselât sûresi resmî sıralamada öncesindeki İnsân sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Her iki sûrede de kıyâmet ve sonrasından söz edilmekte, insanın yaratılışına ve yaratılış gayesine değinilmektedir. Yine her iki sûrede de cennet nimetlerinin çeşitliliği hakkında bilgi verilmekte, Kur’ân’a iman etmenin ve Yüce Allah’ın emirlerine boyun eğmenin önemine vurgu yapılmaktadır. Sûrenin ilk âyetlerinde yer alan yemin ifadeleri, Son Saat’in (kıyametin kopmasının) kesin olarak gerçekleşeceğine dikkat çekmeyi amaçlamaktadır.

8. âyetten itibaren, mahşerde yaşanacak gerçeklerin bir kısmı çeşitli başlıklar halinde zikredilmekte, insanın yaratılışının ilk aşamaları ve ana rahminin son derece güçlü ve güvenilir bir yer olduğuna değinilmektedir.

25. âyetten itibaren, yeryüzünün çeşitli özellikleri ve dağların durumu ile suyun yaratılış gayesi zikredildikten sonra, bu defa söz cehennemliklere getirilmektedir.

29. âyetten itibaren, cehennemin korkunç yapısına değinilmekte, mahşerde insanlar hakkında hükmün verileceği, kötülerin azaba uğratılacağı, iyilerin ise cennet ödüllerine kavuşturulacağı haber verilmektedir.

48. âyetten itibaren, sûrenin son bölümünde ilâhî emirlere boyun eğmemenin ve Kur’ân’a iman etmemenin çok büyük bir kabahat olduğu ifade edilmektedir. En sonunda, Kur’ân’a inanıp güvenmenin tek çıkar yol olduğu, vahiy adına inanılacak başka söz olmadığı özellikle vurgulanmaktadır.

Bu sûrede on defa yer alan, “Gerçeği yalanlayanların, o gün vay haline!” âyeti, verilen mesajların vurgulanmasını, yalanlanmaması gerektiğini ve önemini kavratmayı amaçlamaktadır. Gaye te’kid yani âyetlerde verilmek istenen mesajı pekiştirmek olduğu için bu cümleler hiçbir şekilde gereksiz birer tekrar ifadeler değillerdir.

Yüce Allah, insanın yaratılış sürecinden bir kesit olmak üzere onun değersiz bir sıvıdan yaratıldığını ve yeryüzünün yaratılış özelliklerinden bir kısmını ifadeden sonra, sûrenin 29-34. âyetlerinde sözü bütün bu gerçekleri yalanlayanların feci akıbetine getirmekte ve cehennemin çeşitli özelliklerini hatırlatmaktadır.

a) Cehennem’in Bazı Özellikleri -I-

Yüce Allah sûrenin 29-31. âyetlerinde, mahşerde inkârcılara yönelik olarak gerçekleşecek şu korkunç hitabı hatırlatmaktadır: “(İnkârcılara şöyle denilecektir:) Haydi, yalanlamış olduğunuz şeye doğru yürüyün bakalım!”

Ardından, gidecekleri azap yerinin çeşitli nitelikleri hakkında şu şekilde bilgi verilmektedir: “Üç katlı, gölgelemeyen ve ateşten korumayan bir karanlığa doğru yürüyün!”

ı. İnkârın Sonu: Cehennem

اِنْطَلِقُوٓا اِلٰى مَا كُنْتُمْ بِه۪ تُكَذِّبُونَ “(İnkârcılara şöyle denecektir): Yalanlamış olduğunuz şeye doğru yürüyün!”

Âyetteki اِنْطَلِقُوا intalikû emri “ilerleyin, gidin, yürüyün”; اِلٰى مَا كُنْتُمْ ilâ mâ küntün ifadesi “(şöyle) olduğunuz şeye, cehenneme”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; تُكَذِّبُونَ tükezzibûne fiili ise “yalanlamaktasınız, yalanlıyorsunuz” demektir.

Bu âyette inkârcıların dünya hayatlarında sürdürmekte oldukları yalanlama gündeme getirilmektedir.

Cümlede yer alan كُنْتُمْ küntüm ifadesi bu yalanlamanın zamanını ve mekânını “dünya hayatı” yani “dünya” olarak anlamamızı sağlamaktadır. Bu âyetteki mesajı iki türlü yorumlamak mümkündür:

1. Buradaki hitap, inkârcılara yönelik olarak âhirette gerçekleştirilecek sesleniş olabilir. Bu durumda, seslenenler “cehennem zebanileri” olarak anlaşılabilir. Sorgulanma yaşandıktan ve haklarında değerlendirme yapıldıktan sonra, azabı hak edenlere “cehenneme doğru yürüyün” denmiş olur. Artık bunun dönüşü yoktur; çünkü haklarında hüküm kesinleşmiştir. Müfessirlerimizin genel olarak kanaati bu yöndedir.(1)

2. İkinci ihtimale göre ise, bu hitap söz konusu inkârcılara dünyada iken yapılmış sayılır. Onlara, “yalanlamış olduğunuz kıyâmete, âhirete ve azaba doğru gidin bakalım” denmiş olmaktadır. Bu durumda, âyette bir tehdidin yer aldığı ve inkârcılara gözdağı verilmesinin amaçlandığı söylenebilir.

Âyetin öncekilerle bağlantısı düşünüldüğünde bu yaklaşımın da doğru olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü bu sûrede baştan beri inkârcıların yanlış yolda oldukları hatırlatılmakta ve onlara çeşitli örnekler verilerek ibret alıp inanmaları sağlanmak istenmektedir.

Bu tür âyetlerin yer aldığı sûrelerde, inkârcılık yapanlar sürekli olarak uyarılmakta, inkârdan vazgeçmeleri amaçlanmakta, bu arada diğer insanların da benzer durumlara düşmemesi öğütlenmektedir. Kur’ân’ın amacı dirileri uyarmak olduğu için, buradaki mesajı da dirilerle ilişkilendirmek daha güncel ve evrensel bir yaklaşım olarak görülmelidir.

ıı. Cehennemin Üç Özelliği

اِنْطَلِقُوٓا اِلٰى ظِلٍّ ذ۪ي ثَلٰثِ شُعَبٍ لَا ظَل۪يلٍ وَلَا يُغْن۪ي مِنَ اللَّهَبِ “Üç katlı, gölge etmeyen ve ateşten korumayan bir karanlığa doğru yürüyün!”

Burada geçen اِنْطَلِقُواintalikû emri “ilerleyin, gidin, yürüyün”; اِلٰى ظِلٍّ ilâ zıllin kelimesi “(şöyle bir) karanlığa, gölgeye ki”; ذ۪ي ثَلٰثِ zî selâsi kelimesi “üçlü, üç (şeye) sahip”; شُعَبٍ şu‘abin sözcüğü “şube, bölüm, kat, kol”;لَا ظَل۪يل lâ zalîlin ifadesi “gölge de yapmayan”; وَلَا يُغْن۪ي ve lâ yüğnî fiili “ve gidermeyen, fayda da vermeyen”; مِنَ اللَّهَبِ mine’l-lehebi kelimesi ise “ateşten, alevden” demektir.

Burada inkarcıların atılacağı ateşin şiddetiyle ilgili bazı bilgiler gündeme getirilmektedir.

Bu âyetteki اِنْطَلِقُوا intalikû emri ikinci kez yer almakta ve bazı müfessirler bunun “tekrar” olduğunu beyan etmektedirler. Hâlbuki söz konusu emri tekrar olarak değil de, mesajı açıklayıcı olarak (te’kid, bedel veya atf-ı beyan şeklinde) anlamak çok daha doğrudur. Çünkü bu âyette öncekinin bir anlamda açıklaması yapılmakta ve tehdide konu olan cehennemin nitelikleri üzerinde durulmaktadır.

Zıll/zalîl veya zılâl kelimeleri genel olarak âhiret şartlarında cennetin bir özelliği olarak zikredilmekte ve “insanı rahatlatan gölge ve gölgelikler” anlamına gelmektedir.(2) Bu âyet grubunda ise Yüce Allah, inkârcıların gireceğini belirttiği cehennemi çeşitli sıfatlarıyla tanıtmakta, ilk özellik olarak cehennemin “karanlık” veya “dumanlı” olduğunu ifade etmektedir.

Kur’ân’da cehennemin bu özelliğine başka bazı âyetlerde de değinilmektedir.(3) Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki ظِل zıll kelimesi, yalanlamanın karşılığı olan yeri, yani cehennem karanlığını ifade etmektedir. Daha sonra gelen bazı kelime ve tamlamalar ise bu karanlığın niteliklerini içermektedir.

1. Karanlıklar Üç Katlıdır

ذ۪ي ثَلٰثِ شُعَبٍ “Üç katlı (veya üç kola ayrılmış karanlığa doğru gidin)!” Âyetteki ثَلٰثِ شُعَبٍ selâsi şu‘abin “üç katlı” tamlaması, cehennemdeki karanlığın boyutunu vermekte ve üç katlı olduğunu ortaya koymaktadır.

a) Âyetteki bu tamlamaya “üççatallı” anlamı verenler vardır. Onlara göre âyetteki maksat, dünyada teslise inanan Hıristiyanların âhirette benzer şekilde üççatallı cehenneme gideceklerinin bildirilmesidir.(4) Bu âyetlerin indirildiği dönemde ve özellikle de Mekke’de bu türden bir kınama gerektirecek teslis inancına sahip kişilerin olup olmadığı net olarak bilinmemektedir. Bu nedenle, âyetlerin mesajını öncelikle indirildikleri dönemin şartlarına göre anlamakta yarar vardır.

b) Maksadı, karanlık azabının onları altlarından ve üstlerinden kuşatması olarak anlamak da mümkündür.(5) Buna göre âyetteki asıl mesaj, azabın çepeçevre kuşatıcılığı olur. “Üç” sayısı rakamsal bir ifadeden ziyade “çokluk ve şiddet” anlamında değerlendirilmiş olur.

c) Râzî, bu üç karanlık katmanın ruhun üç önemli değerinin “his, hayal ve vehim” şeklindeki karşılıkları olabileceğini beyan etmektedir.

d) Ebû Müslim, bu üç karanlığın devam eden âyetlerde ele alınacak özellikler olduğunu belirtmektedir.(6)

e) Söz konusu âyetin mesajını şu şekilde anlamak da son derece isabetlidir: “(Ey nankörler!) İnsanın duygu, düşünce ve eylemini kuşatan üç boyutlu gölgeye doğru gidin!” Bu durumda cehennem dumanının “yakıcı”, “boğucu” ve “kör edici” gölgesine dikkat çekilmiş olur.

Dünyadayken fıtrat, hılkat ve akleden kalbin üzerini küfür perdesiyle örterek vahyin ışığından mahrum bırakanlar, mahşerde buna uygun bir işleme tâbi tutulmuş olacaklardır.(7) Benzer bir ilişki, “fıtrat-akıl-irade” ve “fıtrat-peygamber-kitap” arasında da söz konusu edilebilir.

2. Gölgeleri Serinletmez

لَا ظَل۪يلٍ “Gölgelemez”, yani “gölgesi serinletmez.” Cehennem karanlıklarının ikinci özelliği, katmanlar halinde karanlıklar içermesine rağmen, serinletici bir nitelik arz etmemesidir. Cehennemin bu durumu, ferahlatıcı veya serinletici bir gölgelik olması bir tarafa, zifiri karanlıklarının insanı âdeta boğacağı bir özellikte olacağını göstermektedir.

“İç karartan boğucu bir gölgelik”(8) şeklinde cereyan edecek olan bu zifiri karanlık azabı, dünyadayken imanın üzerini örtüp onu simsiyah göstermeye çalışanların karşılaşacağı bir âkıbettir. Dünyadayken vicdanının üzerini küfürle örtenler, âhirette benzer bir azap perdesiyle örtüleceklerdir; ancak bu örtü onların âhiretini ebediyyen karartan bir mahiyet arz edecektir.

3. Ateşten Korumaz

وَلَا يُغْن۪ي مِنَ اللَّهَبِ “Ateşten korumaz.” Âyetin bu cümlesi, cehennem karanlıklarının üçüncü özelliğini ortaya koymakta ve onun içinde bulunduğu insanlara hiçbir şekilde yarar sağlamayacağını göstermektedir. Bu ifade, söz konusu karanlıkların gölge vermeyecekleri gibi, harareti düşürecek ve insanı serinletecek bir mahiyetlerinin de bulunmayacağını açıkça göstermektedir. Burada sözü edilen ve “ateş” manasına gelen اللَّهَبِ el-leheb kelimesi Mesed sûresindeki “Ebû Leheb” ifadesiyle aynı mesajda buluşmaktadır.

Bazı âlimlerimize göre, söz konusu kelime “susuzluk” anlamına da gelmektedir.(9) Bu durum cehennemdeki karanlık tabakaların serinlik vermeyeceğini, dolayısıyla susuzluğa da bir çare olmayacağını ortaya koymaktadır. Bu yaklaşım, cehennemin şiddetini ortaya koyan “Serinletici ve rahatlatıcı olmayan boğucu bir gölgede olacaklar”(10) âyetlerine de uygun bir mesaj vermektedir.

b) Cehennem’in Bazı Özellikleri -II-

Yüce Allah sûrenin 32-34. âyetlerinde, cehennemin korkunç yapısını hatırlatmaya devam etmekte ve şu bilgilere yer vermektedir: “O (cehennem), kızgın (sarı) alev halatlarına benzeyen, kütükler gibi ateş saçan kıvılcımlar çıkarır.” Sonrasında bu gerçekleri yalanlayanlar şiddetli bir şekilde kınanmaktadır.

ı. Dev Kıvılcımlar

اِنَّهَا تَرْم۪ي بِشَرَرٍ كَالْقَصْرِ كَاَنَّهُ جِمَالَتٌ صُفْرٌ “Şüphesiz ki o (cehennem), kütükler gibi (büyük) kıvılcımlar saçar. O (kıvılcımlar) sanki sarı (kızgın) halatlar gibidir.”

Âyetteki اِنَّهَا innehâ ifadesi “muhakkak ki o”; تَرْم۪ي termî fiili “atar, yayar”; بِشَرَرٍ bişerarin kelimesi “(şöyle) kıvılcım, ışık huzmeleri”; كَالْقَصْرِ ke’l-kasri sözcüğü “kütük gibi”; كَاَنَّهُ keennehû ifadesi “sanki o”; جِمَالَتٌ cimâletün kelimesi “halatlar, develer (gibidir)”; صُفْرٌ sufrun sözcüğü ise “sarı” demektir.

Burada ateşin şiddetiyle ilgili daha farklı bazı bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّهَا تَرْم۪ي بِشَرَرٍ كَالْقَصْرِ “Şüphesiz ki o (cehennem), kütükler gibi (büyük) kıvılcımlar saçar.” Bu âyette cehennem ateşinin şiddetini ortaya koyan bir anlatım söz konusudur. Yüce Allah, ateşin şiddetini belirtmek üzere muhteşem bir benzetme yapmaktadır.

Kur’ân’da sadece burada geçen شَرَر şerar kelimesi “kıvılcım, ışık huzmesi” anlamına geldiğine göre, kıvılcımı kütükler kadar olan bir ateşin mahiyetini anlamada veya boyutunu ve şiddetini kavramada çok önemli bir mesaj söz konusudur. Bir kez de Hacc 22/45’te geçen الْقَصْر/قَصْر kasr/el-kasr kelimesi aslında “köşk” manasına gelse de burada bağlam gereği “büyük kütük” gibi bir anlam içermektedir.

Bazı âlimlerimiz, İbn Mes‘ûd kaynaklı bir kıraati esas alarak, âyetteki الْقَصْر el-kasr kelimesini el-kasar şeklinde “fetha/üstün” okumaktadırlar. Buna göre anlamın “develerin veya atların boynu” şeklinde olduğunu beyan etmektedirler.(11) Bu durumda kıvılcımların büyüklüğü dikkatlere sunulmuş olur.

Dünya hayatında, vahiy gerçeklerine karşı ateş açan, onları bütün gücüyle yok etmeye çalışan, yüreğinde vahye karşı âdeta ateş topu besleyenler, hak ettikleri ve dünyada yaptıkları türden bir azapla mahşerde buluşturulacaklardır.

2. كَاَنَّهُ جِمَالَتٌ صُفْرٌ “O (ateş), kızgın (sarı) alev halatları gibidir.” Buradaki جِمَالَت cimâleh kelimesini bazı âlimler cümâleh şeklinde damme/ötre okuyarak, ona “gemi halatları” anlamını vermektedirler(12) ki bizim de kanaatimiz bu yöndedir. Nitekim önceki âyette yer alan شَرَرٍ كَالْقَصْرِ şerarin ke’l-kasri “kütük gibi kıvılcımlar” ifadesi büyük cüsseleri ile ateşin şiddetini tasvir etmektedir. Buna uygun olarak, bu âyette de ateş kıvılcımlarının âdeta gemi halatı gibi sarı renkte kızgın bir görüntü ortaya koyacakları haber verilmektedir.

Âyetin mesajı, genel kabule göre, cehennem ateşinin etrafa saçtığı kıvılcımların siyaha çalan sarı renkteki develer gibi olduğu şeklindedir. Meseleyi deve ile ilişkilendirmek, cimâleh kelimesini “develer” anlamına almaktan kaynaklanmaktadır. Oysa ateşi veya kıvılcımlarını bir hayvana benzetmektense, onu başka varlıklara benzetmek daha doğru olsa gerektir.

Söz konusu kelimeyi develerle ilişkilendirenler, Kur’ân’da sadece bu âyette zikredilen صُفر sufr kelimesine de “sarı” anlamından farklı olarak “siyah” demektedirler ki bu bir zorlamadır. Kelimenin yorumunda eğer bir anlaşmazlık veya uyumsuzluk olursa farklı anlamlara gidilmelidir; burada böyle bir durum söz konusu değildir.

Dünya hayatında ilâhî bilgilendirmelere kendince prangalar vurmaya çalışan ve onları etkisizleştirmek için uğraşanları, âhirette benzer azap halatları beklemektedir.

ıı. Cehennemi Yalanlamak

وَيْلٌ يَوْمَئِذٍ لِلْمُكَذِّب۪ينَ “(O günü) yalanlayanların, o gün vay hâline!”

Âyetteki وَيْلٌ veylün kelimesi “yazıklar olsun, vay haline!”; يَوْمَئِذٍ yevmeizin ifadesi “o gün”; لِلْمُكَذِّب۪ينَ li’l-mükezzibîne sözcüğü ise “yalanlayanların” demektir.

Kıyâmeti, âhireti, sorgulamayı, Yüce Allah’ın helak edici gücünü, insanın yaratılışındaki eşsiz sanatı, yeryüzünün sağ veya ölü bütün varlıkları içine alan çekim merkezi oluşunu ve hayat için vazgeçilmez değer olan suyu yaratan gücü yalanlayanlar kınandıktan sonra, şimdi de inkârcıların cehennem konusundaki vurdumduymaz ve ciddiye almaz tutumları ele alınmaktadır.

Bunca gerçeklere rağmen, ateş azabını hesaba katmayıp yargılanma yokmuş gibi davrananlar kınanmakta ve âhirette derin bir hasretin onları beklediğine dikkat çekilmektedir. Bütün bu uyarılar elbette öncelikle vahyin indiriliş sürecindeki Mekkeli müşrikleredir; daha sonra da inanmayan diğer bütün insanlaradır. Hatta bu gerçeği unutmaması ve bu doğrultuda yaşaması istenen bütün müminlere de burada önemli mesajlar vardır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 533; Taberî, age., XXIX, 239; Râzî, age., XXX, 274.
• 2 - Nisâ’ 4/57; Ra‘d 13/35; Yâsîn 36/56; Vâkı‘a 56/30; İnsân 76/14; Murselât 77/41; İnsân 76/14. 3 - Zümer 39/16; Vâkı‘a 56/30.
  • Nisâ 4/57 Ra‘d 13/35 Yâsîn 36/56 Vâkı‘a 56/30 İnsân 76/14 Mürselât 77/41 İnsân 76/14 Zümer 39/16 Vâkı‘a 56/30
• 4 - Yazır, age., VIII, 482. 5 - A‘râf 7/41; ‘Ankebût 29/55; Zümer 39/16.
  • A‘râf 7/41 ‘Ankebût 29/55 Zümer 39/16
• 6 - Râzî, age., XXX, 275. 7 - İslâmoğlu, age., s. 1209-1210’da 6. not.
• 8 - Vâkı‘a 56/43.
  • Vâkı‘a 56/43
• 9 - Râzî, age., XXX, 276. 10 - Vâkı‘a 56/43-44.
  • Vâkı‘a 56/44
• 11 - Taberî, age., XXIX, 240; Semerkandî, age., III, 532; Zemahşerî, age., IV, 667. 12 - Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, c. XVI, s. 361.