Tahrîm Suresi

Medine’de hicrî 8 veya 9. yılda indirilmiş olması muhtemel olan, 12 âyetten oluşan, adını birinci âyette geçen ve “niçin haram kılıyorsun” anlamındaki لِمَ تُحَرِّمُ lime tuharrimu ifadesinden alan Tahrîm sûresi, inişe göre 113, resmî sıralamada ise 66. sûredir.

Tahrîm sûresi, resmi sıralamada öncesinde bulunan Talâk sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir. Buna göre her iki sûre de “ey Nebî” hitabıyla başlamakta, ayrıca bu iki sûrede evlilik hayatına, boşanma konusuna değinme, iyilere cennet ödülleri, kötülere ise azap tehdidi zikredilen ortak konu başlıkları olarak ifade edilebilir.

Tahrîm sûresinin ilk âyetlerinde, Hz. Peygamber’in ailesi içerisinde yaşadığı bir olay nedeniyle aslında kendisine helal olan bir şeyi haram kılması eleştirilmekte, böyle haram kılmanın kesinlikle doğru olmadığı ve bu yeminin bozulmasının zorunlu olduğu dile getirilmekte, kendisine sır verilen eşinin bunu ifşa etmesi sebebiyle yaşanan çeşitli diyaloglar ele alınmakta, Hz. Peygamber’in eşlerinin ona sadakatten ayrılmamaları gerektiğine dair bilgiler verilmekte, aksi takdirde başka seçeneklerin devreye girebileceği uyarısına değinilmektedir.

6. âyetten itibaren, müminlere yönelik kendilerini ve ailelerini yakıtı insanlar ve taşlar olan cehenneme karşı korumaları emredilmekte, kâfirlerin feci bir azaba çarptırılacağı, özürlerinin kabul edilmeyeceği bildirilmekte, iman edenlerin “nasûh tevbesine” davet edilmeleri ve böyle bir tevbenin son derece mutlu edici akıbetlerine değinilmektedir.

9. âyetten itibaren, Hz. Peygamber’in kâfirlerle ve münafıklarla cihad etmesi emrine yer verilmekte, kâfirlere peygamber olan eşlerine hıyanet eden eden Hz. Nûh’un ve Hz. Lût’un eşleri, peygamberlerin onlara hiçbir fayda sağlayamadığı ile müminlere de Firavun’un hanımı ile Hz. Meryem’in ibret içerikli hayatları birer ders konusu olarak zikredilmektedir.

Yüce Allah, sûrenin 1-5. âyetlerinde Hz. Peygamber’e ve eşlerine yönelik birtakım uyarılarda bulunmakta, dinde helal şeylerin haram kılınmaması gerektiğini bildirmekte, sırrı ifşa edenlerin aslında nasıl bir sonuca hizmet ettiklerine dair ifadeler kullanmaktadır.

a) Hz. Peygamber’e Uyarı

Yüce Allah, sûrenin 1-3. âyetlerinde Hz. Peygamber’e hitap ederek “Eşlerinin rızasını gözeterek Allah’ın sana helâl kıldığı şeyi niçin kendine haram ediyorsun?” buyurmakta, sonrasında bu türden yeminlerin bozulmasını, farz kıldığını ve Allah’ın müminlerin yardımcısı olduğunu bildirmektedir.

Ardından, olayın ne olduğu şu şekilde dile getirilmektedir: “Nebî, eşlerinden birine gizlice bir söz söylemişti. (Fakat eşi), o sözü (başkalarına) haber verip Allah da bunu (Nebî’ye) açıklayınca, o da (konunun) bir kısmını bildirmiş, bir kısmından da vazgeçmişti. (Nebî) bunu ona (eşine) haber verince (eşi) ‘Bunu sana kim bildirdi?’ diye sormuş o da ‘el-‘alîm (her şeyi bilen), el-habîr (her şeyden haberdar olan Allah) bana haber verdi’ demişti.”

ı. Yanlış Karardan Vazgeçilmesi Gereği

يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ مَآ اَحَلَّ اللّٰهُ لَكَ تَبْتَغ۪ي مَرْضَاتَ اَزْوَاجِكَ وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ قَدْ فَرَضَ اللّٰهُ لَكُمْ تَحِلَّةَ اَيْمَانِكُمْ وَاللّٰهُ مَوْلٰيكُمْ وَهُوَ الْعَل۪يمُ الْحَك۪يمُ “Ey Peygamber! Allah’ın sana helal kıldığı şeyi eşlerini memnun etmek uğruna niçin kendine haram kılıyorsun? Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir). Allah (gerektiğinde) yeminlerinizi bozmanızı elbette size farz kılmıştır. Sizin yardımcınız Allah’tır. O, el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Buradaki يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ yâ eyyuhennebiyyu hitabı “ey Nebî, ey Peygamber”; لِمَ تُحَرِّمُ lime tuharrimu ifadesi “neden haram kılıyorsun”; مَآ اَحَلَّ mâ ehalle ifadesi “helal kıldığı şeyi”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah’ın”; لَكَ leke ifadesi “sana, senin için”; تَبْتَغ۪ي tebteğî fiili “istiyorsun, gözetiyorsun, isteyerek, gözeterek”; مَرْضَاتَ اَزْوَاجِكَ merdâte ezvâcike tamlaması “eşlerinin rızasını”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; غَفُورٌ ğafûrun kelimesi “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يمٌ rahîmun kelimesi “çok merhamet eden(dir)”; قَدْ فَرَضَ kad ferada fiili “elbette farz kılmıştır”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizin için”; تَحِلَّةَ اَيْمَانِكُمْ tehıllete eymâniküm tamlaması “yeminlerinizi bozmayı”; وَاللّٰهُ vallâhu kelimesi “Allah”; مَوْلٰيكُمْ mevlâküm tamlaması “sizin dostunuzdur”; وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; الْعَل۪يمُ el-‘alîmu kelimesi “bilen(dir)”; الْحَك۪يمُ el-hakîmu kelimesi ise “hikmet sahibi(dir)” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in eşlerinin gönlünü razı etmek için bir helali haram kılması ve bunun sonucu gündeme getirilmektedir.

1.يَآ اَيُّهَا النَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ مَآ اَحَلَّ اللّٰهُ لَكَ تَبْتَغ۪ي مَرْضَاتَ اَزْوَاجِكَ وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Ey Peygamber! Allah’ın sana helal kıldığı şeyi eşlerini memnun etmek uğruna niçin kendine haram kılıyorsun? Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah sûrenin ilk grup âyetinde Hz. Peygamber’le ilgili olarak bir uyarıya ve kendisinin hayata nasıl hâkim olduğuna dair bilgiler vererek doğru bir peygamber tasavvuru geliştirmeyi hedeflediğini göstermektedir.

a) Âyetlerin iniş sebebi olarak çeşitli rivayetler nakledilmektedir. Bu çerçevede biz de bunların bir kısmını aktarmakta yarar görmekteyiz:

ı. “Rivayet olunduğuna göre Hz. Peygamber, Hz. Ayşe’nin gününde Hz. Mâriye ile başbaşa kalmış, Hz. Hafsa bunu sezmişti. Bunun üzerine Hz. Peygamber Hz. Hafsa’ya, ‘Bunu benim için gizle; bu Mâriye’yi kendime haram kıldım. Ebû Bekir ile Ömer’in benim vefatımdan sonra, ümmetimin işini deruhte edeceklerini de sana müjdelerim’ demiş, derken Hz. Hafsa bunu çok samimi iki dost oldukları için Hz. Ayşe’ye söylemişti.”

ıı. “Hz. Peygamber’in Hz. Hafsa’ya ait günde Mâriye ile başbaşa kalıp, bu müjde ile Hz. Hafsa’yı memnun etmiş ve bu işi saklı tutmasını ondan istemişti; fakat Hafsa bunu saklı tutamamıştı. Bunun üzerine Hz. Peygamber de onu boşamıştı; hanımlarını da terkederek yirmi dokuz gece Mâriye’nin evinde kalmıştı.”

“Hz. Ömer, Hz. Hafsa’ya ‘Eğer, Hattâb’ın soyunda bir hayır olsaydı, o seni boşamazdı’ demişti. Cebrail (a.s) gelerek Hz. Peygamber’e ‘Ona dön; çünkü o, oruç ve namazı çok olan bir hanımdır. Üstelik o, senin cennetteki hanımlarındandır’ dediği de rivayet olunmuştur.”(1) “Hz. Peygamber’in Hz. Hafsa’yı boşamadığı, ama onu boşayabileceği uyarısında bulunduğu da ileri sürülmüştür.”

ııı. “Hz. Peygamber’in Zeyneb binti Cahş’ın evinde bal şerbeti içmişti. Hz. Hafsa ile Hz. Ayşe anlaşarak, Hz. Peygamber’e ‘Biz senden, meğâfir kokusu alıyoruz’ demişler, Hz. Peygamber’in de kötü kokmaktan hoşlanmadığı, bunun üzerine kendisine balı haram kıldığı da rivayet olunmuştur.”(2)

Burada zikredilen rivayetlerin her biri elbette doğru olabilir; ancak en doğrusunu tercihte konuyla ilişkilendirmek durumunda olduğumuz başka âyetlerin var olup olmadığı belirleyici noktadır.

Buna göre, yorumunu yapmakta olduğumuz konu, Hz. Peygamber’e özel helal kılınan bir uygulama üzerinden yürütülürse, o zaman hem burada hem de Ahzâb 33/50’de geçen لَكَ leke “senin için”, “sana özel” kelimesinden ve mâ meleket yemînuke yani “sağ elinin sahip olduğu (câriye)” şeklinde belirlenen ortak konudan hareketle, maksadı Mısır’lı bir câriye olan Hz. Mâriye ile ilişkilendirmek diğer görüşlere göre daha doğru görünmektedir. Konunun Hz. Peygamber’e özel oluşunun nedeni Ahzâb 33/50’de geçen “diğer müminlere değil, sana özel” ifadesi belirleyicidir.

b) Âyette sözü edilen konuda Hz. Peygamber’in eşlerini memnun etmek için bir helali haram kılmakta olduğu bildirilmekte ve Yüce Allah bunun olmaması gerektiğini Hz. Peygamber’i uyararak beyan etmektedir. Meselenin “eşlerini memnun etmek için” yaşandığı تَبْتَغ۪ي مَرْضَاتَ اَزْوَاجِكَ “Eşlerinin rızasını gözeterek” beyanından anlaşılmaktadır. Anlaşılıyor ki bir olay yaşanmış ve o noktada bir kıskançlık nedeniyle Hz. Peygamber’in kendisi için normal ve helal olan bir işlemi artık yapmaması, bir anlamda helali haram kılması noktasında bir uygulamaya dönmüştü.

A‘râf 7/33’te de beyan edildiği gibi, Yüce Allah dinde haram kılma yetkisinin sadece kendisinde olduğunu bildirmekte, Hz. Peygamber’in bu noktada haramlık hükmünü ümmete tebliğ ettiğini, kendisinin de aynı haramların muhatabı olduğunu beşer bir peygamber öğretisinden anlamaktayız.

Nahl 16/116’da kendi dillerimizle “şu helaldir; şu da haramdır” demememiz gerektiği, bunun Allah’a iftira olduğu bildirilmektedir. Dahası, Mâide 5/87’de Yüce Allah’ın helal kıldığı şeyleri haram kılmamak gerektiği bildirilmekte, Yûnus 10/59’da ise kendi kafasına göre haram ve helal kılmanın Allah’a iftira olduğuna dikkat çekilmektedir.

A‘râf 7/157 ve Tevbe 9/29’da “Rasûl’ün haram kılışı” ifadesi onun rasûl olarak Yüce Allah’ın prensiplerini muhataplara aktarması manasında elçiliktir; bağımsız bir dini prensip koyuculuk değildir. Durum böyle olunca, Yüce Allah ümmetin din konusunda ne kadar duyarlı olması gerektiğini beyan etmek üzere, Hz. Peygamber’in mesajını gündeme getirerek ona yönelik uyarısını dile getirmektedir. İniş sırası itibariyle bu sûreden önce indirilmiş olan Hucürât 49/16’da da dinin Yüce Allah’a öğretilmemesine dikkat çekilerek, doğru bir din anlayışının hayata hâkim kılınması doğrultusunda bilgilendirmelerde bulunulmaktadır.

Burada unutulmaması gereken nokta, dinde haram kılma yetkisinin Yüce Allah’ta olduğudur; ancak bir devlet başkanı, aile reisi, ordu komutanı, baba, büyük kişi vs. olması itibariyle Hz. Peygamber de zaman zaman yasaklar koyabilmekteydi. Burada özellikle bilinmesi gereken şey, bu türden yasakların nehy manasında olduğudur, dini anlamda “haramlık” içermediğidir.

c) وَاللّٰهُ غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Allah ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Yüce Allah âyette yer verdiği uyarısını dile getirdikten sonra, burada bir hatanın bulunduğunu göstermekte ve bu hatadan vazgeçilmesini isteyerek, kendisinin çok bağışlayan ve çok merhamet eden olduğunu bildirmekte, O’nun makamının ümitsizlik makamı olmadığını muhataplara iletmektedir.

2. قَدْ فَرَضَ اللّٰهُ لَكُمْ تَحِلَّةَ اَيْمَانِكُمْ وَاللّٰهُ مَوْلٰيكُمْ وَهُوَ الْعَل۪يمُ الْحَك۪يمُ “Allah (gerektiğinde) yeminlerinizi bozmanızı elbette size farz kılmıştır. Sizin yardımcınız Allah’tır. O, el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Yüce Allah önceki âyetteki uyarısının Hz. Peygamber’e özel olmadığını, maksadının doğru bir din tasavvuruna ve din algısına sahip insanlar yetiştirmek olduğunu ortaya koymak üzere, buradaki hitabını لَكُمْ leküm “size”, اَيْمَانِكُمْ aymâniküm “yeminlerinizi”, مَوْلٰيكُمْ mevlâküm “sizin mevlanız” şeklinde çoğul olarak bütün muhatapları içerecek şekle dönüştürmüştür.

Âyetin başındaki فَرَضَ ferada fiili “farz kılmak”, تَحِلَّةَ اَيْمَانِكُمْ tehıllete eymâniküm tamlaması ise “yeminlerinizi (bozup çözerek) helalleştirmek” manasında bir yemin keffareti ile buradaki yasağı kaldırma eylemidir. Demek ki eğer yanlış bir şey yapılmış ve yanlış bir karara yönelik haramlık içerecek şekilde yemin gerçekleştirilmiş ise bunu bozmak, işi olması gereken aslına dönüştürmek ilahi kaynaklı bir görevdir.

Bakara 2/224’te de belirtildiği gibi, yeminleri iyilik yapmanın önüne engel yapmamak da ilahi bir buyruktur. Buradan hareketle, dinde aslolanın mübahlık olduğunu, yasaklık veya haramlık söz konusu olacaksa bunun ayrıca ve açıkça zikredilmesi gerektiği ortadadır.

Yüce Allah yeminlerin bozulmasını farz kıldığını beyan ettikten sonra, وَاللّٰهُ مَوْلٰيكُمْ cümlesi gereği kendisinin Müslümanların mevlâ’sı yani dostu, sahibi, âmiri, işlerini şekillendiren, yar ve yardımcısı, koruyucusu olduğunu bildirerek, kişilerin kendi arzularına göre değil de Allah’ın belirlediği prensiplere riayet ederek böyle bir duyarlılık gösterenlere yardım edeceğini dolaylı olarak müjdelemektedir.

Yüce Allah’ın mevlâmız oluşu, O’nun bizi sahiplendiğini, koruyup kolladığını, verdiği emirler ve yasaklarla bizim lehimize hükümler ve prensipler belirlediğini öğretmek istemektedir. O’nun bu özelliği, âyetin sonunda yer alan الْعَل۪يم el-‘alîm yani her şeyi en iyi bilen ve الْحَك۪يم el-hakîm yani her hükmünde hikmet sahibi olup faydasız hiçbir iş yapmamakta kendini göstermektedir. Mevlâ kelimesi hakkında Bakara 2/286 ve Tevbe 9/51’de bilgi verdiğimiz için burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

ıı. Yüce Allah’ın Sırları Bilmesi ve Bildirmesi

وَاِذْ اَسَرَّ النَّبِيُّ اِلٰى بَعْضِ اَزْوَاجِه۪ حَد۪يثًا فَلَمَّا نَبَّاَتْ بِه۪ وَاَظْهَرَهُ اللّٰهُ عَلَيْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَاَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ فَلَمَّا نَبَّاَهَا بِه۪ قَالَتْ مَنْ اَنْبَاَكَ هٰذَا قَالَ نَبَّاَنِيَ الْعَل۪يمُ الْخَب۪يرُ “Hani Peygamber, eşlerinden birine gizlice bir söz söylemişti. (Fakat eşi) o sözü (başkasına) bildirip Allah da bunu (Peygamber’e) açıklayınca, o da (konunun) bir kısmını (eşine) bildirmiş, bir kısmından da vazgeçmişti. (Peygamber) bunu ona (eşine) bildirince, (eşi) ‘Bunu sana kim bildirdi?’ diye sormuş, o da ‘el-‘alîm (her şeyi bilen), el-habîr (her şeyden haberdar olan Allah) bana haber verdi’ demişti.”

Âyettekiوَاِذْ اَسَرَّ ve iz eserra ifadesi “ve hani bir sır vermişti, gizli söylemişti”; النَّبِيُّ en-nebiyyu ifadesi “Nebî, Peygamber”; اِلٰى بَعْضِ اَزْوَاجِه۪ ilâ ba‘dı ezvâcihî tamlaması “bazı eşlerine, eşlerinden birine”; حَد۪يثًا hadîsen kelimesi “bir haber, bir söz”;فَلَمَّا نَبَّاَتْ fe lemmâ nebbeet ifadesi “(hanımı başkalarına) haber verdiğinde”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; وَاَظْهَرَهُ ve azherahû ifadesi “ve onu (o haberi) bildirmişti, onu bildirdiği zaman”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona (Nebi’ye, Peygamber’e)”; عَرَّفَ ‘arrafe fiili “bildirmişti, öğretmişti”; بَعْضَهُ ba‘dahû ifadesi “onun bir kısmını”; وَاَعْرَضَ ve a‘rada fiili “ve yüz çevirmişti, bildirmemişti”; عَنْ بَعْضٍ ‘an ba‘dın ifadesi “bir kısmından yüz çevirmişti, bildirmemişti”; فَلَمَّا نَبَّاَهَا fe lemmâ nebbeehâ ifadesi “(Nebi) ona (eşine) haber verince”; بِه bihî ifadesi “onu (o konuyu)”; قَالَتْ kâlet fiili “(eşi) demişti ki”; مَنْ اَنْبَاَكَ men enbeeke sorusu “sana kim haber verdi”; هٰذَا hâzâ kelimesi “bunu”; قَالَ kâle fiili “(Nebi) demişti ki”; نَبَّاَنِيَ nebbeniye ifadesi “bana haber verdi”; الْعَل۪يمُ el-‘alîmu kelimesi “bilen”; الْخَب۪يرُ el-habîru kelimesi ise “haberdar olan” demektir.

Burada ilk âyetlerde uyarıya konu meseleyle ilgili bilgi verilerek Yüce Allah’ın bilgilendirici oluşu gündeme getirlmektedir.

1.وَاِذْ اَسَرَّ النَّبِيُّ اِلٰى بَعْضِ اَزْوَاجِه۪ حَد۪يثًا “Hani Peygamber, eşlerinden birine gizlice bir söz söylemişti.” Yüce Allah ilk iki âyette dile getirdiği konuyu burada açıklamakta, Hz. Peygamber’in eşlerinden birisine bir söz sırrı verdiğini bildirmektedir. Âyette bu sözün ne olduğu da hangi eşinden söz edildiği de açıklanmamaktadır. Buna rağmen, tefsirlerimizde bu konuda hatırı sayılır kanaatler ve rivayetler ileri sürülerek, âyetlerin mesajları anlaşılmaya çalışılmıştır.

Bu çerçevede nüzul sebebi rivayetlerinde de geçtiği üzere, Hz. Mâriye olayı ile bir bal şerbeti olayı öne çıkmaktadır. Fakat bu iki olayda da daha sonra yorumlayacağımız üzere Tahrîm 66/4’te zikredilen tehdidin yer alması pek anlaşılabilir bir şey değildir.

Müfessir Âlûsî’nın de dediği gibi, burada daha köklü bir şeyin yaşanmış olması gerektiği akla gelmektedir ki bu da Hz. Peygamber’in kendisinden sonra devleti kimin idare edeceğiyle ilgili isteği, beklentisi veya öngörüsü olabilir. Diğer rivayetlere göre daha az güvenilir olan bu rivayette Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer’in devleti idaresi hakkında Hz. Peygamber bir öngörüde bulunmuş olabilir.(3) Bu durum elbette gaybdan haber vermek değil, bir beklentiyi bir eşiyle paylaşmasıdır.

Hz. Peygamber’in bu öngörüsü elbette müslümanlar arasında çok önemli bir kanaat belirlemesi olarak görüleceği için, onu eşlerinden birisine, rivayete göre Hz. Mâriye’ye veya Hz. Hafsa’ya sır olarak bildirmişti. Fakat bu sırrı Hz. Peygaber’in diğer eşlerine veya bir kısmına söyleyince Hz. Peygamber’in onunla birlikte olmayıp kendisinden ayrı kalmayı tercih etmesi, onunla birlikteliği kendisine haram kıldığı akla gelen bir yaklaşımdır.

Elmalılı M. Hamdi Yazır da bu konudaki yaklaşımını bu esas üzerinden yürütmüş ve çok önemli bir mesele olması itibariyle konunun devlet idaresiyle ilişkili olduğu görüşünü benimseyerek izahlarını ona göre yapmıştır.(4)

2. فَلَمَّا نَبَّاَتْ بِه۪ وَاَظْهَرَهُ اللّٰهُ عَلَيْهِ عَرَّفَ بَعْضَهُ وَاَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ “(Fakat eşi) o sözü (başkasına) bildirip Allah da bunu (Peygamber’e) açıklayınca, o da (konunun) bir kısmını (eşine) bildirmiş, bir kısmından da vazgeçmişti.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in eşine söylediği sırrı eşi başkalarına, muhtemelen diğer eşlerine söyleyince, bu olayı Hz. Peygamber’e bildirmiş, o da muhatabı olan eşine bu konuda bildiklerinin bir kısmını aktarmış, bir kısmını ise aktarma gereği duymamıştı. Zaten konu muhatap olan o eşi tarafından gayet iyi bilindiği için buradaki mesele Hz. Peygamber’in bu konuyu artık bildiğini kendisine göstermekti.

a) Bu noktada “Hz. Peygamber Yüce Allah’ın kendisine bildirdiği konuları ümmete tebliğ etmemiş midir?” gibisinden sorular akla gelmektedir. Çünkü burada aile içerisinde kalması gereken bir sır vardı ve onu başkaları bilmemeliydi. İşte bu sır başkalarına iletilince bu defa Yüce Allah Hz. Peygamber’i bilgilendirmiş, artık ortada bir sır kalmadığı anlaşılınca olayın detaylarını anlatmaya ihtiyaç hissedilmemişti.

Kaldı ki burada herkesin bilmesi gereken bir şey de yoktu zaten. Büyük de küçük de olsa bir sır saklanmayınca bundan gücenen Hz. Peygamber ilgili eşinden ayrı yaşamaya karar vermiş, bir anlamda kendisine helal kılınan bir şeyi haram haline getirdiği için uyarılmak zorunda kalınmıştır.

b) Burada dikkat çekmekte olan başka bir nokta daha vardır ki o da Hz. Peygamber’e Kur’ân dışında herhangi bir vahyin verilip verilmemesidir. Biz konuyu âyette anlatılan kadar kabul ettiğimizi belirtmeliyiz. Buna göre, gizli kalmasını eşine tenbihlediği halde onun haberi başkasına iletmesi nedeniyle olay yani o hanımının ilgili sözü başkasına söylediği Yüce Allah tarafından Hz. Peygamber’e bildirilmişti. Bildirilen sadece bu kadardı ve bu da zaten âyette ele alınan kısımdır.

Hz. Peygamber’in söylemek ihtiyacı hissetmediği konunun ne olduğunu bilmemekteyiz. Muhtemelen eşiyle arasındaki konuşmaların daha başka unsurlarından oluşan bölümlerini yeniden hatırlatma ihtiyacı hissetmemişti. عَرَّفَ بَعْضَهُ beyanı gereği “Bildirdiği kısım” o hanımın ilgili sözü başkalarına aktarmasıydı; وَاَعْرَضَ عَنْ بَعْضٍ ifadesi gereği “yüz çevirdiği bölüm” ise vahye konu olmayıp Hz. Peygamber’in eşiyle arasında geçen olayın diğer unsurlarıydı. Aksi takdirde Hz. Peygamber’e vahyedilen bilgilerin bir kısmını onun gizlemesi gibi bir durum olur ki bu durum Mâide 5/67’de verilen bilgiye ve yapılan uyarıya aykırılık teşkil eder.

Sözün özü şudur: Burada Hz. Peygamber’e Kur’ân dışı vahyin gelip gelmemesi değil, eğer geldiyse bunu Hz. Peygamber’in tebliğ etmemesidir ki bu son derece tehlikeli bir durum arz etmektedir. Anlayabildiğimiz budur; gerçeği elbette Rabbimiz bilmektedir.

3. فَلَمَّا نَبَّاَهَا بِه۪ قَالَتْ مَنْ اَنْبَاَكَ هٰذَا قَالَ نَبَّاَنِيَ الْعَل۪يمُ الْخَب۪يرُ “(Peygamber) bunu ona (eşine) bildirince, (eşi) ‘Bunu sana kim bildirdi?’ diye sormuş, o da ‘el-‘alîm (her şeyi bilen), el-habîr (her şeyden haberdar olan Allah) bana haber verdi’ demişti.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in sır saklamayan eşinin bunu başkalarına söylediğini kendisine bildirince sırrı saklayamayan eşi bunu Hz. Peygamber’e kimin söylediğini sormuş, o da Yüce Allah’ın bildirdiğini ifade etmiştir.

Sırrı açıklayan hanım aslında bunu sırrı verdiği diğer hanımın veya hanımların Hz. Peygamber’e bildirdiğinden şüphelenmiş olacak ki haberi sorma ihtiyacı hissetmiş, Hz. Peygamber de bu noktada eşleri arasında yeni bir sıkıntılı durumun meydana gelmemesini düşünerek, meseleyi kendisine Yüce Allah'ın haber verdiğini dile getirmiştir. Bazıları bu haber verme olayının Kur'an'da yer almadığını belirterek bunu vahy-i gayri metlüvv yani tilavet edilmeyen vahiy konusunun delili olarak sunmaya çalışmaktadırlar. Halbuki bu konuyu haber veren kişinin Hz. Peygamber'in eşlerinden birisi olmasına rağmen konunun Yüce Allah'ın bildirmesiyle ilişkilendirilmesi, her işin yaratıcısının Allah Teala olduğu gerçeğine dikkat çeken bir ifade biçimi olduğunu gösterebilir. Nitekim benzer ifadeler Kur'an'da başka örneklerde de yer almaktadır. Âl-i İmrân 3:37'de Hz. Meryem'e verilen rızıkların nereden geldiği sorulduğunda onun "Allah'tan" cevabını vermesinde de gerçek failin Allah olduğuna dikkat çektiği bilinmektedir. Oysa rızıkları aslında bir insan veya birileri getirmesine rağmen nimetin kaynağında Allah'ı bilme bilinci böyle bir ifadeyi zorunlu kılmaktadır. Benzer bir başka örnek ise Enfâl 8:17'de zikredilmektedir. Savaşta kafirleri öldüren gerçek kişinin muhatap müminler değil, ok attığında da oku atanın Hz. Peygamber değil Yüce Allah olduğunun bildirilmesi "Allah merkezli bir dini hayat duyarlılığını" göstermenin bir göstergesidir. Konuya bizim yaklaşımımız bu şekildedir. Olayı vahy-i gayri metlüvv denen konunun delili gibi göstermenin doğru olmadığı kanaatindeyiz. Gerçeği Yüce Allah bilir.

b) Hz. Peygamber’in Eşlerine Uyarılar

Yüce Allah, sûrenin 4-5. âyetlerinde Hz. Peygamber’in eşlerinin Allah’a tevbe etmelerinin kendi hayırlarına olacağını, çünkü kalplerinin haktan kaydığını bildirmekte, eğer Nebî’ye karşı bir faaliyet çerçevesinde birbirlerine destek olurlarsa, onun dostunun ve yardımcısının Allah, Cebrâîl ve müminlerin salihleri olduğunu, ayrıca bütün meleklerin de ona yardım edeceğini bildirmektedir.

Ardından, eğer Hz. Peygamber mevcut eşlerini boşarsa Rabbi’nin ona, mevcutlardan daha hayırlı olmak üzere Allah’a teslim olan, iman edip güvenen, ilahi buyruklara boyun eğen, Hakk’a yönelen, ibadet eden, Allah yolunda hicret gibi seyahat eden, dul ve bâkire eşler verebileceği beyan edilmektedir.

ı. Tevbe Etmeleri Gereği

اِنْ تَتُوبَآ اِلَى اللّٰهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا وَاِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَاِنَّ اللّٰهَ هُوَ مَوْلٰيهُ وَجِبْر۪يلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمَلٰٓئِكَةُ بَعْدَ ذٰلِكَ ظَه۪يرٌ “İkiniz de Allah’a tevbe ederseniz, (doğrusu budur. Çünkü) elbette kalpleriniz kaymıştı. Ona (Peygamber’e) karşı birbirinize arka çıkarsanız, onun dostu Allah, Cebrail ve müminlerin iyi(ler)idir. Bunların ardından (diğer) melekler de (ona) destekçidir.”

Âyetteki اِنْ تَتُوبَآ in tetûbâ ifadesi “eğer yönelirseniz, tevbe ederseniz (bu iyi olur)”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a”; فَقَدْ صَغَتْ fe kad sağat ifadesi “muhakkak ki kaymıştı”; قُلُوبُكُمَا kulûbukümâ ifadesi “sizin kalpleriniz”; وَاِنْ تَظَاهَرَا ve in tezâherâ fiili “ve eğer birbirinizle yardımlaşırsanız, dayanışma içerisine girerseniz”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona (Nebi’ye) karşı”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “(bilin ki) muhakkak ki Allah”; هُوَ hüve zamiri “işte sadece O (Allah)”; مَوْلٰيهُ vemlâhu tamlaması “onun (Nebi’nin) dostudur”; وَجِبْر۪يلُ ve cibrîlü kelimesi “ve Cebrâîl de”; وَصَالِحُ الْمُؤْمِن۪ينَ ve sâlihu’l-mü’minîne tamlaması “ve müminlerin salih(ler)i, iyi ve düzgün olan(lar)ı da”; وَالْمَلٰٓئِكَةُ ve’l-melâiketü kelimesi “ve (diğer) meleklere gelince”; بَعْدَ ذٰلِكَ ba‘de zâlike ifadesi “bundan öte, dahası”; ظَه۪يرٌ zahîrun kelimesi ise “(ona) destekçidir” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in eşlerine yönelik tevbe çağrısı ve aksi bir durumda onun yardımcıları gündeme getirilmektedir.

1.اِنْ تَتُوبَآ اِلَى اللّٰهِ فَقَدْ صَغَتْ قُلُوبُكُمَا “İkiniz de Allah’a tevbe ederseniz, (doğrusu budur. Çünkü) elbette kalpleriniz kaymıştı.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in eşlerinden birisine verdiği sırrı o hanım başkalarına söyleyince durumunu kendisine bildirdiğini beyan ettikten sonra, bu defa iki hanımıyla ilgili olarak onların Allah’a tevbe etmelerinin kendi yararlarına olacağını, çünkü kalplerinin haktan kaydığını bildirmektedir.

Burada sözü edilen eşler yaygın kanaate göre Hz. Hafsa ve Hz. Ayşe’dir.(5) Olayın ortaya çıkmasından sonra bu iki hanımın Hz. Peygamber’i bunalttıkları, dolayısıyla Yüce Allah’a tevbeyi gerektirecek bir kabahat işledikleri anlaşılmaktadır. Bu yüzden âyette “eğer Allah’a tevbe ederseniz (ne âlâ, bu gayet iyi olur)” anlamında bir beyana yer verildikten sonra, gerekçe olarak da kalplerinin hakikattan döndüğü, yanlış düşüncelere meylettiği bildirilmektedir.

Âyette isim verilmediği için, söz konusu hanımların yani âyette kastedilen annelerimizin hangileri olduğunu ismen belirtmeye gerek görmemekteyiz.

Âyetteki اِنْ تَتُوبَآ اِلَى اللّٰهِ in tetûbâ ilellâhi ifadesindeki اِنْ in şart edatının cevabı gizlidir ve burada “Allah’a tevbe ederseniz (ne âlâ, bu davranışınız gayet yerinde olur, bu sizin hayrınıza olur, Allah tevbenizi kabul eder)”(6) şeklinde bir mesajın yer aldığı kabul edilmektedir. Bu arada benzer kalıpta bir kez de En‘âm 6/113’te geçen صَغَتْ sağat fiili de “dönmek,” “meyletmek”, “kaymak”, “ayrılmak”(7) gibi anlamlar içermekte ve iki hanımın da kalplerinin yanlışa doğru meylettiği mesajı verilmek istenmektedir.

Esasında rivayetlerde konu hep Hz. Hafsa ve Hz. Ayşe üzerinden yürütülmüş olsa da âyette zikredilenقُلُوبُكُمَا kulûbukümâ “ikinizin kalpleri” ifadesinde kulûb “kalpler”in çoğul getirilmesi, Hz. Peygamber’in hanımları arasında ikili bir grubun oluştuğunu hissettirmektedir. Hz. Hafsa ve Hz. Ayşe’nin bir taraf, Hz. Zeynep ve diğerlerinin de başka bir taraf oldukları rivayet edilmektedir.(8) Dahası, bir sonraki âyette de “boşanma”dan söz edilirken deطَلَّقَكُنَّ tallekakünne, مِنْكُنَّ minkünne ifadelerinde كُنَّ künne şeklinde çoğul zamir kullanılmasının nedeni de bu olsa gerektir.

Anlaşılıyor ki o zaman her ne yaşanmışsa Hz. Peygamber’in evinde büyük bir huzursuzluğa sebep olunmuş ve iki hanım grubun da hak ve hakikattan yana kalplerinde bir sapma yaşanmış, yine rivayetlere göre Hz. Peygamber bütün hanımlarını içerecek şekilde bir aylık bir süre onlardan ayrılmıştı.(9) Bu yüzden Yüce Allah bu iki grubun kalplerinin haktan kaydığını bildirirerek, Allah’a tevbe etmelerinin çok önemli olduğunu kendilerine bildirmiş olmaktadır.

2. وَاِنْ تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَاِنَّ اللّٰهَ هُوَ مَوْلٰيهُ وَجِبْر۪يلُ وَصَالِحُ الْمُؤْمِن۪ينَ وَالْمَلٰٓئِكَةُ بَعْدَ ذٰلِكَ ظَه۪يرٌ “Ona (Peygamber’e) karşı birbirinize arka çıkarsanız, onun dostu Allah, Cebrail ve müminlerin iyi(ler)idir. Bunların ardından (diğer) melekler de (ona) destekçidir.” Yüce Allah Hz. Peygamber’in hanımlarının tevbe etmeleri gerektiğini beyan ettikten sonra, bu çağrıya itibar etmemeleri durumunda ters davranıp iki grup olarak Hz. Peygamber’e karşı birbirlerine destek olurlarsa yine başarılı olamayacaklarını bildirmektedir. Tahrîm sûresinin 10. âyetinde Hz. Nûh’un ve Hz. Lût’un hanımları gibi olmamaları,(10) aksine Hz. Âsiye ve Hz. Meryem gibi davranmaları gerektiği kendilerine dolaylı olarak hatırlatılmak istenmektedir.

Kasas 28/48’de تَظَاهَرَا tezâherâ fiili mâzî kalıpta, Bakara 2/85’te ise تَظَاهَرُونَ tezâherûne şeklinde muzari kalıpta getirilen تَظَاهَرَا tezâherâ fiilin aslı تَتَظَاهَرَا tetezârâ şeklindedir ve “karşılıklı olarak birbirine destek olmak”, “arka çıkmak”, “işbirliği yapmak”, “dayanışma sergilemek”, “birleşmek”, “yardımlaşmak”(11) gibi anlamlar vermekte, âyetin sonunda zikredilen ظَه۪ير zahîr kelimesi de “yardım eden”, “destek veren” anlamını içermektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in mevlâsı yani dostu, koruyucusu, sahibi olduğu gibi Cebrâîl (as)’ın da başta babaları Hz. Ebû Bekir ve Hz. Ömer olmak üzere, Hz. Osman, Hz. Ali ve müminlerin salihlerinin de ona dost olduğunu bildirmektedir. Cümlenin devamında “meleklerin de Hz. Peygamber’e yardımcı oldukları” ifade edilmektedir. Buna göre Hz. Cebrâîl’in önce ve ayrıca zikredilmesinin sebebi, vahiy getiren melek oluşu sebebiyle ondaki bir ayrıcalığa dikkat çekilmesi olabilir.(12) Demek ki Hz. Peygamber'in eşleri birbirleriyle dayanışmaya girip Hz. Peygamber’i bunaltmaya devam ederlerse ona hiçbir şekilde zarar veremeyecekleri noktasında bilgilendirilmektedirler.

ıı. Daha Hayırlı Eşlerin Vaadi

عَسٰى رَبُّهُٓ اِنْ طَلَّقَكُنَّ اَنْ يُبْدِلَهُٓ اَزْوَاجًا خَيْرًا مِنْكُنَّ مُسْلِمَاتٍ مُؤْمِنَاتٍ قَانِتَاتٍ تَآئِبَاتٍ عَابِدَاتٍ سَآئِحَاتٍ ثَيِّبَاتٍ وَاَبْكَارًا “O sizi boşarsa, Rabbi ona, sizden daha hayırlı, (Allah’a) teslim olan, iman edip güvenen, (Allah’a) boyun eğen, (Allah’a) yönelen, ibadet eden, (Allah yolunda) seyahat eden, dul ve bakire eşler verebilir.”

Âyetteki عَسٰى ‘asâ fiili “umulur ki”; رَبُّهُ rabbuhû tamlaması “onun Rabbi”; اِنْ طَلَّقَكُنَّ in tallekünne ifadesi “eğer o (Peygamber) sizleri boşarsa”; اَنْ يُبْدِلَهُٓ en yübdilehû ifadesi “(sizin yerinize) ona değiştirir, verir”; اَزْوَاجًا ezvâcen kelimesi “(başka) eşler, (başka) eşler değiştirtir, (daha iyisini verebilir)”; خَيْرًا hayran kelimesi “daha hayırlı”; مِنْكُنَّ minkünne ifadesi “sizden”; مُسْلِمَاتٍ müslimâtin kelimesi “teslimiyetli kadınlar”; مُؤْمِنَاتٍ mü’minâtin kelimesi “imanlı, güvenen hanımlar”; قَانِتَاتٍ kânitâtin sözcüğü “boyun eğen hanımlar”; تَآئِبَاتٍ tâibâtin kelimesi “tevbe eden, Allah’a yönelen kadınlar”; عَابِدَاتٍ ‘âbidâtin kelimesi “ibadet eden kadınlar”; سَآئِحَاتٍ sâihâtin sözcüğü “seyahat eden kadınlar”; ٍ ثَيِّبَاتٍseyyibâtin sözcüğü “dul kadınlar”; وَاَبْكَارًا ve ebkâran kelimesi ise “ve bekârlar” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in eşlerine yönelik bir tehdit ve ideal eş olmanın çeşitli sıfatları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Peygamber’in eşlerini uyarmaya devam etmekte, bu defa eğer tevbe etmezler de Hz. Peygamber’i bunaltmayı sürdürürlerse Nebî (as)’ın kendilerini boşayabileceğini ve Allah’ın da kendilerinden çok daha hayırlı eşleri onların yerine değiştirebileceğini haber vermektedir. Hz. Peygamber’in hiçbir eşini boşamadığı bilinmektedir.

Ahzâb 33/28-29’da da beyan edildiği gibi, benzer bir boşanma tercihi söz konusu olduğunda, annelerimiz tercihlerini Yüce Allah, Rasûlü ve âhiret yurdu olarak belirlemiştir; yani boşanmayıp evliliklerini sürdürmüşlerdir. Burada da kendilerine bir uyarıda bulunulmakta, daha dikkatli davranmaları gerektiği noktasında bilgilendirilmiş olmaktalardı.

Boşanmanın gerçekleşmesi durumunda, yerlerine verilecek eşlerin öncekilerden daha hayırlı olacakları bilgisi bağlamında çeşitli sıfatlar zikredilmektedir. Buna göre söz konusu eşlerin özellikleri şöyle sıralanabilir:

1. مُسْلِمَات müslimâtin yani “ilâhi buyruklara yürekten teslim olan”,

2. مُؤْمِنَات mü’minâtin yani “gönülden iman edip inandığı değerlere güvenen”,

3. قَانِتَات kânitâtin yani “ilâhî buyruklara boyun eğen”, “gecelerini ibadetle, namazla geçiren”,

4. تَآئِبَات tâibâtin yani “hataları sonrasında tevbe eden, hakka yönelen”,

5. عَابِدَات ‘âbidâtin yani “sürekli kulluk eden, kullukla anılan”,

6. سَآئِحَات sâihâtin yani “Allah için sefere çıkan”, “Allah için hicret eden”, “Allah rızasını kazanmak için yola koyulan”, “oruç tutan”,

7. ثَيِّبَات seyyibâtin yani “dul eşler”,

8. وَاَبْكَارًا ve ebkâran yani “bekâr kızlar”.

Âyetin sonundaki ثَيِّبَاتٍ وَاَبْكَارًا seyyibâtin ve ebkâran kelimeleri arasında vâv atıf edatının bulunmasının sebebi, iki kelimenin birbirinin zıddı bir mana taşımalarıdır; diğer sıfatlar arasında böyle bir zıtlık söz konusu olmadığı için atıf harfi olmadan zikredilmişlerdir. Bazı kaynaklarda bu iki kelimeden maksadın Hz. Âsiye ve Hz. Meryem olduğu ve cennette Yüce Allah’ın bu iki hanımı Hz. Peygamber’le evlendireceği(13) ifadelerinin hiçbir dayanağı yoktur.

Burada eşlerini boşaması durumunda Hz. Peygamber’e vaad edilen hanımların özellikleri bağlamında bir anlamda samimi ve duyarlı eşler olmaları gerektiği noktasında Müslüman hanımların nasıl bir şahsiyette olmaları gerektiği, bekâr olsun, dul olsun mümin hanımların hangi niteliklere sahip olmaları gerektiğine dair de evrensel bir bilgi verildiğini söyleyebiliriz.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 466; Taberî, age., XXVIII, 155.
• 2 - Zemahşerî, age., IV, 549-551; Râzî, age., XXX, 41.
• 3 - Âlûsî, age., XXVIII, 146-147.
• 4 - Yazır, age., VIII, 153-156.
• 5 - Semerkandî, age., III, 467; Taberî, age., XXVIII, 161; Zemahşerî, age., IV, 553.
• 6 - Semerkandî, age., III, 467. 7 - Semerkandî, age., III, 467; Taberî, age., XXVIII, 161; Zemahşerî, age., IV, 553. 8 - Yazır, age., VIII, 158.
• 9 - Semerkandî, age., III, 468. 10 - Semerkandî, age., III, 467.
• 11 - Semerkandî, age., I, 70; Zemahşerî, age., I, 161. 12 - Zemahşerî, age., IV, 553.
• 13 - Semerkandî, age., III, 469.