Sâffât Suresi

Mekke’de risâletin 10-11. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 182 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen “sıra sıra dizilenler” anlamındaki الصَّآفَّات es-sâffât kelimesinden alan Sâffât sûresi inişe göre 66, resmî sıralamada ise 37. sûredir.

Sâffât sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Yâsîn sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda her iki sûrenin de yeminlerle başlaması, öldükten sonra mahşer diriltilmesini inkar edenlerin durumu (Yâsîn 77-78; Sâffât 16-18), mahşer için büyük gürültünün yaşanması (Yâsîn 53; Sâffât 19), azgınların cehenneme atılmaları (Yâsîn 59-64; Sâffât 22-24) gibi konuları örnek olarak verebiliriz.

Sâffât sûresi, çeşitli sıfatlara yeminle başlamakta, Yüce Allah’ın kudretine, cinlerin bilgi çalma girişimlerinin engellenmesine ve sonuçlarına dair bilgilerle devam etmektedir. 11. âyetten itibaren, müşriklerin duyarsızlığı, alaycılıkları, öldükten sonra diriltilmeye inanmayanlara yönelik kınayıcı ifadeler yer almakta, bu arada mahşerde insanların birbirilerini suçlayacakları, ancak azapta ortak olmaları noktasında sonucun değişmeyeceği haber verilmektedir.

40. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın has kullarının mahşerdeki ödüller içindeki durumu gündeme getirilmekte, bu arada azgın kişilerin cehennemdeki yeriyle ilgili göndermeler yapılmaktadır. 75. âyetten itibaren, sırasıyla Hz. Nûh, Hz. İbrâhim, Hz. Mûsâ, Hz. Hârûn, Hz. İlyâs, Hz. Lût, Hz. Yûnus peygamberlerin kıssaları belli ölçülerde ve boyutlarda dile getirilmektedir.

149. âyetten itibaren, Mekkeli müşriklerin Yüce Allah’a çocuk isnadı bağlamında bunun korkunç bir yalan olduğu üzerinde durulmakta, ardından Yüce Allah ile cinler arasında senep bağı kurma algıları ve kabulleri şiddetle reddedilmekte, Yüce Allah’ın bu tür yakıştırmalaradan münezzeh ve yüce olduğu özellikle vurgulanmaktadır. Bununla birlikte bu iddia sahipleri ve tapındıkları varlıkların cehenneme atılacakları haber verilmektedir.

167. âyetten itibaren, Yüce Allah’ın peygamberlerine yardım etme uygulaması, onların mutlaka galip gelecekleri, dolayısıyla müşriklerin cezalandırılmasıyla ilgili aceleye gerek olmadığı, çünkü kendilerine belli bir süre yaşamaları için süre verildiği beyan edilmektedir.

180-182. âyetlerde ise şu bilgi yer almaktadır: “Senin izzet sahibi Rabbin, onların isnat etmekte oldukları vasıflardan yücedir, münezzehtir. Gönderilen bütün peygamberlere selam olsun! Âlemlerin Rabbi olan Allah’a da hamd olsun!”

Yüce Allah, sûrenin 114-122. âyetlerinde Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un kıssalarından kısa bir bölümü ele almakta, bu çerçevede onlara çeşitli nimetler verdiğini, yardımı sayes,nde onların galip geldiğini, kendilerine apaçık kitap verip dosdoğru yola iletteiğini bildirmektedir.

a) Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un Kıssası -I-

Yüce Allah, sûrenin 114-116. âyetlerinde Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a çeşitli lütuflarda bulunduğunu yeminli bir ifade ile dile getirmekte, hem kendilerini hem de onlara iman eden kavimlerini büyük sıkıntıdan yani denizde boğulma felaketinden kuratdığını, sonuçta ilahi yardım vesilesiyle galip geldiklerini beyan etmektedir.

ı. Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’a Yönelik Lütuflar

وَلَقَدْ مَنَنَّا عَلٰى مُوسٰى وَهٰرُونَ “Yemin olsun ki biz Musa’ya ve Harun’a da nimetler vermiştik.”

Âyetteki وَلَقَدْ مَنَنَّا ve lekad menennâ fiili “yemin olsun ki iyilik etmiştik, lutfetmiştik”; عَلٰى مُوسٰى ‘alâ mûsâ ifadesi “Musa’ya da”; وَهٰرُونَ ve hârûne kelimesi ise “ve Harun’a da” demektir.

Burada “menfaatlerin celbedilmesi” kabilinden Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a lütufta bulunulduğuna dair bir bilgi gündeme getirilmektedir.

Âyette Hz. Musa ve Hz. Harun’a ihsan edilen “risalet verilmesi” şeklindeki büyük lütfa işaret edilmektedir. İfadenin başında yer alan وَلَقَدْ velekad ifadesi cümleye hem yemin hem de pekiştirilmiş bir mana kazandırmaktadır. Bu âyette de geçen menne/menennâ fiili Yüce Allah’a nispet edildiğinde “lutfetmek, ihsan etmek” gibi olumlu anlamlar, insanlara nispet edildiğinde ise genellikle olumsuz mana verir.

Yüce Allah Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a çeşitli nimetler ihsan ettiğini beyan etmektedir. Peygamber kıssalarının anlatıldığı bu bağlamda onları da peygamberlerden kıldığına dikkat çekmektedir.(1) Nimetlendirmelerden maksat İmrân oğullarına üstün kılınmaları veya Firavun ve adamlarının zulümlerinden ya da sonrasında denizde boğulma afetinden kurtarılmaları da olabilir.(2) Esasında bir sonraki âyette dikkat çekilen husus da bu olsa gerektir.

ıı. Sıkıntıdan Kurtarılmaları ve Galip Gelmeleri

وَنَجَّيْنَاهُمَا وَقَوْمَهُمَا مِنَ الْكَرْبِ الْعَظ۪يمِ وَنَصَرْنَاهُمْ فَكَانُوا هُمُ الْغَالِب۪ينَ “Onları ve toplumlarını o büyük sıkıntıdan kurtarmıştık. Kendilerine yardım etmiştik ve galip gelenler işte onlar olmuştu.”

Buradaki وَنَجَّيْنَاهُمَا ve necceynâhumâ fiili “ve o ikisini de kurtarmıştıkk”; وَقَوْمَهُمَا ve kavmehumâ tamlaması “ve o ikisinin kavimlerini de”; مِنَ الْكَرْبِ الْعَظ۪يمِ mine’l-kerbi’l-‘azîmi tamlaması “o büyük belâdan”; وَنَصَرْنَاهُمْ ve nesarnâhum fiili “ve onlara yardım etmiştik”; فَكَانُوا هُمُ fe kânû hum ifadesi “onlar olmuşlardı, onlar elbette (şöyle) idiler”; الْغَالِب۪ين el-ğâlibîne sözcüğü ise “galip gelenler” demektir.

Burada Hz. Musa, Hz. Harun ve kavimlerinin sıkıntıdan kurtarılmaları ve ilahi yardım sayesinde galip gelmelerinden söz edilmektedir.

1. وَنَجَّيْنَاهُمَا وَقَوْمَهُمَا مِنَ الْكَرْبِ الْعَظ۪يمِ “Onları ve toplumlarını o büyük sıkıntıdan kurtarmıştık.” Bu cümlede ise öncekinin devamı mahiyetinde Hz. Musa ve Hz. Harun’dan “sıkıntıların defedilmesi” şeklindeki bir başka nimete gönderme yapılmaktadır.

Bu âyetin tekil zamirli benzer bir kullanımı Sâffât sûresinin 76. âyetinde Hz. Nûh ve inananları için de söz konusu edilmektedir. Burada sözü edilen ve “büyük sıkıntı, belâ” manasına gelen الْكَرْبِ الْعَظ۪يمِ el-kerbi’l-‘azîmi tamlaması “Firavun’un kendilerine uyguladığı büyük eziyetler,(3) onlara uyguladığı köleleştirme” olabileceği gibi, söz konusu iki peygamberin karşıtlarının helak edildiği “denizde boğulmak”(4) manasında da yorumlanabilir.

Râzî’nin dediği gibi buradaki maksat genel anlamda kavimlerinin Hz. Mûsâ’ya, Hz. Hârûn’a ve müminlere uyguladığı bütün büyük eziyetleri içerebilir.(5) Yüce Allah hem Hz. Mûsâ’yı ve Hz. Hârûn’u hem de onların izini takip eden müminleri bu ve benzer büyük sıkıntılardan kurtardığını beyan etmektedir.

2. وَنَصَرْنَاهُمْ فَكَانُوا هُمُ الْغَالِب۪ينَ “Kendilerine yardım etmiştik ve galip gelenler işte onlar olmuştu.” Yüce Allah Hz. Mûsâ ile Hz. Hârûn’a yardım ettiğini ve onların da inkarcı muhataplarına karşı galip geldiklerini beyan etmektedir. Önceki iki âyette zamirler tesniye yani “ikili” şekilde gelmesine rağmen burada geçen كَانُوا kânû fiilinin, ayrıca cümlede iki kez geçen هُمْ hum zamirlerinin ve الْغَالِب۪ين el-ğâlibîne şeklindeki ismin çoğula döndürülmesi, maksadın sadece peygamberlerden ibaret olmadığını, muhtevaya müminlerin de katıldığını göstermektedir.

Sâffât 37/171-172’de şöyle buyrulmaktadır: “Andolsun ki, peygamber kullarımıza söz vermişizdir: Onlar mutlaka zafere ulaşacaklardır.” En‘âm 6/34’te kavimleri tarafından yalanlanan ve çeşitli eziyetlere maruz bırakılan peygamberlere Yüce Allah’ın yardımının geldiği bildirilmektedir. Benzer yardım ifadeleri Yûsuf 12/110’da da yer almaktadır.

Ayrıca Mücâdile 58/21’de de Yüce Allah’ın ve elçilerinin mutlaka galip gelecekleri, çünkü Yüce Allah’ın çok güçlü ve çok üstün/galip olduğu beyan edilmektedir. Âl-i İmrân 3/139 ve Mâide 5/56’da müminlerin galip gelecekleri müjdelenmektedir. Hacc 22/40 ve Muhammed 47/7’de ise Allah’ın dinine yardım edenlere Yüce Allah’ın da yardım edeceği müjdelenmektedir.

Bu genel bilgiler çerçevesinde düşünüldüğünde, Rabbimizin Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a da yardım ettiğini ve onların da tarihin en gaddar zalimlerinden birisi veya birincisi olan Firavun ve adamlarının azgınca yaptıkları düşmanlıklara galip geldikleri bildirilmektedir. Bu galibiyet onlarla fikir bazında yaptıkları mücadelede yaşandığı gibi denizde boğulma felaketinde de yaşanmıştı. Verilmek istenen mesaj açıktır: Yüce Allah’tan yana olanları Allah yalnızlığa ve çaresizliğe itmez; sonuçta kendilerine mağlubiyet de yaşanmaz.

b) Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un Kıssası -II-

Yüce Allah, sûrenin 117-122. âyetlerinde Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a apaçık kitap verdiğini, kendilerini dosdoğru yola ilettiğini, isimlerinin sonrakiler arasında hayırla yâdedildiğini, Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a esenlik lütfettiğini, iyilere böyle davrandığını, her ikisinin de mümin kullardan olduğunu haber vermektedir.

ı. Apaçık Kitap ve Dosdoğru Yola Hidayet

وَاٰتَيْنَاهُمَا الْكِتَابَ الْمُسْتَب۪ينَ وَهَدَيْنَاهُمَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَق۪يمَ “İkisine de apaçık anlaşılan Kitabı vermiştik. Her ikisini de doğru yola ulaştırmıştık.”

Buradaki وَاٰتَيْنَاهُمَا ve âteynâhumâ fiili “ve onlara vermiştik”; الْكِتَاب el-kitâbe kelimesi “kitabı”; الْمُسْتَب۪ين el-müstenbîne sözcüğü “apaçık, anlaşılan”; وَهَدَيْنَاهُمَا ve hedeynâhumâ fiili “ve onları iletmiştik”; الصِّرَاطَ الْمُسْتَق۪يم es-sırâta’l-müstakîme tamlaması ise “dosdoğru yola” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a verilen çok önemli iki değer gündeme getirilmektedir.

1.وَاٰتَيْنَاهُمَا الْكِتَابَ الْمُسْتَب۪ينَ “İkisine de apaçık anlaşılan Kitabı vermiştik.” Yüce Allah Hz. Mûsâ ile Hz. Hârûn’a apaçık Kitâb’ı verdiğini beyan etmektedir. Âyette geçen الْكِتَاب el-kitâb’dan maksat kendilerine verilmiş olan “vahiy”lerdir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْمُسْتَب۪ين el-müstebîne kelimesi “(hak ve hakikati) açıkça ortaya koyane”, “açık ifadeli”, “(doğru ile yanlışı, hak ile bâtılı) ayırt eden”, “belli”, “açık”, “içinde helalin, haramın yani hükümlerin açıklandığı”(6) demektir. Buradan hareketle, içerisinde ilâhi mesajların bulunduğu ilâhi kitabın çözüm üreten ve insanları sıkıntılardan kurtarıp hakkı ve hakikati açıkça önlerine seren yapısına dikkat çekilmektedir.

İsrailoğullarına gönderilen ilâhi mesajın bütünün adının Tevrât olduğu düşünüldüğünde, buradaki el-Kitâb’dan maksadın da Tevrât olduğu beyan edilmektedir. Elbette söz konusu iki peygambere verilen mesajların Tevrât’ın bir bölümünü oluşturması nedeniyle konuyu Tevrât’la ilişkilendirmek de hatalı değildir.(7)

2. وَهَدَيْنَاهُمَا الصِّرَاطَ الْمُسْتَق۪يمَ “Her ikisini de doğru yola ulaştırmıştık.” Yüce Allah kendilerine el-Kitâb’ı verdiği Hz. Mûsâ’yı ve kardeşi Hz. Hârûn’u dosdoğru yola eriştirdiğini beyan etmektedir. Peygamberlere verilen vahiyler onları da ümmetlerini de doğruya iletmeyi amaçlamaktadır.

Hidâyet ve sırât-ı müstakîm kavramları hakkında Fâtiha 1/6’da geniş bilgilendirmelerde bulunduğumuz için burada benzer şeyleri tekrarlamak istemiyoruz.

Şu kadarını söylemekle yetinelim: Hidâyet hem yol göstermektir hem de yola iletmektedir. Sırât-ı müstakîm tamlaması ise muhatabı maksada en kısa yoldan götüren yol manasında ilâhi prensipleri içermektedir. Bütün peygamberlerin tevhidi tebliğ ettikleri düşünüldüğünde onların ümmetlerine ulaştırdığı temel ilkeler islâm adını almaktadır.(8) Bu sistemi uygulayanlar ise dosdoğru yolu takip ederek Allah’ın rızasına ve cennete ulaştırılacaklardır.

Bu genel yaklaşımdan da anlaşılacağı üzere, dosdoğru yolun en önemli yolcuları peygamberlerdir ve En‘âm 6/87 ve Yâsîn 36/3-4’te de belirtildiği gibi Yüce Allah onların hepsini bu hakikat yoluna iletmiştir.

ıı. Sonrakiler Arasında Hayırla Yâdedilmeleri

وَتَرَكْنَا عَلَيْهِمَا فِي الْاٰخِر۪ينَ سَلَامٌ عَلٰى مُوسٰى وَهٰرُونَ اِنَّا كَذٰلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِن۪ينَ اِنَّهُمَا مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِن۪ينَ “Sonrakiler arasında o ikisine (iyi bir ün) bırakmıştık. Musa’ya ve Harun’a da selam olsun! Şüphesiz ki biz güzel davrananları işte böyle ödüllendiririz. Şüphesiz ki o ikisi de inanmış kullarımızdandı.”

Buradaki وَتَرَكْنَا ve teraknâ fiili “ve terk etmiştik, (iyi bir ün) bırakmıştık”; عَلَيْهِمَا ‘aleyhimâ ifadesi “onlarla ilgili”; فِي الْاٰخِر۪ينَ fi’l-âhırîne kelimesi “sonrakilerde, sonrakiler arasında”; سَلَام selâmun kelimesi “selâm, esenlik”; عَلٰى مُوسٰى ‘alâ mûsâ ifadesi “Musa’ya da”; وَهٰرُونَ ve hârûne kelimesi “ve Harun’a (olsun)”; اِنَّا innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “işte böyle”; نَجْزِي neczî fiili “karşılık vermekteyiz”; الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne sözcüğü “iyi ve güzel davrananlara”; اِنَّهُمَا innehümâ ifadesi “muhakkak ki o ikisi”; مِنْ عِبَادِنَا min ‘ıbâdinâ tamlaması “bizim (şu) kullarımızdandır”; الْمُؤْمِن۪ين el-mü’minîne kelimesi “müminler(den), inananlar(dan)” demektir

Burada Yüce Allah’ın Hz. Mûsâ’ya ve Hz. Hârûn’a yönelik bazı nimetleri gündeme getirilmektedir.

Bu âyet grubunun benzerleri yorumunu yapmakta olduğumuz Sâffât sûresinin 78-81. âyetlerinde Hz. Nûh için, 108-111. âyetlerde ise Hz. İbrâhim için geçmektedir. Biz gerekli açıklamaları orada yaptığımız için burada detaya girmeyeceğiz.

1. وَتَرَكْنَا عَلَيْهِمَا فِي الْاٰخِر۪ينَ “Sonrakiler arasında o ikisine (iyi bir ün) bırakmıştık.” Yüce Allah Hz. Nûh ve Hz. İbrâhim gibi Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un ünlerinin de sonraki nesiller arasında daima hayırla, iyiliklerle anıldığını beyan ederek, sonraki nesiller arasında iz bırakan peygamberler olduklarına dikkat çekmektedir. Sonrakiler arasında bırakılan iyi bir ünün ne olduğu ise bir sonraki âyette şöyle gelmektedir:

2. سَلَامٌ عَلٰى مُوسٰى وَهٰرُونَ “Musa’ya ve Harun’a da selam olsun!” Bu ifadede Hz. Nûh ve Hz. İbrâhim gibi Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn’un da hayırla yâd edilmesi istenmektedir. Bu doğrultuda, meleklerin, insanların ve cinlerin onlara yönelik olarak “Mûsâ’ya ve Hârûn’a selam olsun” demeleri arzu edildiği anlaşılmaktadır.

3. اِنَّا كَذٰلِكَ نَجْزِي الْمُحْسِن۪ينَ “Şüphesiz ki biz güzel davrananları işte böyle ödüllendiririz.” Sâffât sûresinin 80, 105 ve 110. âyetlerinde de belirttiğimiz üzere, Yüce Allah muhsinleri bu şekilde hem dünyada ödüllendirdiğini hem de mahşerde kendilerine cennet ödülleri hazırladığını ifade etmek istemektedir.

4. اِنَّهُمَا مِنْ عِبَادِنَا الْمُؤْمِن۪ينَ “Şüphesiz ki o ikisi de inanmış kullarımızdandı.” Önceki âyette sözü edilen muhsinlerin bir başka özelliği bu iki peygamberin de Yüce Allah’ın mümin kullarından, yani tevhidi onaylayanlardan oldukları şeklindedir. Diğer kullanımlarda da olduğu gibi bu âyette geçen الْمُؤْمِن۪ين el-mü’minîne kelimesine “inananlar” manası verilmesinin yanında “güvenenler” anlamı da özellikle verilmelidir. Çünkü Yüce Allah’a inanmakla yetinilmemeli, inancı güvene dönüştürmek için çalışılmalı, tevhid üzere bir duruş ortaya konulmalı ve ona göre davranılmalıdır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., III, 151. 2 - Taberî, age., XXIII, 90.
• 3 - Taberî, age., XXIII, 90. 4 - Semerkandî, age., III, 151; Zemahşerî, age., IV, 57.
• 5 - Râzî, age., XXVI, 145.
• 6 - Semerkandî, age., III, 151; Taberî, age., XXIII, 91.
• 7 - Taberî, age., XXIII, 91; Zemahşerî, age., IV, 57.
• 8 - Semerkandî, age., III, 151; Taberî, age., XXIII, 91; Zemahşerî, age., IV, 57.