Yâsîn Suresi

Mekke’de risâletin 5-6. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 83 âyetten oluşan, adını ilk âyette geçen يٰسٓ yâsîn kelimesinden alan Yâsîn sûresi, inişe göre 39, resmî sıralamada ise 36. sûredir.

Yâsîn sûresi, resmî sıralamada öncesinde bulunan Fâtır sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Fâtır 1’de ve Yâsîn 81’de “göklerin ve yerin yaratılması”, Fâtır 4’te ve Yâsîn 15’te “elçilerin yalanlanması” hatırlatılmaktadır. Fâtır 6’da ve Yâsîn 60’da “şeytanın düşmanlığı” gündeme getirilmektedir. Fâtır 9’da ve Yâsîn 33’te “ölü toprağın diriltilmesi”nden söz edilmektedir. Fâtır 12-13, 27-28’de ve Yâsîn 33-44’te “kâinat kitabından çeşitli örnekler” verilmektedir. Fâtır 33-35 ve Yâsîn 55-58’de “cennetliklerin sahip olacağı nimetler” müjdelenmektedir.

Yâsîn sûresi mukatta‘a harfleriyle başlamakta, surenin ilk 12 âyetinde vahye, risâlete, muhatapların umursamazlığına, tebliğin kimlere fayda vereceğine, yapılanların kaydettirildiğine ve dolayısıyla Yüce Allah’ın kudretine dikkat çekilmektedir.

13-32. âyetler arasında bir şehir halkına dair darb-ı mesel yer almakta, bu çerçevede söz konusu şehir halkının elçileri yalanlamaları, buna kerşılık elçilerin verdiği esaslı cevaplar, şehir halkının elçiler nedeniyle uğrsuzluğa uğratıldıkları sözleri ile onlara verilen cevaplar, ardından bir yiğit kişinin halkına karşı söylediği muhteşem tebliğ prensipleri, sonrasında ilgili kişiye yönelik şehir halkının karşı çıkışı, onunla aly edişleri, nihayetinde bu kişinin son sözleri ile şehir halkının akıbetine dair Yüce Allah’ın tüm insanlık tarihinde uyguladığı azgınlara yönelik sistemi hakkında bilgiler verilmektedir.

33-44. âyetlerde kâinat kitabından yedi başlık verilmekte, bu çerçevede ölü toprağın canlandırılması, evrendeki çifterli yaratılış, gecenin durumu, Güneş’in hareket sistemi, Ay’ın çeşitli menzillere sahip kılınışı, gece ve gündüzün kendi sistemlerini sürdürmeleri, her bir gök cisminin belli bir yörüngede yüzmeleri ile suyun yani denizlerin insan hizmetine sunulma sistemi hakkında esaslı bilgiler verilmektedir.

45-54. âyetlerde hak ve hakikatle alay eden müşriklerin bazı özellikleri ile kıyamet-âhiret sürecine dair alay içerikli sözlerine karşılık Sûr borusuna üflenmenin aniliği, o esnada insanların yaşayacağı korkunç çaresizlik, ikinci üflemeden sonra mahşer için yaşanacak diriltilme, insanlara yapılacak uygulamanın onların hak edişlerinin sonucu oluşu gündeme getirilmektedir. 55-65. âyetlerde cennetliklerin mutlu halleri, kendileri ve eşlerinin cennet meyveleri arasında nimetlendirilmeleri, cennetteki huzurlu durumları, istedikleri her şeyle buluşturulacakları, Yüce Allah’tan sözlü selamla nimetlendirilecekleri, suçlulara seslenileceği, onların bir kenara ayrılmalarının isteneceği, Allah’ın onlardan dünyada aldığı kulluk sözü ile şeytana ibadet etmemeleri gerektiği ve şeytanın insanlara düşman oluşunun hatırlatılması, mahşerde yargılamada ağızlarının mühürleneceği, elleri ve ayaklarının dünyada yapıp ettiklerine şahitlik edecekleri haber verilmektedir. 66-68. âyetlerde ise Yüce Allah’ın insan üzerindeki mutlak hâkimiyeti ve çeşitli nimetleri hatırlatılmaktadır.

69 ve 70. âyetlerde hem bütünüyle Kur’ân’ın hem de özellikle Yâsîn sûresinin indiriliş gayesi beyan edilmekte, diri olan ve ruhen diri kalmak isteyenlerin uyarılması gerekçe olarak sunulmaktadır. 71-76’da söz yeniden kâinat kitabının ayetlerinden olan “hayvanların yaratılma gerekçesi”ne getirilmekte, bu arada putların ve putperestlerin mahşerdeki etkisizliği ve çaresizliği hatırlatılmaktadır.

Sûrenin son grup âyeti olan 77-83’te ise, aslında sûrenin ana mesajı olan “âhiret bilinci”, mahşerde diriltilmeyi inkâr edenlerin dile getirdiği çarpık fikir esas alınarak üç temel cevap verilmektedir. Bu noktada “ilk yaratılış”, “ateşin yaratılması” ve “kâinatın var edilişi” çok çarpıcı ifadelerle ele alınmaktadır. Ardından, âhiretteki diriltilmenin Allah için son derece kolay olduğu ve bunun sadece bir “ol” emriyle ve oluşun başlamasıyla gerçekleşeceği beyan edilmektedir. Çünkü her şeyin kontrolü sadece Allah’ın elindedir, dönüş sadece O’na olacaktır.

Yüce Allah, sûrenin 51-65. âyetlerinde mahşerle ilgili bilgiler vermekte, inkârcıların diriltilirken yaşayacakları pişmanlıkları hatırlatmakta, hesap için hazır bulundurulacakları ilâhî huzurda hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacaklarını beyan etmektedir.

Daha sonra cennetliklerin ödülleri hakkında çeşitli bilgiler verilmekte, Yüce Allah’tan gelecek esenlikle mutlu olacakları ve suçluların onlardan ayrılacağı ifade edilmekte, insanoğlundan alınan söz gündeme getirilmekte, bu çerçevede şeytanın düşmanlığı, onun pek çok nesli Allah yolundan saptırdığı hatırlatılmaktadır. Sonunda ise suçluların yaptıklarının karşılığı olarak kendilerine vaadedilen cehenneme atılıp ağızlarının mühürleneceği, ellerinin konuşup ayaklarının şahitlik edeceği haber verilmektedir.

a) Mahşerde Yaşanacaklar

Yüce Allah, sûrenin 51-54. ayetlerinde Sûr borusuna ikinci kez üfürüldüğünde insanların kabirlerinden diriltilip Rablerine koşuşturacaklarını ifade etmekte, pişmanlıklarını şu şekilde dile getireceklerdir: “Âh, eyvâh! Bizi kabrimizden kim kaldırıp (uyandırdı)? Bu, Rahmân’ın vadettiği (kıyamet ve mahşer)dir; (demek ki) peygamberler gerçeği söylemiş!’ diyecekler.”

Ardından, tek çağrı ile herkesin ilâhi huzura geleceği, kimseye haksızlık edilmeyip herkese yaptığının tam karşılığının verileceği şu ifadelerle beyan edilmektedir: “Olan, sadece müthiş bir sesten ibarettir. Hepsi huzurumuzda hemen hazır bulundurulacaklardır. Artık bugün, hiçbir kimse en ufak bir haksızlığa uğratılmayacak ve sizlere de sadece yaptıklarınızın karşılığı verilecektir.”

ı. Sûr’a İkinci Kez Üfürülmesi

وَنُفِخَ فِي الصُّورِ فَاِذَا هُمْ مِنَ الْاَجْدَاثِ اِلٰى رَبِّهِمْ يَنْسِلُونَ “Sûr’a üflendiğinde, bir de bakarsın ki (hemen) mezarlar(ın)dan (kalkarak) Rablerine koşacaklar.”

Âyetteki وَنُفِخَ ve nüfiha edilgen fiili “ve üfürüldü, üfürülecek”; فِي الصُّورِ fi’s-sûri kelimesi “Sûr borusuna”; فَاِذَا هُمْ fe izâ hum ifadesi “bir de bakarsın ki onlar”; مِنَ الْاَجْدَاثِ mine’l-ecdâsi sözcüğü “kabirlerden”; اِلٰى رَبِّهِمْ ilâ rabbihim ifadesi “onların Rabbine doğru”; يَنْسِلُونَ yensilûne fiili ise “koşmaktadırlar” demektir.

Burada Sûr borusuna ikinci kez üfürülmesinden söz edilmekte ve insanların kabirlerden diriltilip Rablerine koşacakları gündeme getirilmektedir.

1.وَنُفِخَ فِي الصُّورِ “Sûr’a üfürüldüğünde.” Yâsîn 36/49. âyette dile getirilen, Son Saat için kullanılan ve “tek ses, tek gürültü, tek çığlık” anlamına gelen sayha-i vâhıdeh tamlamasından sonra geldiği için, bu âyette sözü edilen “Sûr’a üflenmesi”[1] mahşer için diriltilmeyi sağlayacak “ikinci üfürülme”dir.[2]

Neml 27/87 ve Zümer 39/68’de de geçtiği üzere, Son Saat için gerçekleşecek ilk üflemeden sonra mahşer için Sûr’a ikinci kez üflenecek ve insanlar kalkıp korkuyla etrafa bakınacaktır.

Âyetteki الصُّور es-sûr kelimesini الصورة es-sûrah sözcüğünün çoğulu olarak الصور es-suver şeklinde okuyan âlimler de vardır.[3] Bu durumda maksat, mahşerde “ruhların bedenlere üfürülmesi”, yani bir anlamda Tekvîr 81/7’de de geçtiği gibi “ruhların bedenlerle eşleştirilmesi, buluşturulması”dır.

Bu arada çeşitli vesilelerle belirttiğimiz üzere, yorumunu yapmakta olduğumuz âyet grubunda da olduğu gibi Son Saat, kıyamet-âhiret, mahşerle ilgili olaylardan söz edilirken zaman zaman geçmiş zaman kalıbı kullanılmaktadır. Bu bir Kur’ân üslubudur ve söz konusu olayın gerçekleştiğini değil, ileride mutlak surette meydana geleceğini bildirmeyi amaçlamaktadır.

2. فَاِذَا هُمْ مِنَ الْاَجْدَاثِ اِلٰى رَبِّهِمْ يَنْسِلُونَ “Bir de bakarsın ki kabirlerden (hemen kalkarak) Rablerine koşacaklar.” Buradaki فَاِذَا هُمْ fe izâ hüm ifadesi Yâsîn 36/29. âyette de belirttiğimiz üzere “bir de bakarsın ki onlar hemen …” manasına gelmekte, diriltilmenin sonrasında kabirlerden hemen çıkıp Rablerine koşacaklarını, arada herhangi bir zaman kaybı olamayacağını göstermektedir. Zira ifadenin başında yer alan fâ/fe harfi “hemen” manası içermektedir.

Kabirlerden çıkıp Allah’ın huzuruna doğru hızlıca koşacaklardır. Bu noktada Rûm 30/25’te mahşer günü insanlar diriltilmek üzere çağrıldıklarında topraktan yani bulundukları yerden hemen çıkacakları bildirilmektedir. Kâf 50/44’te “insanların diriltilmesiyle ilgili olarak yeryüzünün süratle yarılması”, Kamer 54/8 ve Me‘âric 70/43’te “çekirgeler gibi kabirlerden süratle çıkmaları”ndan söz eden mesajları da hatırda tutmak gerekir.

Kur’ân’da “kabir” anlamı veren bir başka kelime de üç âyette geçenالجدث / الأجداث el-cedes/el-ecdâs sözcüğüdür. Yâsîn 36/51, Kamer 54/7 ve Me‘âric 70/43. âyette de kullanılan el-ecdâs kelimesi, mekân olarak “kabir/kabirler” anlamına gelmektedir.[4]

Bu kelimenin kabr kelimesinden farklı olması, ikisi arasında ayrıntıda da olsa fark olabileceğini akla getirmektedir. Zira el-kabr, “mutlak anlamda cesedin bulunduğu toprak altı mekân” anlamına geldiği halde, el-ecdâs kelimesi, “diriltilme öncesinde herkesin bulunduğu değişik özellikteki yerler” anlamına alınabilir. Nitekim İbn Manzûr, dolaylı olarak da olsa bu manaya işaret etmiştir.[5]

Burada bağlam gereği, ilk muhataplar elbette Mekkeli müşriklerin ileri gelenleridir; onlara inkâr ettikleri “kıyamet-mahşer süreci”nin mutlak surette gerçekleşeceği hatırlatılıp, bu büyük inkarcılık hatasından dönmeleri istenmektedir. Bu süreç tüm insanlık için geçerlidir ve mesajın evrensel boyutu olduğu da bir gerçektir.

ıı. Pişmanlıklar ve İtiraflar

قَالُوا يَا وَيْلَنَا مَنْ بَعَثَنَا مِنْ مَرْقَدِنا هٰذَا مَا وَعَدَ الرَّحْمٰنُ وَصَدَقَ الْمُرْسَلُونَ “(Müşrikler) ‘Ah, eyvah, yazık bize! Bizi kabrimizden kim kaldırıp (uyandırdı)? Bu, Rahmân’ın vadettiği (gün)dür; (demek ki) elçiler gerçeği söylemiş!’ diyecekler.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi, demiş olacaklar ki”; يَا وَيْلَنَا yâ veylenâ ifadesi “âh, eyvâh, yazık bize”;مَنْ بَعَثَنَا men be‘asenâ sorusu “bizi kim diriltti, kaldırdı, uyandırdı”;مِنْ مَرْقَدِنا هٰذَا min merkadinâ hâzâ ifadesi “şu uyuduğumuz yerden”; مَا وَعَدَ mâ ve‘ade fiili “(bu) vadettiği şey(dir)”; الرَّحْمٰن er-rahmânu kelimesi “Rahmân’ın, merhmet sahibinin”; وَصَدَقَ ve sadeka fiili “ve doğru söylemiştir”; الْمُرْسَلُون el-murselûne kelimesi ise “elçiler, resüller, peygamberler” demektir.

Burada inkârcıların diriltildiklerinde yaşayacakları pişmanlık ve dünyada kendilerine vaadedilen kıyâmet-âhiret sürecinin gerçekleşmesi nedeniyle dile getirecekleri itiraflar gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوا يَا وَيْلَنَا مَنْ بَعَثَنَا مِنْ مَرْقَدِنَا “(Müşrikler), ‘Âh, eyvâh, yazık bize! Bizi (bu) kabrimizden kim diriltip (uyandırdı?)’ diyecekler.” Kur’ân’da altı kez[6] geçen يَا وَيْلَنَا yâ veylenâ ifadesi “âh, eyvâh, yazık bize” anlamına geldiği için, bu âyette hitabın müşriklere ait olduğu anlaşılmaktadır. Zümer 39/68’de Sûr’a ikinci kez üfürüldüğünde insanların endişeyle atrafa bakınacakları bildirilmektedir.

Âyetteki مَنْ بَعَثَنَا men be‘asenâ ifadesi bazı âlimlerimiz tarafından مِنْ بَعثنَا min ba‘sinâ şeklinde okunmuştur. Bu durumda âyetin anlamı şu şekli almaktadır: “Âh, eyvâh! Kabrimizden diriltilip (uyandırılmamız) nedeniyle yazıklar olsun bize’ diyecekler.”

Burada dile getirilen husus, mahşer için diriltilenlerin nasıl bir korku ve endişe yaşayacaklarını ortaya koymaktır. Kabirlerden diriltilenler, kendilerini nasıl korkunç bir sonun beklediğini anlayan inkarcı nankörlerdir ve pişmanlık ifadesi de onların dilinden dökülecektir. Mahşerdeki diriltilme öncesinde kabirde ruh-beden birlikteliği söz konusu olmadığı için, bu pişmanlık ifadesi mahşerde yaşanacaktır.

İşte bu ifade iddia edildiği gibi kabirde bedene yönelik herhangi bir azap olmadığının da en belirgin delillerinden birisidir. Tıpkı bir uyku hali gibi gerçekleşecek olan kabirden uyandırılma mahşerde yaşanacak ve ruh-beden birlikteliği bir daha işte orada gerçekleşecektir.[7]

2. هٰذَا مَا وَعَدَ الرَّحْمٰنُ وَصَدَقَ الْمُرْسَلُونَ “Bu, Rahmân’ın vaadettiği (kıyamet ve mahşer)dir; (demek ki) rasüller/elçiler gerçeği söylemiş!’ (diyecekler).” Bu cümle mahşerde dile getirilecek sözlerden biridir.

a) Bu cümlenin başındaki هٰذَا hâzâ işaret ismi, kendisinden sonraki cümlenin “mübtedâ”sı olabileceği gibi bu cümledeki مَرْقَد merkad kelimesini de nitelendirebilir. Eğer هٰذَا hâzâ işaret ismi sonraki cümlenin ilk öğesi, yani “mübtedâ” konumunda ise مَا وَعَدَ الرَّحْمٰنُ وَصَدَقَ الْمُرْسَلُونَ şeklinde devam eden ifade de “haber” olur. Bu durumda âyet, yukarıdaki mealde verdiğimiz şekilde tercüme edilir.

Konuyu Yûsuf 12/93’te geniş bir şekilde ele aldığımız üzere eğer هٰذَا hâzâ işaret ismi, kendisinden önceki مَرْقَد merkad kelimesini nitelendirebilir. Zira Arapça’da ism-i işaretler eğer müfred yani “tek bir kelime”yi nitelendiriyorlarsa başta gelirler; eğer mürekkeb yani “herhangi bir tamlama”yı nitelendiriyorlarsa o zaman tamlamadan sonra gelirler. Bu durumda âyetteki هٰذَا hâzâ işaret ismi, kendisinden önceki مَرْقَد merkad kelimesini nitelendiriyorsa, o zaman ilgili ifade مَرْقَدِنا هٰذَا markedinâ hâzâ “şu bizim kabrimiz” anlamında cümlenin manası şöyle olur: “Âh, eyvâh! Bizi bu kabrimizden kim diriltip (uyandırdı?)’ diyecekler.” İşte tercümede yer verdiğimiz “bu” ifadesi, söz konusu ihtimalin karşılığıdır. Bu durumda ikinci cümlenin başında mübtedâ olarak gizli bir هٰذَا hâzâ kelimesi var kabul edilir.[8]

Âyetteki هٰذَا hâzâ isminin bu iki yönlü durumu nedeniyle, mushaftaki yazıda هٰذَا hâzâ’dan önce bir “sekte” işareti konulmasının nedeni işte budur.

b) Bu cümle, Mekkeli müşriklerin alaycı ifadesi olarak Yâsîn sûresinin 48. âyetinde dile getirilen, “Eğer doğruyu söylüyorsanız o vaad (ettiğiniz azap) ne zamanmış! derler” ifadesinin cevabıdır. Onlara adeta şöyle denecektir: “Alay edip durduğunuz âlem işte budur.” Dünyada müminlere “eğer doğru söylüyorsanız” diye ithamda bulunuyordunuz; işte onların sâdık oldukları ortaya çıkmıştır. Burası sizin alay ettiğiniz, ancak Rahmân’ın vaadettiği hesap görülme yeridir.”

Benzer ifadeler Mülk 67/25’teki alaycı cümlenin cevabı olarak Zâriyât 51/14, Mülk 67/27 ve Me‘âric 70/44’te de zikredilmektedir. İnkâr ettikleri kıyâmet-âhiret süreciyle karşılaştıklarında onlara vaadedilen günün mahşer günü olduğu beyan edilecektir; onlar da gerçeği anlayacaklardır; ancak iş işten geçmiş olacaktır.

Bu cümleyi kimin söylemiş olacağı konusu, farklı kanaatlerin geliştirilmesine neden olmuştur. Buna göre, âyetin ilk cümlesinin devamı olarak düşündüğümüzde, bu cümle de inkârcı müşriklere ait olmaktadır ve tıpkı Mülk 67/9’da ifade edildiği gibi, inkârcı müşriklerin pişmanlıklarını ve itiraflarını içermektedir. Ancak bu itirafın kendilerine hiçbir faydasının olmayacağı da açık bir gerçektir.

Bu cümleyi mahşerde meleklerin veya müminlerin inkârcılara karşı söyleyecek olması da mümkündür. Bir anlamda kendilerine şöyle seslenilmiş olacaktır: “İşte yalanlayıp durduğunuz âhiret yurdu; Rahmân’ın vaadettiği gün. Demek ki peygamberler de gerçeği söylemişlerdi.” Bu durumda “Rahmân hiçbir şey indirmemiştir”, “peygamberler de yalan söylüyorlar” diye Rahmân’ın peygamberleri aracılığıyla insanlığa vaadettiği azapla alay edenlere karşı mahşerde melekler veya müminler aynı türden mukabelede bulunmuş olacaklardır.

Bu vesileyle teknik bir konuya kısaca değinmekte yarar görmekteyiz: Yûsuf 12/93, Enbiyâ’ 21/63 ve Neml 27/28’de de örnekleri bulunduğu üzere, burada geçen هٰذَا hâzâ ism-i işareti tamlama halindeki bir ifadeyi nitelendiriyorsa bu defa tamlamadan sonra zikredilir ki bu kuralın Kur’ân’daki örneklerinden birisi de işte yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyetteki söz konusu kullanımdır.

Bir tefsire göre Yâsîn 36/52’de zikredilen مَرْقَدِنا هٰذَا markadinâ hâzâ “şu bizim kabrimizden” ifadesi de örneklerden birisi olarak görülebilir. Bir diğer örnek de Kasas 28/27’de ibneteyye hâteyni “şu iki kızım” şeklinde tesniye “ikili” kullanım olarak zikredilmektedir. Buradaki hâteyni “şu iki” işaret ismi ibneteyye “iki kızım” tamlamasının sonunda getirilmiştir.

ııı. İlâhî Huzurda Toplanış

اِنْ كَانَتْ اِلَّا صَيْحَةً وَاحِدَةً فَاِذَا هُمْ جَم۪يعٌ لَدَيْنَا مُحْضَرُونَ فَالْيَوْمَ لَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْـًٔا وَلَا تُجْزَوْنَ اِلَّا مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “(Bekledikleri), müthiş bir sesten ibarettir. Bir de bakarsın ki hepsi (huzurumuzda) hazır kılınmışlardır. (Artık) bugün, kimse haksızlığa uğratılmayacak ve size de yaptıklarınızdan başka karşılık verilmeyecektir.”

Buradaki اِنْ كَانَتْ in kânet ifadesi “(bekledikler şey) değildi”; اِلَّا صَيْحَةً وَاحِدَةً illâ sayhaten vâhıdeten istisnası “bir tek gürültüden başka bir şey”; فَاِذَا هُمْ fe izâ hum ifadesi “bir de bakarsın ki onlar”; جَم۪يع cemî‘un kelimesi “hepsi”; لَدَيْنَا ledeynâ ifadesi “bizim katımızda, huzurumuzda”; مُحْضَرُون muhdarûne kelimesi “hazır kılınmış olacaklar”; فَالْيَوْمَ fe’l-yevme sözcüğü “bugün”; لَا تُظْلَمُ lâ tuzlemü edilgen fiili “haksızlığa uğratılmaz”; نَفْس nefsün kelimesi “hiçbir kişi, hiçbir insan”; شَيْء şey’en sözcüğü “hiçbir şeyde, hiçbir şekilde”; وَلَا تُجْزَوْنَ ve lâ tüczevne edilgen fiili “ve size karşılık verilmez”; اِلَّا مَا كُنْتُمْ illâ mâ küntüm isitisnası “(şöyle) olduğunuz şeyden başkası”; تَعْمَلُونَ ta‘melûne fiili ise “yapmaktasınız, yapmış olduklarınızın dışında, yaptığınız şeylerden başka” demektir.

Burada mahşerde yaşanacaklara dair kısa bilgiler verilmekte, özellikle yargısız infaz yapılmayacağı ve herkese yaptığının tam karşılığının verileceği gündeme getirilmektedir.

1. اِنْ كَانَتْ اِلَّا صَيْحَةً وَاحِدَةً فَاِذَا هُمْ جَم۪يعٌ لَدَيْنَا مُحْضَرُونَ “(Bekledikleri), sadece müthiş bir sesten ibarettir. Bir de bakarsın ki hepsi (huzurumuzda) hazır kılınmışlardır.” Âyette iki cümle yer almakta ve birbirinin devamı olarak bir hakikat ortaya konulmaktadır.

a) اِنْ كَانَتْ اِلَّا صَيْحَةً وَاحِدَةً “(Bekledikleri), sadece müthiş bir sesten ibarettir.” Bu korkunç patlama Yâsîn 36/29. âyette sözü edilenden farklıdır. Çünkü orada dile getirilen husus, azabı hak edenlerin dünyadaki helaki için gerçekleşecek bir patlamadır ve yöreseldir; sadece azgın kişilere yöneliktir.

Burada dile getirilen صَيْحَةً وَاحِدَةً sayha-i vâhıdeh tamlaması Yâsîn sûresinin 49. âyetinde dile getirilenden de farklıdır. Çünkü orada konu dünya ile yani bu âlemin sona ermesi anlamında “Son Saat”le alakalıdır. Genel kullanımda adına “kıyâmet” denilen, ancak aslında bu âlemin sona ermesi anlamında Kur’ân’da sürekli olarak es-sâ‘ah kelimesiyle kast edilen şey “kıyâmet” değil, “Son Saat”tir.

“Kıyâmet”, mahşer için yeni bir nizamın kurulup kıyamın oluşması ve kendi şartlarına özel yeni bir sistemin vucut bulmasıdır. Bu nedenle Yâsîn 36/49. âyette dile getirilen sayha-i vâhıdeh tamlaması, “Son Saat”le ilgilidir ve “korkunç bir ses, patlama” anlamına gelmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki sayha-i vâhıdeh tamlaması, Yâsîn 36/51. âyette sözü edilen “Sûr’a ikinci kez üfürülmesi” olabilir. Buna göre صَيْحَةً وَاحِدَةً sayha-i vâhıdeh tamlaması, adeta “kalk borusu” gibi bir şeydir ve ikinci üflemenin nasıl olduğuna dair değişik bir açıklamadır. Söylenmek istenen şudur: Sûr’a ikinci kez üfürüldüğünde veya ruhlar bedenlerle birleştirildiğinde kendilerine mahiyeti buradan bilinemeyecek şekilde seslenilmiş ve bu seslenişin hemen peşinden herkes ilâhî huzurda hazır kılınmış olacaktır.

Yâsîn 36/53. âyetteki صَيْحَةً وَاحِدَةً sayha-i vâhıdeh tamlaması, bazı âlimlerimiz tarafından “Sûr’a üçüncü kez üfürülme” şeklinde yorumlanmaktadır.[9] Oysa Zümer 39/68’deki ifadelerden de anlaşılacağı üzere, Sûr’a iki kez üflenecektir. İkincide insanlar kalkacak ve kıyâmet-âhiret süreci başlatılmış olacaktır. Dolayısıyla Sûr’a üçüncü kez üflenmesinden değil, mahşerdeki yedi aşama için gerçekleşecek seslenmelerden veya bildirimlerden söz etmek mümkündür.

b) فَاِذَا هُمْ جَم۪يعٌ لَدَيْنَا مُحْضَرُونَ “Bir de bakarsın ki hepsi (huzurumuzda hemen) hazır kılınmışlardır.” Buradaki فَاِذَا هُمْ fe izâ hüm ifadesi Yâsîn 36/29. âyette de açıkladığımız üzere, “bir de bakarsın ki onlar hemen …” manasına gelmekte, gerçekleşen ilandan sonra bütün insanların ilâhî huzurda toplanacakları beyan edilmektedir.

Yâsîn 36/32 ve 51. âyetlerdeki mesajlarda olduğu gibi, söz konusu âyetlerle uyumlu olacak biçimde her üç âyette devrik cümle kullanılarak hasr/kasr özellikli “vurgulu” bir ifade tekniği tercih edilmiştir. Söylenmek istenen şudur: Mahşerdeki toplanma ve Allah’a sunulmada yagâne makam Yüce Allah’ın huzurudur; başka hiçbir makamdan ve hesap sorucudan söz edilemez.

İşte Yüce Allah mahşerdeki hesap için bütün insanların hazır kılınacakları mesajını vermekte, inkârcı müşriklerin derin bir yanılgı içinde olduklarını hem kendilerine, hem de bütün zamanların inkârcılarına haber vermektedir.

Kur’ân’a göre insanlar mahşerde yedi aşama yaşayacaklardır. Bunlar “diriltilme”, “toplanma”, “Allah’a sunulma”, “bilgilendirilme”, “sorgulanma/yargılanma”, “değerlendirilme” ve “cennete veya cehenneme sevk edilme.”[10] İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette bu yedi aşamanın ikincisi, yani “toplanma” yer almaktadır. Bütün insanların mahşerde ilâhî huzurda toplanacakları gerçeği Kur’ân’da başka âyetlerde de bildirilmektedir.[11] Bu arada muhdarûne kelimesinin kullanıldığı Rûm 30/16’da kafirlerin azapta hazır bulundurulacakları bildirilmektedir.

2. فَالْيَوْمَ لَا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْـًٔا وَلَا تُجْزَوْنَ اِلَّا مَا كُنْتُمْ تَعْمَلُونَ “(Artık) bugün, kimse haksızlığa uğratılmayacak ve size de yaptıklarınızdan başka karşılık verilmeyecektir.” Mahşer ortamının genel özeti bu âyette verilmekte ve hiç kimseye haksızlık edilmeyeceği beyan edilmektedir. Âyette geçen الْيَوْم el-yevme “bugün” kelimesinden maksat “mahşer günü”dür.

a) Âyetteki نَفْس nefsün ve شَيْـًٔا şey’en kelimeleri belirteç edatı olmadan, yani nekra getirildiği için, hiçbir canın ve insanın hiçbir şekilde haksızlığa uğratılmayacağı özellikle ifade edilmiş olmaktadır. Necm 53/39-41’de de geçtiği üzere, insanlar kendi yaptıklarını görecekleri için onlara yönelik herhangi bir haksızlıktan söz edilemez.

b) Âyetin ikinci cümlesinde ise لَا lâ ve اِلَّا illâ edatları gereği vurgulu bir ifade tekniğiyle insanların mutlak surette dünyada yaptıklarının karşılığını mahşerde görecekleri bildirilmektedir. Haksızlığa uğratılmak bir yana, iyilik sahiplerine çok daha fazla ikramlarda bulunulacağı, kötülük yapanlara ise en fazla yaptıkları kötülük kadar ceza verileceği ilkesi getirilmektedir.

Bu ve benzer âyetlerde herkese dünyada kazandıklarının karşılığının verileceği beyan edilmektedir. Kur’ân’da bu konuda pek çok âyet[12] vardır ve âhiret yurdunun haksızlık yeri değil, dünyada yapılanların hesabının sorulacağı bir adalet yurdu olduğu belirtilmektedir.[13]

Yüce Allah’ın Bilgisi ve Amellerin Karşılığı

ı. Çeşitli vesilelerle ifade ettiğimiz üzere, Yüce Allah, dünya hayatında yapılan ve adına “hayır” veya “şer” denilen her ne türlü faaliyet varsa bunların sahiplerine gösterileceğini, onların da ilgili şeyleri göreceğini beyan etmektedir.[14]

“Kim zerre miktarı hayır yaparsa onu görecektir. Kim de zerre miktarı şer işlerse onu görecektir.”[15] Bu âyetlerde, insanoğlunun yaptığı hiçbir şeyin gizli kalmayacağı ve her şeyin açıkça ortaya konulacağı ifade edilmektedir.

“Yeryüzünde ve gökte hiçbir şeyin Allah’a gizli kalamayacağı”[16] ve “gönüllerindeki düşünceleri ortaya koysalar da onları gizleseler de Yüce Allah’ın insanları hesaba çekeceği”[17] açıkça bildirilmektedir. Ayrıca “gözlerin hain bakışlarındaki gizliliği ve gönüllerde saklanan her şeyi Yüce Allah’ın bildiği” de özellikle ifade edilmektedir.[18]

“Sözünüzü ister gizleyin, ister açıkça söyleyin. O, gönüllerin derinliklerinde olanı bilir. Unutmayın ki Allah, yarattığı her şeyi bilir. O, her bilgiye vasıtasız bir şekilde ulaşan ve her bir şeyden haberdar olandır”[19] ifadeleri, Yüce Allah’ın bilgisindeki sınırsızlığı ortaya koymaktadır.

Ra‘d 13/8-10’da şu bilgiler yer almaktadır: “Her dişinin neye gebe kalacağını, rahimlerin neyi eksik, neyi ziyade edeceğini Allah bilir. O’nun katında her şey ölçü iledir. O, görüleni de görülmeyeni de bilir; çok büyüktür, yücedir. Sizden sözü gizleyenle onu açığa vuran, geceleyin gizlenenle gündüzün yürüyen (onun ilminde) eşittir.”[20]

Hz. Lokmân’ın, oğluna nasihatleri arasında yer alan şu hatırlatmalar da oldukça dikkat çekicidir: “Yavrucuğum! Yaptığın iş (iyilik veya kötülük), bir hardal tanesi ağırlığında bile olsa ve bu bir kayanın içinde veya göklerde yahut yerin derinliklerinde bulunsa, yine de Allah onu (senin karşına) getirir. Doğrusu Allah, en ince işleri görüp bilmektedir ve her şeyden haberdardır.”[21]

En‘âm 6/59’daki şu ifadeler ise her şeyi özetlemektedir: “Gaybın anahtarları sadece Allah’ın yanındadır; onları O’ndan başkası bilemez. O, karada ve denizde ne varsa bilir; O’nun ilmi dışında bir yaprak bile düşmez. Yerin karanlıklarındaki tek bir taneyi dahi bilir. Yaş ve kuru ne varsa hepsi apaçık bir kitaptadır.”[22]

Bu ve benzer âyetlerde verilmek istenen mesaj şudur: “İnsan fiilleri kaydedilmektedir ve bunlar sorgulamaya konu edileceklerdir.” En küçük bir iyilik veya kötülük bile sahibine gösterilecek, fiilleri işleyenler şahitlerin huzurunda, işledikleriyle yüzleştirilecek ve açık bir yargılamaya tâbi tutulacaklardır.

İnsan fiillerinin kaydedildiği amel defterleri küçük-büyük ayırımı yapmadan mahşerde her şeyi gözler önüne serecek ve kötülük sahiplerini derin bir endişe kaplayacaktır.[23] Ayrıca Yâsîn 36/12’de de açıkladığımız gibi küçük büyük bütün davranışların satır satır kaydedildiği ve yapılanların “ilâhî kayıt kütükleri” olan amel defterlerinde bulunduğu beyan edilmektedir.[24]

İnsan fiillerinin mahşerde sahiplerine gösterilmesi, yaptıklarının verilip ödüle veya azaba dönüşmesi demek değildir. Çünkü Yüce Allah, “dilediğini bağışlayacak, dilediğine ise azap edecektir.”[25] Dilediğini yapabilen[26] ve yaptığından hiçbir şekilde sorumlu tutulamayacak yegâne kudret Yüce Allah’tır.[27]

Rahmeti her şeyi kuşatan,[28] şirk üzere ölüm hariç, bütün günahları dilediğine bağışlayacağını beyan eden[29] Yüce Allah’ın merhametini beklemek ve O’na sığınmak, elbette boş çevrilmeyeceği umulan bir niyazdır.

ıı. Çeşitli âyetlerin izahında belirttiğimiz üzere, mahşerde, davranışların karşılığının verilmesi hakkında Kur’ân’da birden çok ifade yer almaktadır. Bunları hatırlatmak istiyoruz:

a) Kötülüklerin karşılığı en fazla o kötülük kadar olabilir. Azgın inkârcılara verilecek karşılığın, onların yaptıklarına tam uygun olduğu, bir anlamda hak ettiklerinin tam karşılığını oluşturduğu Nebe’ 78/26. âyette şu şekilde ifade edilmektedir: “(Dünyadaki inkârlarına) uygun karşılık olarak.”

Suça verilecek karşılık en fazla “suç kadar” olmalıdır. Bu durum Şûrâ 42/40’ta beyan edilmektedir. Ayrıca Nahl 16/126, Hacc 22/60 Necm 53/39-41 gibi ayetlerde de bu konu gündeme getirilmektedir. Suça çok daha az karşılık verilmesi veya suçun tamamen affedilmesi bile söz konusu olabilir.[30]

b) İyiliklerin karşılığı ise sınırsız olabilir. Suçun karşılığı için durum yukarıdaki maddede ifade ettiğimiz gibi olsa da, verilecek ödülün herhangi bir üst sınırı yoktur. Kur’ân, bu anlamda farklı ifadeler ve seçenekler sunmaktadır:

- Ödülün alt sınırı, en az “fedâkârlık kadar”dır.[31] Yani yapılan iyilik her ne kadarsa, ona verilecek karşılık da en az o kadar olacaktır.[32]

- Sevabın karşılığı “daha güzeli”yle ve daha hayırlısıyla[33] da verilebilir. Bu anlamda ödülün üst sınırı yoktur. Alt sınırı ise “denk veya bir fazla” olarak kabul edilebilir. Yûnus 10/26’da dünyada yapılanların karşılığının âhirette daha güzelleriyle insanlara sunulacağı bildirilmektedir.[34]

- İyiliğin karşılığı “çok daha fazlası” da olabilir. Yûnus 10/26’da dile getirilen “Daha güzel karşılık ve fazlası” ifadesi, ödülün katlanmaya müsait yapısını gündeme getirmektedir. Nûr 24/38, Fâtır 35/30’da da bu hususa değinilmektedir. Ayrıca Yüce Allah, “İşte onlar, yaptıklarının en iyileri kabul edilip kötülüklerini (cezalandırmaktan) vazgeçeceğimiz kimselerdir”[35] buyurmaktadır. Buradan anlaşılıyor ki cennetlikler, dünyada yaptıklarının en güzelleriyle karşılanacaklardır.

- İyiliğin karşılığı “on katı” şeklinde de verilebilir. En‘âm 6/160’ta sözü edilen “on katı” ifadesi rakamsal anlamda “on” diye anlaşılmak zorunda değildir; buradaki maksat “çokluk” olarak da yorumlanabilir.

- İyiliğin karşılığı “yedi yüz”, hatta katlanarak “çok daha fazlası” da olabilir.[36] Ödülün 700’er şekillerde katlanması, bir önceki maddede söylediğimiz gibi çokluk veya sınırsızlık anlamı verebilir. Kur’ân’da yer alan kard-ı hasen konusundaki âyetlerde karşılığın Bakara 2/245’te de olduğu gibi pek çok kat şeklinde yani kat kat verilmesi de bu kapsamda düşünülebilir.

- Nebe’ 78/36’daki “hesapsız, tastamam ikram” ifadesi bu kapsamda değerlendirilmelidir. Zümer 39/10’da yer alan “Sabredenlere ödülleri hesapsız ödenecektir” ifadesi, ödülde sınırsız katlanmışlığı ortaya koymaktadır.

Bütün bunların ötesinde, Yüce Allah Secde 32/17’de, cennetliklerin dünyada yaptıklarının karşılığı olarak, onlar için hangi tür göz aydınlıklarının gizlenmiş olduğunu hiçbir nefsin bilemeyeceğini açıkça bildirmektedir. Hz. Peygamber’in, “hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir akla gelmeyen türden cennet nimetleri”nin olduğuna dair bildirimleri vardır.[37]

ııı. Ödüllerin farklı olmasının da bazı sebepleri olmalıdır. Bu noktada birtakım ihtimalleri sıralamak istiyoruz.

- Fark, fedâkârlıkların “gönül”le ilgisinden kaynaklanabilir. Aynı işi yapsalar da bazı insanların daha fazla ödül alması “samimiyet”leriyle ilgili görülebilir. Kişi, yüreğinden gelen bir hassasiyetle ve ilgili işi samimiyetle yaparak daha fazla ödül alabilir. Bu durumda farkı belirleyen husus gönüldeki samimiyet olmaktadır.

- Fark, bazı iyiliklerin 1, bazılarının 10, bazılarının 700, bazılarının ise 700’er katlamalı olarak karşılanması anlamına da gelebilir. Bu takdirde oran farkı, yapılan iş ve fedâkârlıkların önem derecesinden kaynaklanmış olur.

- Ayrıca, iyilik yapan kişilerin ekonomik durumları farkın belirleyicisi olabilir. Çok varlıklı birinin verdiği miktarı dar imkânlı bir kişi verse, elbette onun ödülü diğerinden daha fazla olur. Özellikle kendisi muhtaç iken başkasını gözetebilenler ödülün de en büyüğünü hak edeceklerdir.

- İyiliklerin kime ve ne zaman yapıldığı da ödül farkını belirleyebilir. Muhtaçlar için veya savaş halleri gibi ihtiyacın yoğun olduğu dönemlerde yapılan iyilik diğer zamanlarda yapılana göre farklı olacaktır.

- Bu arada son bir ihtimal olarak şunu belirtmeliyiz: İyiliği başa kakmadan, eziyete dönüştürmeden ve gönül kırmadan usulüne uygun olarak verenler, bu hassasiyetleri yeterince gözetmeyenlere göre daha fazla ödüllendirileceklerdir. Çünkü riya ile veya başa kakarak yapılan infak, bırakalım ödül katlamasını, Bakara 2/264’e göre iptal edilecektir.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz Yâsîn sûresinin 54. âyetinde bütün burada anlattıklarımız özetlenmekte ve insanların mahşerde haksızlığa uğratılmayacağı, kendilerine dünyada yaptıklarının karşılığının verileceği beyan edilmektedir.

Öncelikli muhataplar Mekkeli müşriklerin ileri gelenleri olduğu için, özellikle onların ekstra bir haksızlık iddiasında bulunamayacakları vurgulu ifade ile ortaya konulmaktadır. “Size zulmedilmiyor; sadece dünyada yaptıklarınızın karşılığını görüyorsunuz” denilerek muhtemel zulüm iddiaları geçersiz kılınmaktadır.

b) Cennetliklerin Bazı Ödülleri

Yüce Allah, sûrenin 55-58. âyetlerinde mahşer şartlarında cennetliklerin oradaki huzurlu meşguliyetlerini ele almakta, yaşayacakları derin huzurla ilgili çeşitli konu başlıklarını şu şekilde dile getirmektedir:

“Onlar ve eşleri tahtlara kurulmuş bir şekilde gölgelerde olacaklardır. Onlar (cennetlikler) için orada her çeşit meyve ve her istedikleri vardır. (Bir de) çok merhametli Rabden sözlü bir selâm (vardır).”

ı. Huzurlu Meşguliyetler

اِنَّ اَصْحَابَ الْجَنَّةِ الْيَوْمَ ف۪ي شُغُلٍ فَاكِهُونَ “Bugün cennet halkı meşguliyetler içinde eğlenirler.”

Âyetteki اِنَّ اَصْحَابَ الْجَنَّةِ inne ashâbe’l-cenneti tamlaması “muhakkak ki cennetlikler, muhakkak ki cennet halkı”; الْيَوْم el-yevme kelimesi “bugün”; ف۪ي شُغُلٍ fî şuğulin sözcüğü “meşguliyetlerde(dir), meşguliyetlerde olacaklardır”; فَاكِهُون fâkihûne kelimesi ise “keyifli, hoşnutluk içinde kişiler olarak” demektir.

Burada cennetliklerin nasıl bir halde olacakları gündeme getirilmektedir.

Bu âyetteki mesajı ele almadan önce الْجَنَّة el-cenneh kelimesi ve kavramı hakkında kısaca bazı bilgiler vermek istiyoruz.

Cenneh/Cennât Kelimesinin Anlamı

Çeşitli âyetlerde ele aldığımız üzere, c-n-n kökünden kelimeler Kur’ân’da 201 yerde geçmekte ve şu anlamlara gelmektedir:

Cennet kelimesi, “örtmek”, “kapatmak”, “gecenin basması”, “ölünün kefenlenmesi”, “gizlenmek”, “saklanmak”, “örtülü”, “kapalı” manalarına gelen cenne kökünden gelmektedir.

En‘âm 6/76. âyetinde cenne fiili, nesnelerin veya herhangi bir şeyin görünmemesini sağlamak anlamında “(gecenin) basması, (gecenin) örtmesi” demektir.

Ayrıca hızlı hareket edip gözden kaybolan anlamında cânn kelimesi “yılan” demektir.[38]

Görünmedikleri için saklı varlıkların bir bölümü anlamında el-cânn ve el-cinneh[39] kelimeleri “cin, cinler” manasına gelmektedir.

Aklın örtülü olması anlamında mecnûn kelimesi “delilik”,[40] cünne edilgen fiili ise “delirmek” demektir.

Hz. Peygamber’in “Oruç kalkandır” hadisinde de geçtiği üzere,[41] kişiyi korunaklı bir hale getirmek anlamında cünneh kelimesi “kalkan”[42] demektir.

Ana rahminde saklı ve korunaklı olduğu için insan embriyosu anlamında ecinneh[43] kelimesi “ceninler” manasına gelmektedir.

Bitkiler toprağı örttüğü için örtülü ve saklı yer anlamında cenneh kelimesi “dünyadaki bahçe”[44] ve “(müminlere vadedilen) cennet”[45] manaları söz konusudur.

Bu kelime cenân olarak kullanılınca “kalp, her şeyin içi, ruh ve gizli iş” anlamlarına gelmektedir.

Kelimenin örtülü, saklı yer anlamında “dünyadaki bahçe” anlamı, diğer anlamlarla yakından ilgilidir. Çünkü ağaçlar, yapraklar, çiçekler ve meyveler toprağı örttükleri ve toprak âdeta saklı bir halde yukarıdan görünmediği için bahçeye de cennet adı verilmektedir.

Kur’ân’da çok sayıda geçen cenneh kelimesinin yaygın anlamı âhirette müminlere vaadedilen “cennet” demektir. Müminlere vaadedilen “cennetler” de benzer şekilde bahçeler anlamıyla aynı temele sahiptir ve mahşerdeki cennetlerin yapısı muhtemelen dünyadaki bahçelere benzer şekilde gerçekleştirilecektir.

Elbette buradakilerden çok daha güzel ve durulmaya değer bir mahiyette hazırlanmış olacaklardır. İşte âhirette amel defterleri kendilerine sağ taraflarından verilecek kişiler bu cennetlerde ağırlanacaklardır, âyette bildirilen husus budur.

Kur’ân’da müminlere vaadedilen cennetlerle ilgili olarak farklı kavramlar kullanılmaktadır. Bu çerçevede;

ı. جَنَّتُ نَع۪يمٍ/ جَنَّةَ نَع۪يمٍ/جَنَّةِ النَّع۪يمِ Cennetu’n-ne‘îm[46] “nimetlerle dolu bahçe”.

ıı. جَنَّاتِ النَّع۪يمِ Cennâtu’n-ne‘îm[47] “nimetlerle dolu bahçeler”.

ııı. جَنَّةُ الْخُلْدِ Cennetu’l-huld[48] “ebedi kalınacak bahçe”.

ıv. جَنَّة عَالِيَة Cennet-i ‘âliyeh[49] “yüksek bahçe”.

v. جَنَّاتُ عَدْنٍ Cennâtu ‘adn[50] “durulmaya değer bahçeler.”

vı. جَنَّاتُ الْفِرْدَوْسِ Cennâtu’l-firdevs[51] “en yüce, en görkemli bahçeler”.

vıı. الْفِرْدَوْسَ el-Firdevs[52] “en yüce bahçe”.

vııı. جَنَّاتُ الْمَاْوٰى Cennetu’l-me’vâ[53] “sığınılacak, durulacak bahçe”. Necm 53/15’te geçen جَنَّةُ الْمَاْوٰى cennetü’l-me’vâ tamlaması Mekke yakınlarındaki bir bahçe anlamında da kullanılmaktadır. Bir görüşe göre Mekke yakınlarında içinde sidre ağaçlarının bulunduğu bahçe için de kullanılmaktadır. Nihayetinde Cennetu’l-me’vâ tamlaması “durulmaya değer bahçe, sığınılacak bahçe,[54] dinlenip huzur bulunacak bahçe” manasına gelmektedir, demekle yetinelim.

ıx. رَوْضَاتِ الْجَنَّاتِ Ravdâti’l-cennât[55] “bol su kaynaklarına sahip bulunan yeşil bahçe” anlamındaki ravdah sözcüğü cennât kelimesine muzaf olduğu gibi, bir âyette[56] رَوْضَةٍ ravdatin şeklinde cennet kelimesi yerine tek başına da kullanılmıştır. 

x. مَقَامٍ اَم۪ينٍ Makâm-ı emîn[57] “güvenilir bir duma yeri”.

xı. حُسْنَ مَاٰبٍ Hüsn-i meâb[58] “güzel bir dönüşi varış yeri”.

xıı. الْحُسْنٰى el-Hüsnâ[59] “güzel, daha güzel karşılık”.

xııı. Dâr kelimesi, çeşitli tamlamalar halinde olmak üzere cennet için yorumlanabilmektedir. Bu çerçevede;

- دَار السَّلَامِ Dârü’s-selâm “barış yurdu”.[60] Bu tamlama dünya hayatında Kur’ân’ın sunduğu barış yurdu manasında dünya hayatı için de düşünülebilir.

- دَارَ الْمُقَامَةِ Dârü’l-mukâmeti[61] “durma, ikamet yeri, yurdu, cennet”.

- دَارُ الْمُتَّق۪ينَۙ Dâru’l-Muttekîne[62] “takvalı insanların yurdu”.

- الدَّارُ الْاٰخِرَةُ/دَارُ الْاٰخِرَةِ ed-Dârü’l-âhiretü, dârü’l-âhireti[63] “âhiret yurdu”. 

- عَاقِبَةُ الدَّارِ ‘Âkıbetü’d-dâri[64] “bu yurdun sonu, cennet”. 

- عُقْبَى الدَّارِ ‘Ukbe’d-dâri[65] “bu yurdun sonu, cennet”.

xv. مَقْعَدِ صِدْقٍ Mak‘adi sıdkın tamlaması Kur’ân ‘da 1 kez[66] geçmekte ve “sadakat makamı” manasında cennet için kullanılmaktadır.

xvı. الْغُرْفَة/غُرَفٌ/ الْغُرُفَاتِel-Ğurfeh/ğuraf/el-ğurufât kelimeleri[67] “oda, odalar” manasında cennetteki konaklama yerleri için kullanılmaktadır.

xvıı. رِزْقٌ كَر۪يمٌ Rızk-ı kerîm “değerli bir rızık”[68] manasında değerli cennet ödüllerini demektir.

xvııı. Bu arada mahşerdeki huzur makamı ve ilahi rahmetin ve merhametin tecellilerine mazhar olmak üzere cennet için kullanılan kelimelerden birisi de رَحْمَت rahmet,[69] tamlama olarak رَحْمَة اللّٰهِ rahmetullâh[70] ifadeleridir.

xıv. Bütün bu kullanımların dışında iyilerin amel defterlerinin bulunduğu yer olarak عِلِّيُّونَ ‘illiyyûne kelimesi[71] bazı âlimler tarafından “cennet” olarak yorumlanmaktadır.

- Cennet Meşguliyetleri ve Yorgunluk Hissetmemek

Cennet ödülleriyle buluşturulacak müminler orada boş durmayacaklar ve çeşitli meşguliyetlere sahip olacaklar, ancak bu meşguliyetten dolayı yorulmayacak ve bıkkınlık içerisine girmeyeceklerdir. Bu konuda Hıcr 15/48, Fâtır 35/35 ve Yâsîn 36/55’te çeşitli bilgiler yer almaktadır.

Ğâşiye 88/8-10’da da ifade edildiği üzere, cennetlikler orada sahip olacakları işlerden mutlu ve memnun olacaklardır. Cennetliklerin meşguliyetlerinden birisi de, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde yer almaktadır.

Yüce Allah bu âyette cennetliklerin kendilerini mutlu eden çeşitli meşguliyetler içerisinde olacaklarını haber vermekte, adeta cennetin boş boş oturulacak veya yatılacak bir yer olmadığını bildirmektedir.

Âyetteki شُغُل şuğul kelimesi “meşguliyetler” anlamına gelmekte, peşinden zikredilen فَاكِهُون fâkihûne kelimesi ise bu meşguliyetlerin “huzurlu, mutluluk verici, zevkli, neşeli, refah ve surur içinde, keyifli, sevinçli, hoşnut edici nimetler içinde” bir durumda yaşanacağını ortaya koymaktadır.

Hıcr 15/48’de cennettekilerin orada hiçbir şekilde yorulmayacağı beyan edilmektedir. Yorgunluktan söz edilmemesi, hiçbir işin olmayışından değil, meşguliyetlerin huzur verici oluşundandır. Kişi huzur bulduğu ve zevk aldığı işlerden yorulmaz. Üstelik bu işler bir ödül olarak verilmişse, yorgunluğun adı sanı okunmaz bile. Yorumunu yapmakta olduğumuz Yâsîn 36/55’te de, “o gün cennetliklerin meşguliyetlerinin nimetler içinde yaşamak şeklinde gerçekleşeceği” ifade edilmektedir.

Fâtır 35/35’te, cennetliklerin oraya yerleştirilmelerinden söz edildikten sonra, orada yorgun düşmeyecekleri, bıkkınlık içine girmeyecekleri ve can sıkıntısı çekmeyecekleri bildirilmektedir. Aynı şekilde bu defa İnsân 76/6’da belirtildiği gibi, cennetlikler orada su kaynaklarının başlında olacaklar ve diledikleri kadar su fışkırtacaklardır.

Cennetliklerin orada boş durmayıp çalışacaklarının en önemli delillerinden birisi de Hâkka 69/21’dir. Orada konu, Hâkka 69/13. âyetten itibaren kıyâmet ve mahşerle ilişkilendirilmekte, yaşanacak çeşitli aşamalar sıralanmakta, en sonunda ise ödülü hak edenlerin huzur dolu hayatı dile getirilmektedir.

Bu arada amel defteri kendisine sağ tarafından verilecek kişilerin cennette hoşnutluk verici bir hayatta olacağı Kâri‘a 101/6-7’de de yer almaktadır. Hem Ğâşiye 88/9’daki, hem de Hâkka 69/21’deki râdıyeh “memnuniyet” ifadesi, aynı gerçeği ortaya koymakta ve razı oluşun yerini ve zamanını “âhiret ve mahşer” olarak belirlemektedir.

Ğâşiye 88/2-7. âyetlerde cehennemliklerin perişan halleri zikredildikten sonra, Ğâşiye 88/8-10. âyetlerde onların mutluluk içerisindeki durumları şu şekilde anlatılmaktadır: “O gün birtakım yüzler de vardır ki mutludurlar. Çabalarından hoşnutturlar. Yüce bir cennettedirler.”

Bu âyetlerde sözü edilen “yüzler”, mahşerde nimetlerle ödüllendirileceği haber verilen kişilerin yüzleridir. Söz konusu yüzlerin nimetlendirilmesi, hem mutluluk içinde olmaları, hem de sahiplerinin cennette ödüllendirilmesi anlamında iki türlü ödülü ifade eder. “Çabalarından hoşnutturlar” ifadesini bazı âlimlerimiz “dünyada yapılan işler” şeklinde anlamışken, aslında maksadın âhiretteki meşguliyetler olduğu açıktır. Çalışanlar yüksek bir bahçede çalışacaklardır.

Bu arada Şu‘arâ’ 26/90, Kâf 50/31 ve Tekvîr 81/13’te “cennetin insanlara yaklaştırılması” veya Hâkka 69/23 ve İnsân 76/14’te sözü edilen “meyvelerin hemen uzanılabilecek bir şekilde hazırlanmış oluşu da cennette meşguliyetlerin olacağı gerçeğini değiştirmez. Bu tür ifadelerden anlaşılması gereken, nimetlerle buluşmada ve onları yemede sahiplerinin yorulmayacağıdır.

Bütün bu söylediklerimizden hareketle, cennette de meşguliyetlerin olacağı, ancak bunun sıkıntı verici bir nitelik arz etmeyeceği, sahibini memnun edeceği, hatta memnuniyetini arttıracağı şeklindeki yaklaşımımızın doğru olduğu ortaya çıkmaktadır. Zira kâinattaki her şeyin bir anlamı ve amacı bulunurken, cennetin ve içindeki nimetlerin bir anlam ve amaçtan yoksun olması düşünülebilir mi? Elbette böyle bir düşünce akla ziyan bir bakış açısının ürünüdür.

ıı. Eşleriyle Tahtlara Yaslanmaları

هُمْ وَاَزْوَاجُهُمْ ف۪ي ظِلَالٍ عَلَى الْاَرَآئِكِ مُتَّكِؤُ۫نَ “Onlar ve eşleri, tahtların üzerinde gölgelerde (olacaklar)dır.”

Âyetteki هُمْ hum zamiri “(hem) onlar”; وَاَزْوَاجُهُمْ ve ezvâcuhum tamlaması “ve (hem de) onların eşleri”; ف۪ي ظِلَالٍ fî zılâlin sözcüğü “gölgelerde”; عَلَى الْاَرَآئِكِ ‘ale’l-erâiki kelimesi “tahtlara, tahtlar üzerine”; مُتَّكِؤُ۫ن müttekiûne sözcüğü ise “yaslanmış olanlar, kurulmuş olanlar(dır)” demektir.

Burada cennetliklerin orada kimlerle ve nasıl bir ortamda bulunacakları gündeme getirilmektedir.

1. Âyette sözü edilen “eşler”den kastın kimler olduğu sorusunu cevaplamak gerekmektedir. Bu konuda iki farklı yaklaşım vardır:

a) Âyetteki اَزْوَاج ezvâc kelimesi insanların dünyada “evli oldukları eşleri” anlamına alınabilir. Bunun delilleri de vardır. Ra‘d 13/23’te ‘And cennetlerine girecek kişiler anlatılırken, onların sâlih olan babaları, eşleri ve nesillerinin de kendileriyle birlikte oraya girecekleri beyan edilmektedir. Benzer bir ifade Mü’min 40/8’de de yer almaktadır. Hz. Nûh ve Hz. Lût örnekliğinde olduğu gibi hanımları salih değillerse peygamber olan eşleri onları kurtaramadığı gibi,[72] kendisi sâliha bir hanım olan Hz. Âsiye de eşi Firavun’u kurtaramamıştır.

Konuyla ilgili diğer bir âyet de Tûr 52/21’dir: “İman eden ve soylarından bu imanı izleyenlere gelince: Biz onları soylarıyla buluşturacağız ve kendi yaptıklarının karşılığından da hiçbir şey eksiltmeyeceğiz.” İşte bu âyet, iman birlikteliği olması şartıyla, kişilerin kendi zürriyetleriyle buluşturulacaklarını ortaya koymaktadır. Bu buluşturulma bir “sonuç”tur; bunun “sebebi”, Nisâ’ 4/9, Tûr 52/26 ve Tahrîm 66/6’da belirtildiği gibi, ailelerin dünya hayatlarında çocukları üzerine adeta titremeleri, onların âhireti için kendilerini motive etmeleri ve kendilerini yetiştirmeleridir.

İnşikâk 84/7-9’da cennetliklerin amel defterlerini sağ taraflarından alıp kolay bir şekilde hesaba çekilecekleri ve ailelerinin yanına dönecekleri ifade edilmektedir. Gerçi bu âyette geçen ehl kelimesini “inanç ailesi” anlamına almak daha doğru olsa da kelimenin ilk anlamı “aile” olduğu için kişinin sâlih olan kendi biyolojik ailesinin yanına döneceğinin beyan edildiğini de söyleyebiliriz.

Nesiller arasında yaşanması istenen birlik, onların iman kardeşliği ve mahşerde ödül yeri olan cennette de birlikte olmalarının sağlanmasıdır. Mümin atalarla onların yolunu izleyen çocukları arasındaki iman sinerjisi[73] istenen ruh birlikteliğidir.

b) Zuhruf 43/70’te de beyan edildiği gibi, âyetteki اَزْوَاج ezvâc kelimesi insanların din kardeşliği temelinde oluşturdukları kendileri gibi olan “inanç ailesi” anlamına da alınabilir. Elbette bu görüşün de delilleri vardır. Bu bağlamda özellikle Vâkı‘a 56/7. âyet konuyu doğru anlamada çok önemlidir.

Yüce Allah söz konusu âyetin devamında mahşerin şartlarını anlatırken insanların “üç sınıf” olacağını bildirmektedir. Hem Vâkı‘a 56/7’de, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette اَزْوَاج ezvâc kelimesi kullanıldığı için, bu kelimenin herhangi bir cinsin eşlerini, yani karşı cinslerini değil, aynı değerleri yaşadığı için aynı ödülü hak eden kişileri ifade ettiği anlaşılmaktadır.

2. Çeşitli âyetlerde[74] geçen ظِلَال zılâl kelimesi “gölge” anlamına gelen zıll veya zılleh sözcüklerinin çoğulu olan zulel kelimesinin de çoğuludur. Kur’ân’da beş âyette[75] geçen الْاَرَآئِك el-erâik kelimesi, kullanıldığı âyetlerde cennetliklerin yaslanacağı şeyleri ifade etmektedir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de geçen söz konusu kelime “üzerinde yatak, şilte bulunan sedir”, “süslü koltuk”, “taht” anlamındaki الْاَريكة el-erîkeh kelimesinin çoğuludur.[76] Kur’ân’da 8 kez[77] geçmekte olan مُتَّكِـ۪ٔين müttekiî(û)ne kelimesi “yaslananlar, yaslanmış olanlar, nimetlenenler” manasına geldiği, çünkü nimetlenen kişinin böyle durumda huzur içinde olacağı beyan edilmektedir.[78]

3. Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette cennetliklerin orada sahip kılınacağı “ikinci ödül”den de söz edilmektedir. Buna göre “cennetlikler eşleriyle birlikte özel süslerle bezenmiş tahtlara yaslanmış olarak gölgelerde olacaklardır.” Cennetlikler, ister biyolojik anlamda kendi eşleriyle olsun, isterse inanç ailesi anlamında arkadaşlarıyla olsun, bir arada ve aynı ödülü almış olmakla büyük bir huzur duyacaklardır. Kanaatimize göre buradaki ödül, “tahtlara yaslanmak”tan öte, “eşleriyle bir arada bulunmak”tır.

ııı. Meyveler ve İstenen Her Şey

لَهُمْ ف۪يهَا فَاكِهَةٌ وَلَهُمْ مَا يَدَّعُونَ “Onlar için orada, her çeşit meyve ve her istedikleri vardır.”

Âyetteki لَهُمْ lehum ifadesi “onlar için vardır”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “orada”; فَاكِهَة fâkihetün kelimesi “(her çeşit) meyve”; وَلَهُمْ ve lehum ifadesi “ve yine onlar için vardır, olacaktır”; مَا يَدَّعُونَ mâ yedde‘ûne fiili ise “istedikleri şeyler” demektir.

Bu âyette cennetliklere “üçüncü nimet” olarak “her türden meyveler”in ve “arzu edilen her şey”in verileceği müjdesi gündeme getirilmektedir.

Kur’ân’da 11 kez[79] geçen فَاكِهَة fâkiheh kelimesi “meyve, taze yemiş, her tür meyve” anlamına gelmekte, Râzî’nin de dediği gibi yenen her bir nimetin tazeliğini ve lezzetli oluşunu ifade etmektedir. Âyette fâkiheh kelimesinin seçilmesinin muhtemel bir nedeni, dünyadaki fedâkârlıklarının “meyve”sini mahşerde alacaklarını beyan olabilir. Buradaki لَهُمْ lehüm ifadesi ise arzu edilen her ne varsa onun insanın lehine olacağı mesajını içermektedir.

Cennetin menüsü sadece meyvelerden oluşmamakta, arzu ettikleri her ne varsa kendilerine ikram edileceği beyan edilmektedir. Zuhruf 43/71’de “canların çektiği ve gözlerin görmekten hoşlanıp zevk alacağı her şey”in cennette bulunacağı ifade edilmektedir. Nahl 16/31’de de cennetliklere orada istedikleri her şeyin verileceği müjdelenmektedir.

Muhammed 47/15’te “zamanla bozulmayan saf su ırmakları”, “tadı değişmeyen süt ırmakları”, “içenlere lezzet veren meşrubat ırmakları” ve “saf süzme bal ırmakları” zikredildikten sonra, “her türden meyve ve sınırsız bağış” da ödüller arasında yer almaktadır.

Zümer 39/34, Fussılet 41/32, Şûrâ 42/22, Dühân 44/55, Kâf 50/35, Rahmân 55-46-78, Vâkı‘a 56/12-40, İnsân 76/5-22 gibi pek çok âyette ise çok daha ayrıntılı bir cennet menüsü verilmekte ve istedikleri her şeyin kendilerine sunulacağı müjdelenmektedir.

Cennet nimetleri konusunda Hz. Peygamber’e ait olduğu bildirilen çok önemli rivayetler vardır. Konuyu özetleyecek mahiyette olan bir örneği hatırlatmakla yetinmek istiyoruz:

Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette cennet nimetleri hakkında Peygamberimiz (as)’ın مَا لاَ عَيْنٌ رَأَتْ ، وَلاَ أُذُنٌ سَمِعَتْ وَلاَ خَطَرَ عَلَى قَلْبِ بَشَرٍ beyanı gereği, orada “hiçbir gözün görmediği, hiçbir kulağın işitmediği ve hiçbir beşer kalbine gelmeyen birtakım nimetler hazırlanmış olacağı”nı ifade edilmektedir.[80]

Rabbimiz bizi de bütün mümin kardeşlerimizi de bu büyük nimetten mahrum bırakmasın.

Cennet nimetleri burada zikrettiğimiz âyetlerdekilerden ibaret değildir. Meselenin ne kadar muhteşem bir gizem içerdiğini belirtmek üzere Secde 32/17’yi hatırlatmakla yetineceğiz: “Hiçbir can kendisi için (cennette) ne tür gözaydınlıklarının gizlendiğini bilemez.” İşte bu âyet, cennette müminler için akla hayale gelmeyecek sayısız nimetlerin bulunduğunu beyan etmekte, daha fazla kafa yormaya gerek olmadığını ortaya koymaktadır.

ıv. Allah’tan Gelen Selâm

سَلَامٌ قَوْلًا مِنْ رَبٍّ رَح۪يمٍ “(Bir de) çok merhametli Rab’den ‘selam’ sözü (vardır).”

Âyetteki سَلَام selâmun kelimesi “selâm, esenlik (vardır, olacaktır)”; قَوْلًا kavlen sözcüğü “söz olarak, sözlü”; مِنْ رَبٍّ رَح۪يمٍ min rabbin rahîmin tamlaması ise “çok merhametli Rabden” demektir.

Bu âyette de Yüce Allah’ın cennetliklere sunacağı “dördüncü ödül” olarak “selâm/ esenlik” gündeme getirilmektedir.

Bu ifadede sözü edilen husus, cennetliklere sunulan en büyük nimet olarak kabul edilebilir. Çünkü cennetliklerin asıl ve nihai olarak istediği şey budur. سَلَام selâm, yani “esenlik” ifadesi Yüce Allah’a nispet edilse de, maksat bunun O’ndan getirilen bir mesaj olduğunu bildirmek olsa gerektir. İbn Abbâs’tan gelen bir rivayete göre, melekler cennetliklerin yanına âlemlerin Rabbinden bir esenlik getirerek gireceklerdir.[81]

Tefsirlerde سَلَام selâmın bizzat Yüce Allah tarafından cennetliklere görünerek ifade edileceği görüşleri yer almış olsa da, Yüce Allah sesten ve lafızlara dökülmüş konuşmalardan münezzeh olması nedeniyle, meseleyi böyle yorumlamak büyük problemlerin çıkmasına neden olacaktır. Konuyu Kıyâmet 75/22-23’te ele alacağımız için burada detaya girmek istemiyoruz.

Bu âyeti, bir önceki âyette dile getirilen وَلَهُمْ مَا يَدَّعُونَ ifadesi gereği, istenen şeyin “selâm” olduğu şeklinde anlamak da mümkündür.[82] Bu durumda bu âyet bir öncekinin açıklaması durumunda kabul edilmiş olur.

En‘âm 6/54’te de ele aldığımız üzere, “barış, esenlik” manasına gelen ve s-l-m kökünden gelen selâm/es-selâm kelimeleri çeşitli içeriklerde Kur’ân’da 42 kez geçmektedir. Kullanımlarına bakıldığında selâm edilmesinin hem dünya hem de âhiret hayatında kullanıldığı bilinmektedir.

Bu bağlamda insanların birbirlerine hitaplarında selam verilmesi,[83] A‘râftakilere selamla hitap edilmesi,[84] meleklerin peygamberlere selamı,[85] Yüce Allah’ın çeşitli âyetlerde dünyada peygamberlerine “selâm olsun” buyurduğu gibi,[86] Hz. Yahyâ’ya[87] ve Hz. İsâ’ya[88] da ayrıca hidayete tâbi olanlara[89] da selam dileği yer almaktadır. Bu arada cennetliklere de bu şekilde bir esenlik ifadesi lutfedilmiş olacaktır.[90] Hz. İbrâhim’in babası sağken ona hitabında veya cahillerle karşılaşılırken veya onlardan ayrılırken bile selam sözü yer almaktadır.[91]

Fussılet 41/32’de bağışlayan ve merhamet eden Allah’tan bir ikram olarak sunulan nimetler gibi Yâsîn 36/58’de belirtildiği üzere cennettekilere bir de sözlü selâm getirilecektir. Bu arada ölüm meleklerinin müminlerin canını alırlarken kendilerine selam vermelerini,[92] cennete girerlerken müminlerin selam ile karşılanmalarını,[93] cennetteki konuşmalarının boş söz ve günaha sokan ifadelerden değil, selâm, yani “esenlik dileği” cümlelerinden oluşacağını belirtmekte yarar vardır.[94]

Bütün bunların dışında Yüce Allah’ın isimlerinden biri olan es-selâm kelimesi,[95] vahyin aydınlattığı gecenin fecrine kadarki zaman için de,[96] Hz. İbrâhim’in atılacağı belirtilen ateşin durumu için de[97] kullanılmaktadır. Bu arada “hakikat yolu”[98] ve bu yolun ödül yeri anlamında cennet[99] manasında Kur’ân’da selâm kelimesi de geçmektedir.

Selamla ilgili olarak Hz. Peygamber de bunun Müslümanların birbiri üzerindeki altı hakkından birisi olduğunu beyan etmekte,[100] kin ve öfkenin kalpten sökülmesi için de aralarında selamı yaymalarını Müslümanlara emretmiştir.[101] Dahası, kişinin tanıdığı veya tanımadığı herkese selam vermesiyle ilgili de Hz. Peygamber’e nispet edilen ifadeler söz konusudur.[102] Esasında evlere girmeden verilmesi gereken selamın hayatın her alanına yaygınlaştırılmasının da çok önemli olduğu bilinmelidir.

Bilinmeli ve unutulmamalıdır ki selâm, bir paroladır, bir güvenlik ilanıdır, karşıdakine zarar vermeme beyanıdır; kardeşini cennette hayal etmektir; kardeşini cennette hayal etmektir; çünkü selâm, birbirinin cenneti olmaktır.

Selâm vermemek ise bir felakettir; kendini rahmet ve merhamete layık görmemektir. Selamsızlık müstağnîlik yani kendini ihtiyaçsız görmektir ki böyle bir tutum Müslümana asla ve asla yakışmaz. Kardeşinden selamı olsun esirgeyenler ilâhî rahmeti hak etmeyenlerdir.

c) İnkârcıların Mahşerdeki Durumu

Yüce Allah, sûrenin 59-65. âyetlerinde, mesânîlik üslubu gereği sözü inkârcılara getirmekte, yaşayacakları akıbet hakkında “Ey suçlular, bugün (şöye bir kenara) çekilip ayrılın” denileceğini bildirmekte, buna neden olduğu gerekçesiyel kendilerine şöyle deneceğini haber vermektedir: “Ey Âdemoğulları! Size, ‘Şeytan’a tapmayınız; çünkü o, sizin apaçık bir düşmanınızdır. Bana kulluk ediniz; doğru yol budur’ demedim mi?”

Ardından, feci akıbetin gerekçesi olan “şeytana tapmanın” da gerekçesi “Şeytan sizden pek çok nesli (kandırıp) saptırdı; (o zaman) aklınızı çalıştırmamış mıydınız? (niye aklınızı çalıştırmadınız?)” şeklinde bildirilmektedir.

Daha sonra, cehennemliklere kalacakları yer olan ateşin gösterileceği ve kendilerine şöyle denileceği bildirilmektedir: “İşte, nankörlüğünüzün karşılığı olarak size vaadedilen cehennem, bugün oraya girin! Bugün onların (cehennemliklerin) ağızlarını mühürleyeceğiz; kazandıklarına dair bize elleri konuşacak ve ayakları da şahitlik edecektir.”

ı. “Mücrim”lerin Kenara Ayrılmalarının İstenmesi

وَامْتَازُوا الْيَوْمَ اَيُّهَا الْمُجْرِمُونَ “(Suçlulara şöyle denecektir): Ey suçlular, bugün (kenara) çekilip ayrılın!”

Âyetteki وَامْتَازُوا vemtâzû emri “ve ayrılın”; الْيَوْم el-yevme kelimesi “bugün”; اَيُّهَا الْمُجْرِمُونَ eyyuhe’l-mücrimûne hitabı ise “ey suçlular” demektir.

Burada mahşerdeki yargılamada suçluların müminlerin içinden ayrılıp kenara çekilmesinin isteneceği bilgisi gündeme getirilmektedir.

1. Rûm 30/14-16’da kıyamet koptuğunda safların ayrılacağı, müminlerin cennette, kâfirlerin ise azapta olacağı beyan edilmektedir. Dünya hayatında her ne kadar iç içe bir hayat yaşanıyor olsa da bu durum mahşerde kesinlikle değişecektir. Câsiye 45/21 ve Kalem 68/35’te vurgulanan husus da budur.

2. A‘râf 7/40’ta detaylı bir şekilde ele aldığımız üzere, mücrim, suçu benimseyen, ondan beslenen ve suçla anılan kişi anlamına gelmektedir. Mücrimler, münafıklardır;[103] mümin olmayanlardır;[104] kâfirlerdir;[105] muttaki ve müslim olmayanlardır;[106] isyanları nedeniyle helak edilenler[107] ve kendilerinden intikam alınanlardır;[108] boynu bükük kılınanlar[109] ve azapta ebedi kalacak olanlardır.[110]

İşte bu özellikteki kişilerin ve şeytanların cehennemin etrafında diz çöktürülecekleri,[111] en azgın ve sapkın olanların ortaya çıkartılacağı[112] beyan edilmektedir. Ayrıca Yüce Allah’a yalan iftira edenlerin de mahşerin şahitleri huzurunda özel bir oturuma tâbi tutulacağı ve kendilerine lanet edileceği belirtilerek,[113] mücrimlerin simalarından tanındıkları için sorgulanmalarına ihtiyaç kalmayacağı ifade edilmektedir.[114]

ıı. Fıtrata Yabancılaşmaları

اَلَمْ اَعْهَدْ اِلَيْكُمْ يَا بَن۪يٓ اٰدَمَ اَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ اِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُب۪ينٌ وَاَنِ اعْبُدُون۪ي هٰذَا صِرَاطٌ مُسْتَق۪يمٌ “Ey âdemoğulları! Sizden şöyle söz almamış mıydım: Şeytana tapmayın; şüphesiz ki o, sizin için apaçık bir düşmandır. Bana kulluk edin; doğru yol budur.”

Buradaki اَلَمْ اَعْهَدْ elem a‘hed sorusu “söz almamış mıydım”; اِلَيْكُمْ ileyküm sorusu “sizden, size yönelik, sizinle ilgili”; يَا بَن۪يٓ اٰدَمَ yâ benî âdeme hitabı “ey Âdemoğulları”; اَنْ لَا تَعْبُدُوا en lâ ta‘büdû emri “kulluk etmeyin (diye)”;الشَّيْطَان eş-şeytâne kelimesi “şeytana”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizin için, size”;عَدُوٌّ مُب۪ين ‘adüvvün mübînun tamlaması “apaçık düşman(dır)”; وَاَنِ اعْبُدُون۪ي ve eni‘ıbüdûnî emri “ve bana kulluk edin (diye söz almamış mıydım)”; هٰذَا hâzâ kelimesi “işte bu”; صِرَاط مُسْتَق۪يم sırâtun müstakîmun tamlaması ise “dosdoğru yol(dur)” demektir.

Burada insanoğlunun fıtratına yerleştirilen iki değer hatırlatılmakta, bunların ilkinin “şeytana tapmamak”, diğerinin ise “Allah’a kulluk” şeklinde belirlediği gündeme getirilmektedir.

1.اَلَمْ اَعْهَدْ اِلَيْكُمْ يَا بَن۪يٓ اٰدَمَ اَنْ لَا تَعْبُدُوا الشَّيْطَانَ اِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُب۪ينٌ “Ey Âdemoğulları! Size; ‘Şeytana tapmayın; muhakkak ki o, sizin apaçık bir düşmanınızdır” demedim mi?” Bu âyette sözü edilen husus, şeytana tapınılmaması ve onun apaçık düşman olduğunun bilinmesidir.

a) “Âdemoğlundan ahdin alınması” ifadesi, onlara kitaplarla ve peygamberlerle bildirimde bulunulması manasında yorumlanmaktadır. Buna göre ilk muhatapların Mekkeli müşrikler olduğunu düşünürsek, bildirimin de Kur’ân’da yapıldığını ifade etmeliyiz. Mesajı everensele taşıdığımızda ise maksat bütün kitaplar ve bütün peygamberlerdir, diyebiliriz.

Âdemoğlundan alınan söz, onun fıtratına yerleştirilen tevhid şeklinde de anlaşılabilir. A‘râf 7/172’de geçen ve elest bezmi de denilen bu mecâzi konuşma, ilahi programla ilgili herkesin yaptığı bir itiraftır. Şems 91/8’de Yüce Allah’ın her insana fucûr ve takvâ ilham ettiği, Hucurât 49/7’de ise imanın insanlara sevdirilip kalplere süslendiği, küfrün, fıskın ve isyanın çirkin gösterildiği beyan edilmektedir. Bu âyetler ışığında Rûm 30/30’da dine yönelme emri insanın üzerinde yaratıldığı fıtrata dönmek şeklinde ifade edilmekte, din ile fıtrat eşitlenmektedir.

Bu bakış açısıyla hareket ettiğimizde, bütün insanların muhatap alındığını, ancak bu bağlamda ilk mesajın cehennemliklere yönelik bir suçlama olduğunu söylemeliyiz. Onlara niçin fıtratlarına yabancılaştıkları ve neden şeytana tapındıkları kınayıcı bir uslüpla sorulmaktadır. Soru, cevabı beklendiği için değil, sorumluluğunu yerine getirmediği için muhatabı ayıplamayı amaçlamaktadır.

b) Nankör insanın ayıplanıp kınandığı konulardan ilki kendileri için apaçık düşman olduğu ilan edilen şeytana tapınmalarıdır.

- Şeytan ve Eylemleri

“Yanmak, tutuşmak” anlamındaki ş-y-t kökünden geldiği kabul edilen şeytân kelimesi, haktan uzaklaşan ve Allah’ın emirlerine karşı gelen soyut-somut, insan-cin, her türden azgın varlık için kullanılır. “Yanmak, tutuşmak” anlamıyla şeytân, cehennemlikleri ve hakkın karşıtlığını temsil etmektedir. Ayrıca bu kelimenin “uzak olmak, yoldan sapmak” anlamı da vardır ki bu durumda ş-t-n köküne nispet edilmiş olur.

Şeytanın düşman oluşu, Yüce Allah’ın insanoğlu için şeytanın düşmanlığını onaylaması demektir. Zannedildiği gibi şeytan, insana düşman olsun diye yaratılmamıştır; düşmanlığı tercih ettiği için bu kararı onaylanmıştır.[115] Şeytanın insana düşman olduğuyla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet[116] vardır.

Burada da söz konusu “düşmanlık” hatırlatılmakta ve insanların da şeytanı düşman edinmeleri istenmektedir. İnançsızlık veya yanlış inançların arkasında şeytanı davet ve onun icabeti veya şeytanın daveti insanın icabeti bulunduğu için, Allah insanları bu davetin ve icabetin içerisinde bulunmamaları noktasında uyarmaktadır.

Şeytan, insanlara küfrü, nankörlüğü, nifakı ve mutlak inkârı öğütler; bu noktada davette bulunur.[117] İnsanlara çirkinlikleri yapmalarını emreder.[118] Cennetten kovulurken de ifade ettiği gibi, Yüce Allah’ın has kulları hariç herkesi saptırmak için uğraşacağı bilinmektedir.[119] Bu durumda ona düşman olmak demek, Allah’a kulluk etmek demektir.

Yüce Allah’a kul ve dost olanlar şeytana düşman olurlar. Şeytana karşı gerçekten düşman olmak için ona düşmanca davranmak gerekir. Bir insanın şeytana düşman olduğunu söylemesi yetmez; çünkü bunun samimi olması şeytanı üzecek işler yapmaya bağlıdır. Bu noktadaki davranışlarımızın “Allah’ın yapılmasını emrettiği farzları uygulamak ve kaçınılmasını istediği haramlarından uzaklaşmak” şeklinde gerçekleşmesi gerekmektedir.

Nahl 16/63’te verilen bilgilere göre şeytan inkarcılara dünyada yapıp ettiklerini süslü göstermiş, böylece kendilerinin dünyada dostu olmuş, ancak mahşerde azabın içerisinde birlikte olacakları için bunun sahte ve aldatıcı bir dosluk olduğu ortaya konulmuştur.

c) Âyetin sonundaki اِنَّهُ لَكُمْ عَدُوٌّ مُب۪ينٌ “Muhakkak ki o, sizin apaçık bir düşmanınızdır” cümlesi, Yüce Allah’ın insanoğlu için şeytanın düşmanlığını onayladığının delilidir. Zannedildiği gibi şeytân, insana düşman olsun diye yaratılmamıştır; aksine, En‘âm 6/112 ve A‘râf 7/27’de de geçtiği gibi düşmanlığı tercih ettiği için bu kararı onaylanmıştır. Şeytanın insana düşman olduğuyla ilgili Kur’ân’da pek çok âyet vardır.[120]

Fâtır 35/6’da “şeytanın insanlar için düşman olduğu, bu nedenle onun da düşman edinilmesi gerektiği, çünkü taraftarlarını ateş azabından olmaya davet ettiği” beyan edilmektedir. İşte Yâsîn sûresinin yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet grubunda da şeytanın bu aldatıcı yapısına kanan inkârcıların âkıbeti ele alınmaktadır.

2. وَاَنِ اعْبُدُون۪ي هٰذَا صِرَاطٌ مُسْتَق۪يمٌ“(Size) ‘Bana kulluk ediniz; doğru yol budur’ (demedim mi?)” E‘ûzü-Besmele ikilisinde de olduğu gibi, tek başına bir eylem olarak şeytana kulluk etmeyip ondan Yüce Allah’a sığınmak, yaratılışın gayesini yerine getirmek için yeterli değildir. Yani insanoğlu şeytana lanet etmekle görevini bitirmiş olmaz. Bunun için Zâriyât 51/56’da da beyan edildiği gibi, yaratılışımızın gayesi olarak Yüce Allah’a kulluk etmemiz de gerekmektedir.

Bu emir hem Nahl 16/36’da belirtildiği gibi bütün peygamberlerin tebliğ ilkelerinin başında Yüce Allah’ın zikrettiği bir husustur; hem de bütün peygamberler ümmetlerine bunu tebliğ etmişlerdir.[121] O halde Allah’a kulluk ederken şeytandan kaçınmayı bir görev olarak unutmamak gerekir.

“Kelime-i tevhîd”in ilk yarısı lâ ilâhe “hiçbir ilah yoktur” ifadesinden, diğeri illallâh “sadece Allah var” anlamındaki kabulden oluşmaktadır. Önce şeytan ve onun temsil ettiği bütün kabullerden uzaklaşmak, ardından da Rahmânî olanlara sarılmak gerçek mümin olmanın şartıdır.

Söylemek istediğimiz şudur: Yâsîn 36/4’te de izah ettiğimiz üzere, Yüce Allah’a ulaştırmada tek ve en kestirme yol olan sırât-ı müstakîm, kovulmuş şeytanı reddetmek ve tek olan Yüce Allah’a kulluktan oluşan hakikat yoludur. İşte âyette vurgulanan husus budur.

ııı. Akıllarını Kullanmamaları

وَلَقَدْ اَضَلَّ مِنْكُمْ جِبِلًّا كَث۪يرًا اَفَلَمْ تَكُونُوا تَعْقِلُونَ “Yemin olsun ki (şeytan) sizden pek çok nesli saptırdı; akıl etmediniz mi? (niye aklınızı çalıştırmadınız?)”

Âyetteki وَلَقَدْ اَضَلَّ ve lekad edalle ifadesi “yemin olsun ki saptırmıştı”; مِنْكُمْ minküm fiili “sizden”; جِبِلًّا cibillen kelimesi “nesilleri”; كَث۪يرًا kesîran sözcüğü “çok, pek çok”; اَفَلَمْ تَكُونُوا efelem tekûnû sorusu “(şöyle) olmadınız mı, neden (şöyle) değildiniz”; تَعْقِلُونَ te‘kılûne fiili ise “aklınızı çalıştırmaktasınız, aklınızı çalıştırdınız mı, neden aklınızı çalıştırmadınız” demektir.

Burada şeytanın insanoğlunu saptırması ve insanların aklını çalıştırmaması gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah, bu âyette şeytanın insanlar üzerindeki etkisini dile getirmekte ve bu etkide insanların akıllarını kullanmamalarını gerekçe göstermektedir. Âyetin son cümlesi olan “(O zaman) aklınızı çalıştırmamış mıydınız?” ifadesi aslında cevabı beklenen bir soru değildir. Muhatapları ayıplayan ve kınayan bir içerikte “O zaman aklınızı neden kullanmadınız, aklınızı mutlak surette kullanmalıydınız” manasını içermektedir.

A‘râf 7/16, Hıcr 15/39, İsrâ’ 17/62, Sâd 38/82’de de ifade edildiği gibi, şeytan pek çok insanı Yüce Allah’ın yolundan saptıracağını, bunun için özellikle uğraşacağını söylemiştir. Ancak İbrahim 14/22’de de ifade edildiği gibi, mahşer sorgulamasında kendisini suçlayanlara karşı onun insanlar üzerinde herhangi bir otoritesinin bulunmadığını, sadece bir çağrısı ile insanların ona yöneldiğini, dolayısıyla kınanmaması gerektiğini bildirecektir.

Meryem 19/83 ve Zuhruf 43/36’da beyan edildiği gibi, şeytanın insanlara musallat olması insanların küfürde kararlı olmalarının ve vahiyden yüz çevirmelerinin sonucudur. İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyetin ikinci cümlesinde de aklını kullanmamış olmaları saptırılmalarının nedeni olarak belirlenmektedir. Elbette şeytan, insanları hak yoldan saptırmaya çalışacaktır; ancak vahyin kontrolünde olan akıl onun saptırmalarına kanmamanın en önemli unsurudur.

Aklını kullanmamak kişiyi şeytanın tuzağına düşürür. Bu nedenle önceki milletlerden saptırılanların hatırlatılması sonrakilerin ibret alması içindir. Yüce Allah Yûnus 10/100’de “aklını kullanmayanların üzerine pislik yağdıracağı”nı beyan etmektedir. Bu nedenle, hiç kimse şeytanın saptırmasını bahane olarak ileri süremeyecektir. Aklını kullanmamak kişiyi şeytanın kucağına iter. Aklını kullanmak ise Yüce Allah’tan yana olmayı ve vahyin kontrolünde hayatı sırât-ı müstakîm üzere yaşamayı sağlayacaktır.

ıv. Cehenneme Atılmaları

هٰذِه۪ جَهَنَّمُ الَّت۪ي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ اِصْلَوْهَا الْيَوْمَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ “(Onlara şöyle denecektir:) İşte, nankörlüğünüzün karşılığı olarak size vadedilen cehennem, bugün oraya girin!”

Buradaki هٰذِه۪ hâzihî kelimesi “işte bu”; جَهَنَّم cehennemu kelimesi “cehennem(dir)”; الَّت۪ي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ elletî küntüm tû‘adûne ifadesi “size vadedilmiş olan”; اِصْلَوْهَا ıslevhâ emri “oraya girin”; اَلْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bugün”; بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ bimâ küntüm tekfurûne ifadesi ise “inkâr etmiş olmanıza karşılık” demektir.

Burada aklını kullanmamanın sonucu verilmekte, bunun cehennemle buluşmaya neden olacağı gündeme getirilmektedir.

1.هٰذِه۪ جَهَنَّمُ الَّت۪ي كُنْتُمْ تُوعَدُونَ “İşte, size vadedilen cehennem!” Bu âyet, Yâsîn sûresinin 48. âyetinde müşriklerin alay ederek dile getirdikleri “Doğru söylüyorsanız o vaad ne zamanmış” sözlerinin cevabıdır. Mülk 67/25’te benzer alaycılık cümlesi yer almakta, bunu söyleyenlere mahşerde “işte isteyip durduğunuz şey” cevabının verileceği Mülk 67/27’de haber verilmektedir.

“İşte, size vaadedilen cehennem” cümlesinde yer alan الَّت۪ي كُنْتُمْ elletî küntüm ifadesi, müşriklerin dünyadayken âhiret ve mahşerdeki ateş azabı konusunda sürekli olarak uyarıldıklarını, ancak onların da ısrarla inkâr ettikleri manasını içermektedir. Benzer içerikte olmak üzere inkarcılara hitaben benzer cümlelerin kullanılacağı Rûm 30/56, Sâffât 37/21, Dühân 44/50, Tûr 52/14, Rahmân 55/43 ve Me‘âric 70/44’te de yer almaktadır.

2. اِصْلَوْهَا الْيَوْمَ بِمَا كُنْتُمْ تَكْفُرُونَ “Bugün, nankörlüğünüzün karşılığı olarak oraya girin!” Âyetteki bazı ifadeler hakkında birtakım açıklamalar yapmak gerekmektedir.

a) Âyetteki اِصْلَواْ ıslav kelimesi s-l-v kökünden gelmekte ve “yaslanmak”, “destek vermek”, “dik durmak”, “ayakta kalmak” gibi anlamlara gelmektedir. Aynı kökten gelen salât kelimesi bir kulluk eylemi olarak “dua, namaz” manasına gelmekte, bu hayatta Yüce Allah’tan yana olmayı ifade etmektedir.

Burada şöyle bir “sebep-sonuç” ilişkisi vardır: Dünyada hakkın karşıtı olarak şeytana ve onun gibilere yaslanıp onlara destek verenler mahşerde ateşe yaslanacaklardır. Dünyada Yüce Allah’a yaslananlar da elbette mahşerde cennete gideceklerdir. Yâsîn 36/60-61. âyetlerde dile getirilen “şeytana tapmamak, Allah’a kulluk etmek” şeklindeki hatırlatmanın amacı budur. Kişiler kendi ateşlerini kendileri yaparlar ve yakarlar; insanlara Allah değil, kendileri zulmederler.[122] Yüce Allah Meryem 19/70’te beyan ettiği gibi, kimin cehenneme en layık olduğunu gayet iyi bilmektedir.

b) Âyette yer alan بِمَا كُنْتُمْbimâ küntüm ifadesi, bir önceki âyette de olduğu gibi, müşriklerin dünyadayken bu noktada sürekli olarak cehennemi inkâr ettiklerini ve bu inkârlarının sonucu olarak cehenneme girdiklerini ortaya koymaktadır. Burada şöyle bir “sebep-sonuç” ilişkisi kurabiliriz: Aklını kullanmamak kişiyi küfre götürür; küfre girmek de insanı cehenneme sürükler.

c) Âyetteki تَكْفُرُونَ tekfurûne fiili, çok önemli bir gerçeği ortaya koymaktadır. Buna göre, Yâsîn 36/60-62. âyetlerde Yüce Allah’ın insan fıtratına yerleştirdiğini beyan ettiği “şeytana kul olmamak ve onu düşman edinmek”, “sadece Allah’a kulluk etmek ve bunun dosdoğru yol olduğunu bilmek”, “şeytanın önceki pek çok nesli saptırdığını unutmamak”, nihayet “dünyadayken aklını kullanmak” gibi hususların gereğini yerine getirmemeyi “fıtratın üzerini örtmek” şeklinde ifade etmektedir, diyebiliriz.

“Küfretmiş olmanızın karşılığı olarak” demek, “fıtratınıza yerleştirilen bu özelliklerin üzerini örtmeniz nedeniyle” demektir. Âyette “mutlak manada inkâr etmek, yalanlamak” anlamına gelen enkera, cehade ve kezzebe gibi kelimelerin değil, kefera kökünden bir kelimenin kullanılmış olması son derece önemli olan bu noktayı işaret etmektedir.

v. Ağızların Mühürlenip Diğer Organların Dile Gelmesi

اَلْيَوْمَ نَخْتِمُ عَلٰىٓ اَفْوَاهِهِمْ وَتُكَلِّمُنَآ اَيْد۪يهِمْ وَتَشْهَدُ اَرْجُلُهُمْ بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ “Bugün onların ağızlarını mühürleyeceğiz; kazandıkları (yaptıkları) hakkında bize elleri konuşacak ve ayakları da şahitlik edecektir.”

Ayetteki اَلْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bugün”; نَخْتِمُ nahtimu fiili “mühürleriz”; عَلٰىٓ اَفْوَاهِهِمْ ‘alâ efvâhihim ifadesi “onların ağızlarını”; وَتُكَلِّمُنَا ve tükellimunâ fiili “ve bize konuşur, konuşacaktır”; اَيْد۪يهِمْ eydîhim kelimesi “onların elleri”;وَتَشْهَدُ ve teşhedü fiili “ve şahit olacaktır, şahitlik edecektir”;اَرْجُلُهُمْ ercülühum tamlaması “onların ayakları”; بِمَا كَانُوا يَكْسِبُونَ bimâ kânû yeksibûne ifadesi ise “kazanmış oldukları şeylerle ilgili” demektir.

Burada cehennemliklere yönelik olarak gerçekleştirilecek bazı buyruklar gündeme getirilmektedir.

1. Bu âyette Yüce Allah inkârcıların mahşer sorgulamasındaki hallerinden bir kısmını ifade etmekte ve “suçunu inkâra yeltenecek” kişilerin bu girişimini ortadan kaldıracağını beyan etmektedir. Öncelikle bu konuyla ilgili birtakım âyetleri hatırlatmakta yarar görmekteyiz.

En‘âm 6/23’te beyan edildiği gibi, müşrikler üstelik de yemin ederek “Allah’a şirk koşmadıklarını” söyleyeceklerdir. Mücâdele 58/18’de de inkârcıların dünyada birbirlerine yaptıkları gibi mahşerde de Yüce Allah’a yalan yere yemin edecekleri haber verilmektedir. Suçunu inkâr durumu mahşer öncesinde de yaşanacak ve Nahl 16/28’de dile getirildiği gibi, kötü insanlar ölümleri anında ölüm meleklerine “biz hiçbir kötülük yapmamıştık” şeklinde yalanlar söyleyeceklerdir.

Kıyâmet 75/15-16’da onların birtakım mazeret girişimlerinin olacağı, ancak hemen susturulacakları, çünkü Mü’minûn 23/108 ve Murselât 77/35-36’da beyan edildiği üzere, mahşerin nutuk atma yeri olmadığı ve kendilerine izin verilmeyeceği için özür de dileyemeyecekleri bildirilmektedir. Dahası Tahrîm 66/7’de belirtildiği üzere mahşer günü kâfirlere seslenileceği ve o gün artık mazeret gösterme ya da özür dileme günü olmadığı beyan edilmektedir. Bu konuda Nahl 16/84, Rûm 30/57 ve Mü’min 40/52’deki bilgiler de konuya ışık tutacak türden mesajlar içermektedir.

Fussılet 41/20’de “Onlar mahşere geldiklerinde kulakları, gözleri ve derileri yaptıklarına dair aleyhlerinde şahitlik edecektir” buyrulmaktadır. İsrâ’ 17/36’da beyan edildiği üzere, “bilinmeyen bir şeyin arkasına bilirmiş gibi düşülmemesi” emredilmekte, ardından “kulakların, gözlerin ve gönüllerin de sorgulanacağı” ifade edilmektedir. İşte bu âyetler, ağızların inkâra kalkışacağı suçları diğer organların itiraf edeceğini, yani yapılanlara organların şahitlik edeceğini göstermektedir.

Ayrıca özellikle Nûr 24/24’te yer alan şu bilgiyi de hatırlatmakta yarar vardır: “O gün, onların dilleri, elleri ve ayakları yaptıkları hakkında onlar aleyhinde şahitlik edecektir.” Buradaki “dillerin konuşması” ifadesi ile Yâsîn 36/65’teki “ağızlarını mühürleyeceğiz” ifadesi arasında herhangi bir anlam zıtlığı söz konusu değildir.

Çünkü Nûr 24/24’te suçlu kişilerin kendileriyle ilgili bilgileri “dilleri”yle de verecekleri beyan edilirken, Yâsîn’de bu tip insanlar içinden mazeret üretmeye çalışanlara bu imkânın verilmeyeceği, inkâra yeltenmelerinin önünün kesileceği ortaya konulmaktadır.

Belli ki Yüce Allah mahşerde herkesin kendi kendisine yeteceğini ve kötü insanların büyük bir mahcubiyet yaşayacaklarını beyan etmektedir. Bu bağlamda Nisâ’ 4/42, İsrâ’ 17/14, Kıyâmet 75/14 gibi âyetler özellikle hatırlanmalıdır.

2. Yüce Allah kâinatta bazı cansız varlıkları konuşturduğunu, mahşerde de bunu birtakım varlıklara yaptıracağını beyan etmektedir. “O gün cehenneme, ‘Doldun mu?’ diyeceğiz. O da, ‘Daha var mı?’ cevabını verecektir” meâlindeki Kâf 50/30’da dile getirilen husus budur. Cehennemin konuşması elbette bugün bildiğimiz anlamda “hakikat” anlamında değil de, “mecâzi” olarak kabul edilmelidir. Benzer şekilde Me‘âric 70/17-18’de de cehennemin azabı hak edenleri kendisine çağıracağı bildirilmektedir.

Bu noktada Kur’an’da daha başka örnekler de vardır. Meselâ Fussılet 41/11’de gökyüzüne ve yeryüzüne hitaben “ister istemez (isteyerek veya istemeyerek) gelin” dendiğinde, onların da “isteyerek geldik” cevabını vermesi mecâzi bir konuşma biçimidir. Dahası Zilzâl 99/4’te yer alan “mahşer günü yeryüzünün haberlerini anlatması” da böyle bir mecâzi konuşmadır.

Yüce Allah’ın bütün mahlûkatı konuşturabileceği gerçeğinin örneği olan “cehennemin veya organların konuşturulması” ilk etapta garip karşılansa da, Fussılet 41/21’de derilerle ilgili pasajda geçen “her şeyi konuşturan Allah bizi de konuşturmuştur” ifadesi bunun mümkün olduğunun delilidir.

Elbette konuşturma biçimlerini değiştirip yeni konuşturma türlerinin yaratılması ilâhi kudretin gücü dâhilindedir. Kıyameti, âhireti ve orada yargılanmayı inkâr edenler korkunç bir akıbetle buluşturulacak ve ilâhi adaletten kaçıp kurtulamayacaklardır.

Âyette özellikle “ağızların mühürlenmesi”nin zikredilmesinin bir başka sebebi daha olabilir. Buna göre dünya hayatında genellikle münafıkların bir özelliği olarak zikredilen, ancak başka inkârcıların da zaman zaman yaptığı “kalplerinde olmayan şeyi ağızlarıyla veya dilleriyle söylemeleri”[123] burada hatırlanabilir.

Çünkü bu tipler yalan konuşmakta herhangi bir sınır tanımamakta ve bu günahı da ağızlarıyla işlemektedirler. İşte onların yalan konuşmaya alıştıkları bu organlarının mahşerde mühürleneceği ve işlenen günahların diğer organlar tarafından itiraf ettirileceği beyan edilmiş olmaktadır.

Cehennemliklerin korkunç akıbetleri hakkında bu âyetlerde yeterince uyarıcı bilgi verilmesine rağmen, inkârcılar inkârda ısrarcı davranmakta ve hakikate karşı durmaya devam etmektedirler.