Şu‘arâ Suresi

Ardından, Firavun’un, “Benden başkasını ilah edinirsen, muhakkak ki seni hapse atılanlardan yaparım” şeklindeki tehdidine Hz. Mûsâ’nın verdiği “Sana apaçık bir şey (delil, belge) ile gelmiş olsam da mı (hapse atarsın)?” cevabı ve Firavun’un “Doğru söyleyenlerdensen, haydi getir onu (delilini)!” meydan okuması hatırlatılmaktadır.

ı. Âlemlerin Rabbi Kimdir Sorusunun Cevabı

قَالَ فِرْعَوْنُ وَمَا رَبُّ الْعَالَم۪ينَ قَالَ رَبُّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا اِنْ كُنْتُمْ مُوقِن۪ينَ “(Firavun) ‘Âlemlerin Rabbi de nedir?’ demişti. (Musa ise) ‘Kesin inananlar olursanız, (bilin ki) O, göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunan her şeyin Rabbidir.’ demişti.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; فِرْعَوْن fir‘avnu sözcüğü “Firavun”; وَمَا رَبُّ الْعَالَم۪ينَ ve mâ rabbu’l-âlemîn sorusu “âlemlerin Rabbi de neymiş, kimmiş”; قَالَ kâle fiili “(musa) demişti ki”; رَبُّ السَّمٰوَاتِ rabbü’s-semâvâti tamlaması “(O), göklerin Rabbidir, sahibidir”; وَالْاَرْضِ ve’l-ardı kelimesi “ve yerin, yeryüzünün (Rabbidir)”; وَمَا بَيْنَهُمَا ve mâ beynehümâ ifadesi “ve onların ikisinin arasındakilerin de”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; مُوقِن۪ينَ mûkınîne kelimesi ise “kesin inanıyor(sanız), eğer gerçeği düşünenlerseniz” demektir.

Burada kıssanın yine sadece bu sûreye özel bir başka bölümü olan Firavun ile Hz. Mûsâ’nın Yüce Allah hakkındaki ilk soru ve cevabı gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ فِرْعَوْنُ وَمَا رَبُّ الْعَالَم۪ينَ “(Firavun) ‘Âlemlerin Rabbi de nedir?’ demişti.” Firavun bu bağlamda can alıcı sorusunu sormuş ve alaycı bir üslup tercih etmişti. Burada canlı ve cansız, ruhlu ve ruhsuz, akıllı ve akılsız her bir varlık için kullanılabilen مَا mâ edatının tercih edilmesi alaycılığın bir göstergesi olsa da, Tâhâ 20/49’da canlı ve akıllı varlıklar için kullanılan مَنْ men edatının tercih edilmesi Firavun’un kafasının karışık olduğunun bir göstergesidir.

Konuyla ilgili her iki âyetteki soru da Firavun’un cevabını gerçekten öğrenmek için sorduğu sorular değildir; aksine, bu ifadeyle karşısındaki Hz. Mûsâ ve Hz. Hârûn ile alay etmeyi amaçlayarak kendince bir söylem geliştirmiştir. Firavun’un yolunu izleyen Mekkeli müşrikler de Rabbimiz için “Rahmân da neymiş!”(1) diyerek aynı alaycı mantığı sürdürmüşlerdir.

Firavun muhataplarına “Sizin için benden başka herhangi bir ilâh bilmiyorum/tanımıyorum”(2) ve “Ben sizin rabbinizim; en yüce benim”(3) demiş, kendisinden başka hiçbir ilah kabul etmediğini ilan etmişti. Genelde inancı ve tutumu böyle olan Firavun’un bu soruyu sorarken herhangi bir cevap beklediğini düşünmemek gerekir. Müşrikler de “Eğer doğru sözlüyseniz, o vaad ne zamanmış!”(4) diyerek, Son Saat ve kıyâmetle alay etmişlerdi. Bu ve benzer konularda küfrün mantığının aynı olduğu ve yanlışı takip edenlerin aynı kaynaktan beslendiği ortaya konulmuş olmaktadır.

2. قَالَ رَبُّ السَّمٰوَاتِ وَالْاَرْضِ وَمَا بَيْنَهُمَا اِنْ كُنْتُمْ مُوقِن۪ينَ “(Musa ise) ‘Kesin inananlar olursanız, (bilin ki) O, göklerin, yerin ve ikisi arasında bulunan her şeyin Rabbidir.’ demişti.” Kur’ân’da dört kez(5) geçen benzer ifadeler bir anlamda bütün bu yaratılmışların Rabbi olan kudretin ilah olmaya da layık olduğuna, elçi ve vahiy gönderebileceğine vurgu yapmaktadır.

A‘râf 7/54’te “göklerin, yeryüzünün ve ikisi arasındakilerin yaratılışı”yla ilgili geniş bilgiler verdiğimiz için burada benzer şeyleri tekrarlamayacağız.

Hz. Mûsâ Firavun’un alaycı sorusunu ciddiye almış ve bütün yaratılmışları içerecek şekilde “kozmik âlemin Rabbi” ifadesiyle kapsayıcı bir cevap vermişti.

Tâhâ 20/50’de bu sorunun cevabı “Bizim Rabbimiz, her şeye yaratılışını veren (her şeyi yaratan), sonra da (her şeye yaratılışa uygun) yol gösterendir” şeklinde dile getirilmişti. Âyetin ilk cümlesi aslında içinde Firavun’un da bulunduğu bütün yaratılmışları içermekte ve ilahlık iddiasındaki Firavun’a esaslı bir cevap mahiyeti arz etmekteydi.

Soruyu sadece Firavun sormuş olsa da Şu‘arâ’ 26/10. âyette Yüce Allah o toplumu “zalimler” diye tanıttığı için, Hz. Mûsâ da sadece Firavun’a değil, bütünüyle topluma yönelik bir şekilde çoğul kalıpta cevabını vermişti.

Âyetin sonunda yer alan اِنْ كُنْتُمْ مُوقِن۪ينَ “Eğer sağlam bir şekilde inanmak istiyorsanız” ifadesinde sorunun içinde bir alay olduğu, ancak cevabın ciddi bir şekilde verildiği anlaşılmaktadır. Peygamberler tebliğlerinde her fırsatı değerlendirdikleri, eyyamcılık yapmadıkları, sadece sonuç alıcılık üzerinden değil de tebliğ görevini yapmaya dayalı bir iletişimi tercih ettikleri rahatlıkla söylenebilir.

ıı. Firavun’un Şaşkınlığı ve Hz. Musa’nın Tebliği

قَالَ لِمَنْ حَوْلَهُٓ اَلَا تَسْتَمِعُونَ قَالَ رَبُّكُمْ وَرَبُّ اٰبَآئِكُمُ الْاَوَّل۪ينَ “(Firavun) etrafındakilere ‘Duymuyor musunuz?’ demişti. (Musa devamla) ‘O, sizin de Rabbinizdir; önceki atalarınızın da Rabbidir.’ demişti.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(Firavun şöyle) demişti”; لِمَنْ حَوْلَهُٓ limen havlehu ifadesi “etrafındakilere, çevresinde bulunan kişilere”; اَلَا تَسْتَمِعُونَ elâ testemi‘ûne sorusu “duymuyor musunuz”; قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”; رَبُّكُمْ rabbüküm tamlaması “hem sizin Rabbiniz(dir)”;وَرَبُّ اٰبَآئِكُمُ ve rabbü âbâiküm tamlaması “ve hem de sizin babalarınızın Rabbi(dir)”; الْاَوَّل۪ينَ el-evvelîne kelimesi ise “öncekilerin, eskilerin” demektir.

Burada Firavun’un çevredekileri harekete geçirme çağrısı ve Hz. Musa’nın Yüce Allah’ın herkesin Rabbi olduğuna dair tebliğ cümlesi gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ لِمَنْ حَوْلَهُٓ اَلَا تَسْتَمِعُونَ “(Firavun) etrafındakilere ‘Duymuyor musunuz?’ demişti.” Firavun, Hz. Mûsâ’nın verdiği cevabı dikkate almamış, ya alaycılığa devam ederek veya cevap vermekten aciz olarak çevresindekilere “duymuyor musunuz?” diyerek dikkat dağıtmaya ve konuyu saptırmaya çalışmıştı.

Elmalılı’nın da belirttiği gibi söylemek istediği şuydu: “Bakın bakın, ben ne soruyorum; o nasıl cevap veriyor.” Ona göre kâinatın kendisinden başka bir rabbi yoktu. “Allah her bir şeyin Rabbidir” sözüne karşılık, o da alay etmeye devamı tercih etmişti. Âyetin sonundaki اَلَا elâ edatına “dikkat edin” manası verilerek “Duyuyor musunuz? Kulak versenize” şeklinde olumlu bir anlam da elde edilebilir.

2. قَالَ رَبُّكُمْ وَرَبُّ اٰبَآئِكُمُ الْاَوَّل۪ينَ “(Musa devamla) ‘O, sizin de Rabbinizdir; önceki atalarınızın da Rabbidir.’ demişti.” Bu ifadenin benzeri bir kez de Dühân 44/8’de geçmektedir. Hz. Mûsâ ilk cevabına ilave olarak Yüce Allah’ı tanıtmaya devam etmekte, sözü “insanoğlunun Rabbi” oluşuna getirmektedir.

İlahlık iddiasında bulunan Firavun’un da çevresindeki yöneticilerin de önceki atalarının da, hâsılı herkesin birer kul olduğunu ve Yüce Allah’ın onların Rabbi olduğunu muhataplarına tebliğ etmektedir. Bütünüyle kâinatın Rabbi olduğu mesajını önceki âyette verdikten sonra, burada özellikle bütün insanların da Rabbinin Yüce Allah olduğunu vurgulamaktadır.

Âyette رَبُّ rabb sıfatının iki kere gelmesi hem bu mesajı muhataplara kavratmayı amaçlamakta, hem de Yüce Allah’ın kullarının sahibi olup onları koruyup kollayacağını, tevbe kapısının herkese açık olduğunu kendilerine bildirmiş olmaktadır.

ııı. Firavun’un Suçlaması ve Hz. Musa’nın Beyanı

قَالَ اِنَّ رَسُولَكُمُ الَّذ۪يٓ اُرْسِلَ اِلَيْكُمْ لَمَجْنُونٌ قَالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَمَا بَيْنَهُمَا اِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ “(Firavun) ‘Size gönderilen bu Elçiniz mutlaka cinlenmiştir!’ demişti. (Musa ise) ‘Aklınızı kullanırsanız (anlarsınız ki Allah), doğunun, batının ve ikisi arasında bulunanların da Rabbidir.’ demişti.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(Firavun) demişti ki”; اِنَّ رَسُولَكُمُ inne Resüleküm tamlaması “muhakkak ki sizin elçiniz, size gönderilen elçi”; الَّذ۪يٓ اُرْسِلَ ellezî ürsile edilgen fiili “gönderilmiş olan”; اِلَيْكُمْ ileyküm ifadesi “size”; لَمَجْنُونٌ lemecnûnun kelimesi “elbette cinlenmiş(tir), mecnun(dur)”; قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”; رَبُّ الْمَشْرِقِ rabbü’l-meşrıkı tamlaması “doğunun Rabbidir, sahibidir”; وَالْمَغْرِبِ ve’l-mağribi tamlaması “ve batının (Rabbidir)”; وَمَا بَيْنَهُمَاve mâ beynehümâ ifadesi “ve ikisi arasındakilerin de”;اِنْ كُنْتُمْ in küntüm fiili “eğer (şöyle) iseniz”; تَعْقِلُونَ ta‘kılûne fiili ise “aklınızı kullanıyor(sanız)” demektir.

Burada Firavun’un Hz. Musa’ya yönelik alaycılığı, suçlaması, tehdidi ve Hz. Musa’nın tebliğine devamı gündeme getirilmektedir.

1. اِنَّ رَسُولَكُمُ الَّذ۪يٓ اُرْسِلَ اِلَيْكُمْ لَمَجْنُونٌ “(Firavun) ‘Size gönderilen bu Elçiniz mutlaka cinlenmiştir!’ demişti.” Firavun hakaretlerine devam etmekte ve Hz. Mûsâ’nın cinlenmiş olduğunu söylemektedir. Kavminin Hz. Nûh için söylediği “O, kendisinde mecnunluk (delilik) bulunan bir adamdır; onu bir süreye kadar bekleyip gözetleyin”(6) sözüyle Firavun’un Hz. Mûsâ için söylediği aynıdır.

Buradan hareketle, küfrün aynı kaynaktan beslendiğini ve mantığının aynı olduğunu söyleyerek, bu yolu izleyen Mekkeli müşriklerin de Hz. Peygamber için “Ey kendisine zikir indirildiğini (sanan) kişi (!), sen sadece bir mecnunsun”(7) diyerek aynı suçlamada bulunduğunu ve onunla alay ettiklerini belirtmeliyiz.

2.قَالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَالْمَغْرِبِ وَمَا بَيْنَهُمَا اِنْ كُنْتُمْ تَعْقِلُونَ “(Musa ise) ‘Aklınızı kullanırsanız (anlarsınız ki Allah), doğunun, batının ve ikisi arasında bulunanların da Rabbidir.’ demişti.” Hz. Mûsâ bu âyette ise diğer “canlı-cansız bütün mahlûkatın Rabbinin de Yüce Allah olduğu”nu vurgulamaktadır.

Hz. Mûsâ Firavun’un “mecnun” suçlamasına cevap vermek yerine, tebliğe başladığı tevhid konusuna devam etmekte ve Firavun’un alay ederek en başta sorduğu “Âlemlerin Rabbi de neymiş!” sorusunu cevaplamaya dayalı ifadelerini tercih etmektedir. Çünkü bir peygamberin davası kendini anlatmak veya şahsına yönelik eleştirileri cevaplamak değil, risâlet öğretilerinin en başında yer alan tevhid inancını muhataplara aktarmaktır.

Müzzemmil 73/9’da da yer aldığı üzere, “Doğunun, batının ve ikisi arasındakilerin Rabbi” ifadesi, aslında bütün mahlûkatı içermektedir. Bu gerçeği kavramak içinse “aklını çalıştırma”nın önemine dikkat çekilmektedir. Hz. Mûsâ bu ifadesiyle başta Firavun olmak üzere muhataplarının aklını çalıştırmadığını, duygularıyla ve geleneksel taklit şartlanmışlığıyla hareket etmekte olduklarını söylemek istemektedir. Aklını çalıştırmayanlar bu hakikati asla kavrayamayacaklardır.

Hz. Mûsâ çok zeki bir ifadeyle kendisini “mecnunluk”la suçlayan birisine hem tevhidin en önemli özelliğini hatırlatmakta, hem de “mecnun” diyenlerin aslında aklını kullanmayanlar oluğunu, dolayısıyla asıl mecnun olanın kendileri olduğunu ortaya koymaktadır. “Sen mecnunsun” demek yerine, “aklını kullanmıyorsun” sözü çok daha etkilidir. Çünkü bir insan gerçekten macnunsa bu onun için ayıp değildir; asıl ayıp olan, var olan aklını kullanmayıp kendini mecnun durumuna düşürmektir.

Yüce Allah aklını kullanmayanların üzerine pislik yağdıracağını beyan ederek,(8) bu özellikte olan Firavun ve adamlarının da aynı akıbeti yaşadığını ortaya koymaktadır. Şimdilerde ve Son Saat’e kadar yaşayacak olan insanlık için aklını kullanmanın ne kadar önemli olduğu, insanı değerli kılan en önemli ayırıcı özelliğin akıl olduğu asla unutulmamalıdır. Hayat da dini değerler de sadece ve sadece akılla idrak edilebileceği için, bunu görmezlikten gelen Firavun ve adamlarının akıbeti korkunç bir mahiyet arz etmiştir.

ıv. Firavun’un Tehdidi ve Hz. Mûsâ’nın Karşılığı

قَالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ اِلٰهًا غَيْر۪ي لَاَجْعَلَنَّكَ مِنَ الْمَسْجُون۪ينَ قَالَ اَوَلَوْ جِئْتُكَ بِشَيْءٍ مُب۪ينٍ قَالَ فَاْتِ بِه۪ٓ اِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ “(Firavun) ‘Benden başkasını ilah edinirsen şüphesiz ki seni hapse atılanlardan yaparım!’ demişti. (Musa ise) ‘Sana apaçık bir şey (delil) getirsem de mi (hapse atarsın)?’ diye sormuştu. (Firavun da) ‘Doğru söyleyenlerdensen getir onu (delilini göster)!’ demişti.”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(Firavun) demişti ki”; لَئِنِ اتَّخَذْتَ leinittehazte ifadesi “eğer edinirsen”; اِلٰهًا ilâhen kelimesi “herhangi bir ilah”; غَيْر۪ي ğayrî ifadesi “benden başkasını”;لَاَجْعَلَنَّكَ leec‘alenneke fiili “muhakkak ki seni yaparım, kılarım”; مِنَ الْمَسْجُون۪ينَ mine’l-mescûnîne ifadesi “hapse atılanlardan”; قَالَ kâle fiili “(Musa) demişti ki”;اَوَلَوْ جِئْتُكَ evelev ci’tüke sorusu “sana getirmiş olsam da mı”; بِشَيْءٍ مُب۪ينٍ bi şey’in mübînin tamlaması “apaçık bir şey, apçaık bir delil”; قَالَ kâle fiili “(Firavun) demişti ki”; فَاْتِ fe’ti isteği “getir bakalım”; بِه۪ٓ bihî ifadesi “onu (delilini)”; اِنْ كُنْتَ in künte ifadesi “eğer (şöyle) isen”; مِنَ الصَّادِق۪ينَ mine’s-sâdikîne ifadesi ise “doğru söyleyenlerden” demektir.

Burada Firavun’un tehdidi, Hz. Mûsâ’nın cevabı ve tekrar Firavun’un teklifi gündeme getirilmektedir.

Şu‘arâ’ 26/18-22. âyetlerin tefsirinde de belirttiğimiz gibi kıssanın bu bölümü de sadece bu sûrede yer almaktadır.

1.قَالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ اِلٰهًا غَيْر۪ي لَاَجْعَلَنَّكَ مِنَ الْمَسْجُون۪ينَ “(Firavun) ‘Benden başkasını ilah edinirsen şüphesiz ki seni hapse atılanlardan yaparım!’ demişti.” Firavun, İsrailoğulları’nı köleleştirdiği gibi Hz. Mûsâ’yı da aynı şekilde sindireceğini sanarak bir tehditte bulunmuştu.

a) قَالَ لَئِنِ اتَّخَذْتَ اِلٰهًا غَيْر۪ي “(Firavun) ‘Eğer benden başka herhangi bir ilâh edinirsen.’ demişti.” Firavun bu sözüyle aslında Hz. Mûsâ’nın inandığı ve risâlet görevini yürüttüğü Yüce Allah’ı ilâh olarak tanımadığını ortaya koymaktadır. Esasında o bu tür bir cümleyi kavmine hitap ederken açıkça söylemişti: “Sizin için benden başka herhangi bir ilâh bilmiyorum/tanımıyorum”(9) ve “Ben sizin rabbinizim; en yüce benim”(10) demiş, kendisinden başka hiçbir ilah kabul etmediğini ilan etmişti.

b) لَاَجْعَلَنَّكَ مِنَ الْمَسْجُون۪ينَ “Seni muhakkak ki hapse atılanlardan ederim.” Bu ifades “Seni elbette, mutlak surette hapse atarım” demektir. Zemahşerî’nin de dediği gibi, ifadenin böyle getirilmesi “hapse atmak”dan değil de “hapse atılanlardan kılınmak” çok daha etkilidir. Çünkü o dönemde hapse atılmanın ne olduğu, akıbetlerinin nasıl feci şekillendiği bilinmekteydi ve Hz. Mûsâ’ya da bunun üzerinden tehditlerde bulunmaktaydı.

Bu ifadede baştaki lâm/le edatı ve fiilin sonundaki “şeddeli nûn”, Firavun’un bu konudaki kararlılığını göstermektedir. الْمَسْجُون۪ين el-mescûnîne kelimesi çoğul geldiği için, onun bu anlamda pek çok insanı hapse attırıp cezalandırdığı da anlaşılmaktadır.

İbn Abbâs’ın ifadesine göre, o dönemde hapse atılmak ölümden beter bir eziyet sebebiydi ve o da bunu uyguluyordu.(11) Zaten erkek çocuklarını öldürtüp kızları ve elbette onların annelerini sağ bırakması da aynı anlayışın sonucuydu. Sağ bıraktıklarına adeta hayatı zindan ediyor, toplumu tam anlamıyla eziyete mahkum edip köleleştiriyordu.

2. قَالَ اَوَلَوْ جِئْتُكَ بِشَيْءٍ مُب۪ينٍ “(Musa ise) ‘Sana apaçık bir şey (delil) getirsem de mi (hapse atarsın)?’ diye sormuştu.” Âyetteki جِئْتُ بِ ci’tü bi kullanımı “-ile gelmek” manasına gelebileceği gibi “bir şeyi getirmek” şeklinde de tercüme edilebilir. Hz. Mûsâ Yüce Allah’tan öğrendiği bu soruyu Firavun’a yönlendirirken kendine olan güvenini ortaya koymakta, onun tehditlerine boyut bükmeyeceğini beyan etmekteydi.

İşte hak davanın sahipleri de böyle davranmalı, güvensiz ve tereddütlü bir görüntü vermemeli, iddialarını ve söylemlerini mutlak sûrette belgelendirmeli, söylemini referanslı bir hale getirmelidirler.

3. قَالَ فَاْتِ بِه۪ٓ اِنْ كُنْتَ مِنَ الصَّادِق۪ينَ “(Firavun da) ‘Doğru söyleyenlerdensen getir onu (delilini göster)!’ demişti.” Firavun kendine ve çevresindekilere güvenerek, kendince sarayda büyüttüğü birisinin cürmünü, yapısını, gücünü bilerek, onu muhakkak mağlup edeceğini düşünerek “eğer iddianda samimi isen bildiğini yap, getirmeyi taahhüt ettiğini getir, göster” diyebilmişti.

Ancak unuttuğu çok önemli bir nokta vardı: Karşısında Hz. Mûsâ değil Yüce Allah’ın iradesi vardı ve o mutlak irade elbette herkesi mağlup edebilecek yegane kudretin sahibiydi. En’âm 6/33’te de beyan edildiği gibi, inkârcı zalimlerin yalanladıkları peygamberler değil, tebliğ ettikleri prensiplerin gerçek sahibi olan Yüce Allah idi. İşte unutulan bu büyük gerçeğin nasıl bir sonuç hazırladığı devam eden âyet gruplarında ortaya konulmaktadır.

b) Hz. Mûsâ’nın Tavrı ve Firavun’un İstekleri

Yüce Allah, sûrenin 32-37. âyetlerinde Hz. Mûsâ’nın Firavun’un teklifi üzerine asâsını yere attığını, değneğin bir anda yılana dönüştüğünü, dahası elini de koynundan çıkardığını ve onun bakanlara bembeyaz göründüğünü beyan etmektedir.

Ardından, Firavun’un çevresindeki ileri gelen yöneticilere şöyle seslendiği hatırlatılmaktadır: “Bu, sizi büyüsüyle yurdunuzdan çıkarmak isteyen çok bilgili bir büyücüdür. O halde öneriniz nedir?”

Daha sonra, Firavun’un sorusunu cevaplamak üzere yöneticilerin şu teklifte bulundukları beyan edilmektedir: “Kardeşiyle birlikte onu (Mûsâ’yı) alıkoy ve bütün bilgin büyücüleri sana getirmeleri için şehirlere toplayıcılar gönder.”

ı. Hz. Musa’nın Gösterdiği İki Mucize

فَاَلْقٰى عَصَاهُ فَاِذَا هِيَ ثُعْبَانٌ مُب۪ينٌ وَنَزَعَ يَدَهُ فَاِذَا هِيَ بَيْضَآءُ لِلنَّاظِر۪ينَ “(Musa) asasını atmıştı. Bir de ne görsünler, o (asa) apaçık bir yılan (olmuş)! Elini de (koynundan) çıkarmıştı. Bir de ne görsünler, o (eli) bakanlara bembeyaz (görünmüştü).”

Buradakiفَاَلْقٰى fe elkâ fiili “(Musa) atmıştı”; عَصَاهُ ‘asâhu ifadesi “onun asasını, değneğini”; فَاِذَا هِيَ fe izâ hiye ifadesi “bir de baktı ki o (değnek)”;ثُعْبَانٌ مُب۪ينٌ sü‘bânun mübînun tamlaması “apaçık yılan (olmuş)”; وَنَزَعَ ve neze‘a fiili “ve çıkarmıştı”; يَدَهُ yedehû tamlaması “onun kendi elini”; فَاِذَا هِيَ fe izâ hiye ifadesi “bir de baktı ki o (eli)”; بَيْضَآءُ beydâu kelimesi “bembeyaz (olmuş)”; لِلنَّاظِر۪ينَli’n-nâzirîne sözcüğü ise “bakanlar için, seyredenler için” demektir.

Burada Hz. Mûsâ’nın Firavun ve adamlarına karşı elinden gösterilen iki mucize gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Hz. Mûsâ’nın elinden gösterttiği iki mucizeyi Firavun’a ve adamlarına sunduğunu beyan etmektedir. “Elden çıkan asâ” ve “elin bembeyaz çıkması” bir anlamda elin emeğine yapılan göndermeyi de sembolize etmektedir.

1. فَاَلْقٰى عَصَاهُ فَاِذَا هِيَ ثُعْبَانٌ مُب۪ينٌ “(Musa) asasını atmıştı. Bir de ne görsünler, o (asa) apaçık bir yılan (olmuş)!” Tâhâ 20/19-20’de de açıkladığımız üzere, burada sözü edilen husus, Hz. Mûsâ’nın elindeki asâ’nın (değneğin) yere bırakılması ve onun hemen apaçık bir yılana dönüşmesidir. Zira burada yer alan فَاِذَا fe izâ ifadesi fâ-i cezâiyye ve izâ-ı mufaca‘a diye isimlendirilmekte ve “bir anda, aniden” anlamı vermektedir.

Tâhâ 20/20’de “yılan” manasında حَيَّة hayyeh kelimesi kullanılmışken, A‘râf 7/107 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Şu‘arâ 32’de sü‘bânun mübînun “apaçık çevik büyük bir yılan”(12) tamlaması zikredilmektedir. Bu ifadeler Neml 27/10 ve Kasas 28/31’de ise keennehâ cânnun yani “sanki orta büyüklükte ve hızla gözden kaybolan yılan”(13) ifadesiyle karşılanmaktadır. Hz. Mûsâ’nın elindeki asâsı sanki orta büyüklükte ve hızlı hareket edip gözden kaybolan bir yılana dönüşmüştü; âyetlerde verilmek istenen ortak mesaj budur.

2. وَنَزَعَ يَدَهُ فَاِذَا هِيَ بَيْضَآءُ لِلنَّاظِر۪ينَ “Elini de (koynundan) çıkarmıştı. Bir de ne görsünler, o (eli) bakanlara bembeyaz (görünmüştü).” Tâhâ 20/22’de de açıkladığımız üzere, burada sözü edilen husus, Hz. Mûsâ’nın elini (göğsünden, koynundan) çıkarması ve onun bakanlar için bembeyaz oluşudur.

A‘râf 7/108’de de geçen “Elin bembeyaz olarak çıkması” ifadesi, Tevrât’ta söylendiği üzere bir “sedef hastalığı” sonucu olmadan, her türlü kusurdan arınmış olarak çıkması manasına gelmektedir. Bu, “maddi anlamda bir beyazlık”tan ziyade, “manevi olarak arınmış olma”yı ifade etse gerektir.

Tâhâ 20/22 ve Neml 27/12’de de geçen غَيْرِ سُوٓء ğayrı sûin ifadesi “kötülükten arınmışlığı, var olan bir kabahatin silinmesini ve artık o kötülükten hiçbir iz taşımama”yı ortaya koymaktadır. Bu durumda “beyaz el” onun hataen adam öldürmekten dolayı tevbesinin kabul edildiğini temsil ediyor olmalıdır. Bu arada âyetin sonundaki لِلنَّاظِر۪ين li’n-nâzırîne ifadesi bu olayın bir kalabalık önünde gerçekleşitirildiğini göstermektedir.

ıı. Firavun’un Yöneticileriyle Konuşması

قَالَ لِلْمَلَاِ حَوْلَهُٓ اِنَّ هٰذَا لَسَاحِرٌ عَل۪يمٌ يُر۪يدُ اَنْ يُخْرِجَكُمْ مِنْ اَرْضِكُمْ بِسِحْرِه۪ فَمَاذَا تَاْمُرُونَ “(Firavun) çevresindeki yöneticilere şöyle demişti: Bu, sizi büyüsüyle yurdunuzdan çıkarmak isteyen çok bilgili bir büyücüdür. Öneriniz nedir?”

Buradaki قَالَ kâle fiili “(Firavun) demişti ki”; لِلْمَلَاِ li’l-melei kelimesi “ileri gelenlere”;حَوْلَهُ havlehu ifadesi “etrafındaki, çevresindeki”; اِنَّ هٰذَا inne hâzâ ifadesi “muhakkak ki bu”; لَسَاحِرٌ عَل۪يمٌ le sâhırun ‘alîmun tamlaması “elbette çok bilgili bir büyücü(dür)”; يُر۪يدُyürîdü fiili “istemektedir”; اَنْ يُخْرِجَكُمْ en yuhriceküm fiili “sizi çıkarmak”; مِنْ اَرْضِكُمْ min ardıküm ifadesi “sizin yerinizden, sizin yurdunuzdan”; بِسِحْرِه۪ bisıhrihî ifadesi “onun sihriyle, büyüsüyle”; فَمَاذَا تَاْمُرُونَ fe mâ zâ te’murûne sorusu ise “siz ne emredersiniz, ne öneririsiniz” demektir.

Burada Firavun’un çevresindeki yöneticilere bir sorusu ve onlardan istediği öneri teklifi gündeme getirlmektedir.

1. قَالَ لِلْمَلَاِ حَوْلَهُٓ اِنَّ هٰذَا لَسَاحِرٌ عَل۪يمٌ يُر۪يدُ اَنْ يُخْرِجَكُمْ مِنْ اَرْضِكُمْ بِسِحْرِه۪ “(Firavun) çevresindeki yöneticilere şöyle demişti: Bu, sizi büyüsüyle yurdunuzdan çıkarmak isteyen çok bilgili bir büyücüdür.” Bu âyetlerin büyük oranda bir benzeri A‘râf 7/109-110’da şu mealde geçmektedir: “Firavun’un kavminden ileri gelenler şöyle demişlerdi: ‘Bu, sizi yurdunuzdan çıkarmak isteyen çok bilgili bir sihirbazdır.’ Bunun üzerine (Firavun), ‘O halde öneriniz nedir?’ demişti.”

Görüldüğü üzere, bu sözlerin ilk kısmı bu âyetlerde yöneticilere nispet edilmektedir. Yani A‘râf’taki âyetlerde konuşan kişiler “yöneticiler” iken Şu‘arâ’ sûresindeki ise “Firavun”dur. Nitekim aynı suçlamanın Firavun, Hâmân ve Kârûn tarafından dile getirildiği Mü’min 40/24’te şöyle ifade edilmektedir:

“Andolsun ki Mûsâ’yı da âyetlerimizle ve apaçık bir delille Firavun’a, Hâmân’a ve Kârûn’a (peygamber olarak) göndermiştik. Onlar da ‘Bu, çok yalancı bir sihirbazdır!’ demişlerdi.” Elbette bu bir çelişki değil, ortaklaşa oluşturulmuş bir kanaattir. Yorumunu yapmakta olduğumuz iki âyette Firavun’un Hz. Mûsâ’ya yönelik “bilgili bir büyücü” iftirası ile onun İsrailoğulları’nı yerlerinden edeceği yalanı gündeme getirilmektedir.

Tâhâ 20/57-63’te açıkladığımız üzere, Firavun, çevresindeki yöneticilere hitap ederek, sonuçta hepsi birlikte Hz. Mûsâ ile Hz. Hârûn’un iki büyücü olduğunu, her ikisinin de aynı amacı güderek kendilerini vatansız bırakacakları suçlamasında bulunmuşlardı.

2. فَمَاذَا تَاْمُرُونَ “Öneriniz nedir?” Âyetin sonundaki bu ifade, bu âyette Firavun’a ait olduğu için “ne emredersiniz” şeklinde değil de “öneriniz nedir, neyi öneriyorsunuz” şeklinde anlaşılmalıdır. Aynı ifade A‘râf 7/110’da yöneticilere ait olduğu için oradaki mesaj “ne emrediyorsunuz” şeklinde olmalıdır.

Daha önce de belirttiğimiz üzere belli ki bu anlayış aslında ortaklaşa varılmış bir sonucu göstermektedir. Tâhâ 20/62’de de geçtiği üzere Firavun’un yöneticilerle toplantılar yaptığını ve bu tür suçlamaları birlikte kararlaştırdıklarını ortaya koymaktadır. Bu toplantılarda ortaya çıkan husus devam eden âyetlerde dile getirilmektedir.

ııı. Yöneticilerin Önerisi

قَالُوٓا اَرْجِهْ وَاَخَاهُ وَابْعَثْ فِي الْمَدَآئِنِ حَاشِر۪ينَ يَاْتُوكَ بِكُلِّ سَحَّارٍ عَل۪يمٍ “(Onlar) şöyle demişlerdi: Kardeşiyle birlikte onu (Musa’yı) alıkoy ve bütün bilgin büyücüleri sana getirmeleri için toplayıcıları şehirlere gönder!”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “(büyücüler) demişlerdi ki”;اَرْجِهْ ercih isteği “onu alıkoy”; وَاَخَاهُ ve ehâhu ifadesi “ve kardeşini de”; وَابْعَثْ veb‘as isteği “ve gönder”; فِي الْمَدَآئِنِ fi’l-medâini kelimesi “şehirlere”; حَاشِر۪ينَ hâşirîne sözcüğü “toplayıcılar, haber götürenler”;يَاْتُوكَ ye’tûke fiili “sana getirsinler”;بِكُلِّ سَحَّارٍ عَل۪يمٍ bi külli sehhârın ‘alîmin tamlaması ise “bütün bilgin büyücüleri” demektir.

Burada Firavun’un yöneticilerinin Firavun’a sundukları teklifleri gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah Firavun’un yöneticilerinin kendisine yönelik teklifini dile getirmekte, Hz. Musa ile Hz. Harun’u tutuklamasını, ardından yönetimindeki şehirlere adamlar göndermesini istediklerini beyan etmekte, gerekçelerini ise bütün bilgili büyücüleri toplaması şeklinde belirlediklerini dile getirmektedir.

Bu konudaki istekleriyle ilgili olarak A‘râf 7/111-112’de de benzer ifadeler zikredilmekte, iki grup âyet arasında küçük farklar söz konusu edilmektedir. Buradaki ابْعَثْ ib‘as emrine karşılık A‘râf 7/111’de اَرْسِلْ arsil kelimesi tercih edilmiş, ayrıca سَحَّار sehhâr “çok çok iyi büyücü” kelimesinin yerine de A‘râf 7/112’de سَاحِرٍ sâhır “büyücü” sözcüğü getirilmiştir. Sonuç itibariyle her iki kullanımda da aynı mesajlar söz konusu olmakta, herhangi bir çelişki vs. gündeme gelmemektedir.