Bakara Suresi

Risâletin 13. yılında Medine’de indirilmiş olduğunda fikir bir-liği bulunan, 286 âyetten oluşan, adını 67-73. âyetlerde zikredilen ve “inek, buzağı” manasındaki بَقَرَة bekarah kelimesinden alan Ba-kara sûresi, genel kanaate göre inişte 94, resmî sıralamada ise 2. sûredir.

Bakara sûresinin büyük bir bölümü risâletin 13-14. yılların-da, bir kısmı ise Medine dönemi boyunca indirilmiştir. 275-281. âyetlerinin Hz. Peygamber’in hayatının sonlarına yakın indirildiği, hatta 281. âyetin son indirilen âyet olduğu da ifade edilmektedir.

Bakara sûresi Kur’ân’ın en uzun sûresidir; Kur’ân’ın adeta fihristi gibi pek çok konuyu içermektedir. Âl-i İmrân sûresi ile bir-likte zehrâvân (iki çiçek, iki papatya veya iki nûr) diye de isimlendi-rilmektedir. Hakkında oldukça fazla övücü rivayetin yer aldığı 255. âyeti Âyet-i kürsî, 156. âyeti ise İstirca‘ olarak anılmaktadır. Aynı şekilde son iki âyeti (Âmene’r-rasûlü) hakkında da pek çok yüceltici rivayet söz konusudur. es-Seb‘u’t-tıvâl diye bilinen “yedi uzun” sûrenin ilkidir. Kur’ân’ın en uzun âyeti olan Müdâyene/deyn âyeti de bu sûrenin 282. âyetidir.

Bakara sûresi, resmi sıralama bakımından öncesinde yer alan Fâtiha sûresiyle yakın konu irtibatına sahiptir; hatta Bakara sûresi Fâtiha’nın açılımıdır denebilir. Bu çerçevede her iki sûrede de “hamdin Yüce Allah’a aidiyeti” (Fâtiha 2; Bakara 30-32), “Yüce Al-lah’ın Rahmân ve Rahîm oluşu” (Fâtiha 3; Bakara 163), “Yüce Al-lah’a kulluk ve O’ndan yardım talebi” (Fâtiha 5; Bakara 45, 153), “hidayet” (Fâtiha 6-7; Bakara 2, 26, 272) gibi ortak konular ele alınmaktadır. Bakara sûresi, mukatta‘a harfleriyle başlamakta, ilerleyen bö-lümde vahyin hidayet rehberi oluşu, muttakilerin özellikleri, mü-nafıkların alaycılıkları, vahyin meydan okuyuculuğu, Hz. Âdem, melekler ve İblis’in kıssası ele alınmaktadır.

40. âyetten itibaren, İsrailoğulları’nın kıssası oldukça geniş bir içerikte gündeme getirilmekte, 67-73. âyetlerde sûreye adını veren “bakara” olayına değinilmekte, ardından Hz. Süleyman ve büyücülerle ilgili beyanlar, 124. âyetten itibaren Hz. İbrâhim ve Hz. İsmail’in kıssası hakkında bilgiler verilmektedir.

142. âyetten itibaren, kıble meselesi, sonrasında hakikatleri gizleyenlerin perişan durumu, kâinat kitabından çeşitli âyetler, gerçekte muttakilerin kimler olduğu, sonrasında kısas, 183-187 arası oruç konusu, mukâtele denen savunma savaşı, hacca dair birtakım özel bilgiler, haram aylarda savaş, içki-kumar hakkında bilgiler, ay halindeki temel yasak ve boşanmaya dair hükümler ele alınmaktadır.

246. âyetten itibaren, Tâlût-Câlût kıssası, peygamberlerin ba-zı özellikleri, Yüce Allah’ın kudreti, dinde zorlama olmayışı, Hz. İbrâhim’in diriltilmenin nasıl olacağına dair sorusu, genel infak konuları ile faiz meselesi, alış-verişlerin yazdırılması gereği, borç-lanmayla ilgili konular ve şahitliklerin gizlenmemesiyle ilgili buy-ruklar ele alınmakta, insanların gizledikleri ve açığa vurdukları her bir şeyin hesaba konu edinileceği ifade edilmektedir.

285-286. âyetlerde ise iman esaslarının bir bölümü, peygam-berler arasında ayırım yapılmaması gerektiği, Yüce Allah’ın sorum-luluğa dair belirlediği temel prensipleri ile kulların yapmaları iste-nen dualardan birkaç örnek hatırlatılmakta ve sûre şu duayla sona erdirilmektedir: “Rabbimiz! Unutur veya hataya düşersek bizi sorumlu tutma! Rabbimiz! Bizden öncekilere yüklediğin gibi bize de ağır yük yük-leme! Rabbimiz! Bize gücümüzün yetmediği şeyler yükleme! Bizi affet! Bizi bağışla! Bize merhamet et! Sen bizim mevlamızsın (efen-dimizsin)! Kâfirler topluluğuna karşı bize yardım et!”

Yüce Allah, sûrenin 67-74. âyetlerinde İsrailoğullarıınn kesmeleri istenen kurbanı ve onunla ilgili kendilerinin işi yokuşa sürme girişimlerini ele almaktadır.

a) Bakara Olayı

Yüce Allah, sûrenin 67-71. âyetlerinde Hz. Musa’nın kavmine “Allah herhangi bir inek kesmenizi/kurban etmenizi emrediyor” dediğini, onların “Bizimle alay mı ediyorsun?” diye cevap verdiğini, onun da “Cahillerden olmaktan Allah’a sığınırım” dediğini aktarmakta, ardından “Bizim adımıza Rabbine dua et; bize onun (mahiyetinin, yaşının) ne olduğunu açıklasın” dediklerini, Hz. Musa’nın “Allah buyuruyor ki o, ne yaşlı ne de körpe, ikisi arasında (orta yaşta) bir inektir. Size emredileni hemen yapın” cevabını verdiğini, buna karşılık onların “Bizim adımıza Rabbine dua et; bize onun renginin nasıl olduğunu açıklasın” dediklerini, Hz. Musa’nın da “Allah buyuruyor ki o, bakanlara huzur veren parlak renkli sarı bir inektir” dediğini aktarmaktadır.

Ardından İsrailoğulları’nın Hz. Musa’ya hitaben “Bizim adımıza Rabbine dua et de onun nasıl bir inek olduğunu bize açıklasın; (nasıl) bir inek (keseceğimizi iyice) karıştırdık. Biz, inşâallah (emredileni yapma) yolunu buluruz” dedikleri, Hz. Musa’nın da “Allah buyuruyor ki o, henüz boyunduruk altına alınmayan, toprak (tarla) sürmeyen, ekin sulamayan, serbest dolaşan (salma), renginde hiç alacası bulunmayan bir inektir” buyurduğu, bunun üzerine onların “İşte şimdi gerçeği getirdin” cevabını verdikleri ve hemen onu bulup kestikleri, ama nerdeyse yapamayacakları aktarılmaktadır.

ı. Bir İnek Kesim Emri ve Olumsuz Tavır

وَاِذْ قَالَ مُوسٰى لِقَوْمِه۪ٓ اِنَّ اللّٰهَ يَاْمُرُكُمْ اَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً قَالُوٓا اَتَتَّخِذُنَا هُزُوًا قَالَ اَعُوذُ بِاللّٰهِ اَنْ اَكُونَ مِنَ الْجَاهِل۪ينَ “Hani Musa, kavmine ‘Şüphesiz ki Allah herhangi bir inek kesmenizi size emrediyor.’ demişti. (Onlar) ‘Bizimle alay mı ediyorsun?’ deyince, o da ‘Cahillerden olmaktan Allah’a sığınırım.’ demişti.”

Âyettekiوَاِذْ قَالَ ve iz kâle fiili “hani demişti”; مُوسٰى Musa kelimesi “Musa”; لِقَوْمِه li kavmihî ifadesi “onun kavmine”; يَا قَوْمِ yâ kavmi hitabı “ey kavmim”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَاْمُرُكُمْ ye’muruküm fiili “size emretmektedir”; اَنْ تَذْبَحُوا en tezbehû ifadesi “kesmenizi”; بَقَرَةً bekaraten kelimesi “bir inek”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; اَتَتَّخِذُنَا etettehızünâ sorusu “sen bizimle (şunu) mu ediyorsun”; هُزُوًا hüzüven sorusu “alay”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اَعُوذُ e‘ûzü fiili “sığınırım”; بِاللّٰهِ billâhi ifadesi “Allah’a”; اَنْ اَكُونَ en ekûne ifadesi “(şöyle) olmaktan”; مِنَ الْجَاهِل۪ينَ mine’l-câhilîne ifadesi ise “cahillerden” demektir.

Burada İsrailoğulları’na yönelik bir kurban kesme emri ve onların tepkisi ile Hz. Musa’nın bir beyanı gündeme getirilmektedir.

1. وَاِذْ قَالَ مُوسٰى لِقَوْمِه۪ٓ اِنَّ اللّٰهَ يَاْمُرُكُمْ اَنْ تَذْبَحُوا بَقَرَةً “Hani Musa, kavmine ‘Şüphesiz ki Allah herhangi bir inek kesmenizi emrediyor.’ demişti.” Yüce Allah İsrailoğulları’nın yaşadığı bir olayın çözümü için bir inek kurban etmelerini kendilerine emretmiş ve bunu Hz. Musa’nın onlara iletmesini istemişti. Daha sonra yorumlayacağımız Bakara 72. âyetten de anlaşılacağı üzere, o gün yaşayanlar kendi içlerinden birini öldürmüşlerdi. Fail meçhul olduğu için olayın ortaya çıkarılmasında böyle bir kurban kesilmesi gerektiği ifade edilmekte, bu işlemin faili nasıl ortaya çıkaracağı Bakara 2/72 ve 73. âyetlerde dile getirilmektedir. Bu olayın detayı bağlamında Kur’ân’da daha fazla bilgi verilmemekte, ancak Kitab-ı Mukaddes Tesniye 21: 6-8’de bir olay aktarılmaktadır. Kur’ân’da bu olayın bütün detaylarıyla değil de bu ümmetin ders çıkarması gereken kısmının zikredilmesi bizim de detaya girmememiz gerektiğini göstermektedir. Bu nedenle, tefsirlerimizde verilen ayrıntıları(1) da burada aktarmayı uygun görmemekteyiz.

2.قَالُوٓا اَتَتَّخِذُنَا هُزُوًا قَالَ اَعُوذُ بِاللّٰهِ اَنْ اَكُونَ مِنَ الْجَاهِل۪ينَ “(Onlar) ‘Bizimle alay mı ediyorsun?’ deyince, o da ‘Cahillerden olmaktan Allah’a sığınırım.’ demişti.” Hz. Musa ilahi emri aktarınca İsrailoğulları onun kendileriyle alay ettiğini, dalga geçtiğini belirterek kendisini suçlamışlar, bir anlamda isteneni ciddiye almadıklarını, dolayısıyla bu ilahi emri uygulamayacaklarını göstermişlerdi. Zaten daha sonraki âyetlerde de belirtildiği gibi, kesilecek kurbanla ilgili sordukları sorular asıl alay edenin Hz. Musa değil, bizzat kendileri olduğunu ortaya koymaktadır.

Âyette geçen الْجَاهِل۪ين el-câhilîne kelimesi “cahiller” manasına gelse de bağlam gereği İsrailoğulları’nın Hz. Musa’yı alaycılıkla suçlaması nedeniyle “alay edenler” manasına alınması daha doğrudur.(2) Buradan anlaşılıyor ki alaycılık cehalet ve alçaklık sebebidir.(3) Çünkü ilk alaycı kişi Hz. Âdem’in bilgisi nedeniyle Yüce Allah’a secdeyi reddeden İblis’tir ve her alaycı insan İblis’in yolundan gidiyor demektir. Bu kıssanın burada aktarılması, özellikle Hz. Musa’nın “ben alaycılık yapanlardan olmaktan Allah’a sığınırım” şeklindeki beyanı ümmete mesaj vermeyi amaçlamakta, alaycılık ve dalga geçmeyi ümmetin gündeminden çıkarmayı hedeflemiş olmaktadır.

ıı. İslailoğullarının İşi Yokuşa Çevirme Girişimleri

قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا هِيَ قَالَ اِنَّهُ يَقُولُ اِنَّهَا بَقَرَةٌ لَا فَارِضٌ وَلَا بِكْرٌ عَوَانٌ بَيْنَ ذٰلِكَ فَافْعَلُوا مَا تُؤْمَرُونَ قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ اِنَّهُ يَقُولُ اِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَآءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِر۪ينَ “(Onlar) ‘Bizim adımıza Rabbine dua et de onun (özelliklerinin) ne olduğunu bize açıklasın.’ demişlerdi. (Musa da) ‘(Allah) diyor ki o, ne yaşlı ne de körpe, ikisi arasında bir inektir. Size emredileni hemen yapın.’ demişti. (Onlar) ‘Bizim adımıza Rabbine dua et; bize onun renginin nasıl olduğunu açıklasın.’ demişlerdi. (Musa da) ‘(Allah) diyor ki o, bakanlara huzur veren parlak sarı renkli bir inektir.’ demişti.”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; ادْعُ ud‘u isteği “dua et, iste, sor”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için”; رَبَّكَ rabbeke tamlaması “senin Rabbine”; يُبَيِّنْ yübeyyin fiili “beyan etsiz, açıklasın, bildirsin”; لَنَا lenâ ifadesi “bize, bizim için”; مَا هِيَ mâ hiye ifadesi “onun ne olduğunu”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; يَقُولُ yekûlü fiili “diyor ki”; اِنَّهَا innehâ ifadesi “muhakkak ki o (inek)”; بَقَرَة bekaratün kelimesi “(şöyle) bir buzağı(dır)”; لَا فَارِض lâ fârıdun ifadesi “yaşlı değildir”; وَلَا بِكْرٌ ve lâ bikrun ifadesi “körpe de değildir”; عَوَانٌ ‘avânun kelimesi “arası”; بَيْنَ ذٰلِكَ beyne zâlike ifadesi “ikisi arasında(dır)”; فَافْعَلُوا fef‘alû emri “yapın”; مَا تُؤْمَرُونَ mâ tü’merûne ifadesi “emrolunduğunuz şeyi”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; ادْعُ ud‘u isteği “dua et, iste, sor”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için”; رَبَّكَ rabbeke tamlaması “senin Rabbine”; يُبَيِّنْ yübeyyin fiili “beyan etsiz, açıklasın, bildirsin”; لَنَا lenâ ifadesi “bize, bizim için”; مَا لَوْنُهَا mâ levnuhâ ifadesi “onun renginin ne olduğunu”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; يَقُولُ yekûlü fiili “diyor ki”; اِنَّهَا innehâ ifadesi “muhakkak ki o (inek)”; بَقَرَة bekaratün kelimesi “(şöyle) bir buzağı(dır)”; صَفْرَآء safrâu kelimesi “sarı(dır)”, فَاقِع fâkı‘un sözcüğü “parlak(tır)”; لَوْنُهَا levnuhâ tamlaması “onun rengi”; تَسُرُّ tesurru fiili “sevinç, huzur ve sürur verir, zevklendirir”; النَّاظِر۪ينَ en-nâzırîne kelimesi ise “bakanlara” demektir.

Burada kesmeleri istenen hayvanın yaşı ve rengiyle ilgili İsrailoğulları’nın sorusu ve onlara verilen cevap gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا هِيَ قَالَ اِنَّهُ يَقُولُ اِنَّهَا بَقَرَةٌ لَا فَارِضٌ وَلَا بِكْرٌ عَوَانٌ بَيْنَ ذٰلِكَ فَافْعَلُوا مَا تُؤْمَرُونَ “(Onlar) ‘Bizim adımıza Rabbine dua et de onun (özelliklerinin) ne olduğunu’ bize açıklasın.’ demişlerdi. (Musa da) ‘Allah diyor ki o, ne yaşlı ne de körpe, ikisi arasında bir inektir. Size emredileni hemen yapın.’ demişti.” Yüce Allah İsrailoğulları’na bir kurban kesmelerini emredince, onlar Hz. Musa’ya seslenerek, bu ineğin mahiyetini, yani özelliklerini, büyük mü yoksa küçük mü olması gerektiğini(4) açıklamasını istemişlerdi.

Verilen cevaptaki bilgilerden hareketle, İsrailoğulları’nın bu ifadeleriyle kasıtlarının hayvanın yaşıyla ilgili olduğu anlaşılmaktadır. Esasında, başlangıçta herhangi bir niteliğinden söz edilmemiş olmasına rağmen, İsrailoğulları’nın meseleyi zora sokma anlamına gelebilecek sorular sorduğu anlaşılmaktadır. İşte bu sorulardan ilki bu âyette dile getirilmekte, kesilmesi emredilen ineğin mahiyeti soruya konu edinilmiş olmaktadır.

Hz. Musa da aldığı vahiy doğrultusunda kurban edilmesi istenen hayvanın özellikleri bağlamında Yüce Allah’ın buyruğunu kendilerine aktarmış, ineğin çok yaşlı da çok körpe de olmaması, orta yaşta bir hayvan olması gerektiğini beyan ettiğini muhataplarına aktarmış, böylece kendilerine emredilen şeyi yani kurban kesimini gerçekleştirmelerini onlardan istemişti.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen لَا فَارِض lâ fârıdun ifadesi “yaşlı olmayan”,وَلَا بِكْر lâ bikrun ifadesi ise “çok genç de, körpe, toy, küçük de olmayan” anlamına gelmektedir. Bu arada bu iki özelliğin ortası manasını içerecek şekilde yine Kur’ân’da sadece bu âyette geçen عَوَان ‘avânun kelimesi kullanılmaktadır.(5) Demek ki gereksiz soru sorulması, işi çıkmaza sürüklemekten ve daha zorlaştırmaktan başka bir işe yaramamaktadır.

2. قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا لَوْنُهَا قَالَ اِنَّهُ يَقُولُ اِنَّهَا بَقَرَةٌ صَفْرَآءُ فَاقِعٌ لَوْنُهَا تَسُرُّ النَّاظِر۪ينَ “(Onlar) ‘Bizim adımıza Rabbine dua et; bize onun renginin nasıl olduğunu açıklasın.’ demişlerdi. (Musa da) ‘Allah diyor ki o, bakanlara huzur veren parlak sarı renkli bir inektir.’ demişti.” İsrailoğulları kesmeleri istenen hayvanın yaşını sorduktan sonra, işi zora koşmak manasında bu defa hayvanın rengini sormuşlardı.

Yüce Allah’ın kurban edilmesini istediği hayvan rengini soranlara verdiği cevapta bunun “bakanlara zevk veren” bir renkte olduğunu ifade ederek “parlak bir sarı” rengi beyan etmiştir. Bu çerçevede Kur’ân’da sadece bu âyette geçen صَفْرَآء safrâ’ kelimesi “sarı”, فَاقِع fâkı‘ sözcüğü “parlak” manasına gelmekte, âyetin sonunda yer alan تَسُرُّ النَّاظِر۪ينَ tesurru’n-nâzırîne cümlesi ise “bakanlara sevinç, huzur ve sürur veren, onları zevklendiren” anlamını içermektedir. Bu son cümle esasında bakanların gözünü kamaştıracak, onları etkileyecek şekilde hayvanın renginin parlak bir tonda sarı yani sapsarı olduğunu ortaya koymaktadır.(6)

İsrailoğulları’nın sorduğu hayvanın rengiyle ilgili bu soru, kesmeleri istenen hayvanı bulmalarını daha da zorlaştırmaktan başka bir işe yaramamıştı. Oysa böyle bir soruyu sormamış olsalardı herhangi bir ineği kesmiş olmakla görevlerini yerine getirmiş olacaklardı. Soruların çoğalması ve aldıkları cevaplar onları bir anlamda rahatlatmamıştı. Çünkü nasıl bir hayvan istendiğiyle ilgili akıllarının karıştığı bir sonraki âyette dile getirilmektedir.

ııı. İsrailoğulları’nın Kurbanla İlgili Yeni İstekleri

قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا هِيَ اِنَّ الْبَقَرَ تَشَابَهَ عَلَيْنَا وَاِنَّآ اِنْ شَآءَ اللّٰهُ لَمُهْتَدُونَ قَالَ اِنَّهُ يَقُولُ اِنَّهَا بَقَرَةٌ لَا ذَلُولٌ تُث۪يرُ الْاَرْضَ وَلَا تَسْقِي الْحَرْثَ مُسَلَّمَةٌ لَا شِيَةَ ف۪يهَا قَالُوا الْـٰٔنَ جِئْتَ بِالْحَقّ فَذَبَحُوهَا وَمَا كَادُوا يَفْعَلُونَ “(Onlar) ‘Bizim adımıza Rabbine dua et de onun (özelliklerinin) ne olduğunu bize açıklasın; (nasıl) bir inek (keseceğimizi iyice) karıştırdık. İnşallah biz (emredileni yapma) yolunu buluruz.’ demişlerdi. (Musa da) ‘(Allah) diyor ki o, henüz boyunduruk altına alınmayan, toprak sürmeyen, ekin sulamayan, serbest dolaşan, renginde hiç alacası bulunmayan bir inektir.’ demişti. (Bunun üzerine onlar) ‘İşte şimdi gerçeği getirdin (tam olarak açıkladın)!’ cevabını vermişler ve hemen (onu bulup) kesmişlerdi (ama) neredeyse yapamayacaklardı.”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; ادْعُ ud‘u isteği “dua et, iste, sor”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için”; رَبَّكَ rabbeke tamlaması “senin Rabbine”; يُبَيِّنْ yübeyyin fiili “beyan etsiz, açıklasın, bildirsin”; لَنَا lenâ ifadesi “bize, bizim için”; مَا هِيَ mâ hiye ifadesi “onun ne olduğunu”;اِنَّ الْبَقَرَ inne’l-bekara ifadesi “muhakkak ki o inek”; تَشَابَهَ teşâbehe fiili “karışık geldi”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize”; وَاِنَّاve innâ ifadesi “muhakkak ki biz”; اِنْ شَآءَ in şâe fiili “eğer dilerse”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; لَمُهْتَدُونَ lemühtedûne ifadesi “elbette hidayete erdirilenler (oluruz)”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki O”; يَقُولُ yekûlü fiili “diyor ki”; اِنَّهَا innehâ ifadesi “muhakkak ki o (inek)”; بَقَرَة bekaratün kelimesi “(şöyle) bir buzağı(dır)”; لَا ذَلُول lâ zelûlün ifadesi “boyunduruk altında alınmamış(tır)”; تُث۪يرُ tüsîru fiili “sürmek üzere”; الْاَرْض el-arda kelimesi “toprağı”; وَلَا تَسْقِي ve lâ teskî fiili “ve sulamaz da”; الْحَرْث el-harse sözcüğü “ekini”; مُسَلَّمَة müsellemetün kelimesi “serbest dolaşan(dır)”; لَا شِيَةَ lâ şiyete ifadesi “lekesizdir, alacasızdır, kusursuz(dur), benek yoktur”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “onda”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; الْـٰٔنَ el’âne kelimesi “şimdi”; جِئْتَ ci’te fiili “geldin, getirdin”; بِالْحَقّ bi’l-hakkı ifadesi “gerçeği, gerçek ile”;فَذَبَحُوهَا fe zebehûhâ cümlesi “onu kesmişlerdi”; وَمَا كَادُوا يَفْعَلُونَ ve mâ kâdû yef‘alûne ifadesi ise “neredeyse yapamayacaklardı” demektir.

Burada İsrailoğulları’nın kesmeleri istenen hayvanın daha detaylı bir şekilde tanıtılması, onlara verilen cevap ve sonrasında yaşananların bir kısmı gündeme getirilmektedir.

1.قَالُوا ادْعُ لَنَا رَبَّكَ يُبَيِّنْ لَنَا مَا هِيَ اِنَّ الْبَقَرَ تَشَابَهَ عَلَيْنَا وَاِنَّآ اِنْ شَآءَ اللّٰهُ لَمُهْتَدُونَ “(Onlar) ‘Bizim adımıza Rabbine dua et de onun (özelliklerinin) ne olduğunu bize açıklasın; (nasıl) bir inek (keseceğimizi iyice) karıştırdık. İnşallah biz emredileni yapma yolunu buluruz.’ demişlerdi.” Yüce Allah İsrailoğulları’nın kesmeleri gereken kurbanla ilgili olarak sorduğu sorulara verdiği cevaplardan dolayı kafalarının karıştığını, çünkü o hayvanın diğer hayvanlara benzer olduğunu, fakat yine de isteneni yapabilmede Allah’ın dilemesi durumunda doğru yolu bulacaklarını yani istenen hayvanı keseceklerini ifade ettiklerini aktarmaktadır.

Konuyla ilgili olarak bu âyet grubunda zikredilen hususların üçüncüsünde belli ki daha detaylı ve daha açık, çok daha özellikli ve tanınabilecek şekilde açıklama istedikleri anlaşılmaktadır. Bu arada Yüce Allah’ın dilemesini hesaba katarak O’nun bilgi vermesini bekledikleri ve o bilgi doğrultusunda isteneni yapabileceklerini bildirdikleri ifade edilmek istenmektedir.

Âyette yer alan تَشَابَهَ عَلَيْنَا teşâbehe ‘aleynâ cümlesi Bakara 2/118 ve Nisâ’ 4/157’de de örneği bulunduğu üzere “bize karışık, zor geldi”, “kafamız büsbütün karıştı” gibi bir manada değerlendirilmektedir.(7) Gerçi bazı âlimlerimiz bu ifadeyi “ineklerin birbirine benzemesi” şeklinde verse(8) de sonuç değişmemekte, İsrailoğulları’nın bu bilgilerle kendilerine emredileni yapamayacaklarını ifade ettikleri anlaşılmaktadır.

2. قَالَ اِنَّهُ يَقُولُ اِنَّهَا بَقَرَةٌ لَا ذَلُولٌ تُث۪يرُ الْاَرْضَ وَلَا تَسْقِي الْحَرْثَ مُسَلَّمَةٌ لَا شِيَةَ ف۪يهَا قَالُوا الْـٰٔنَ جِئْتَ بِالْحَقّ فَذَبَحُوهَا وَمَا كَادُوا يَفْعَلُونَ “(Musa da) ‘Allah diyor ki o, henüz boyunduruk altına alınmayan, toprak sürmeyen, ekin sulamayan, serbest dolaşan, renginde hiç alacası bulunmayan bir inektir.’ demişti. (Bunun üzerine onlar) ‘İşte şimdi gerçeği getirdin (tam olarak açıkladın)!’ cevabını vermişler ve hemen (onu bulup) kesmişlerdi ama neredeyse yapamayacaklardı.” Yüce Allah İsrailoğulları’nın sorduğu üçüncü soruya daha detaylı cevap vermiş, bu defa ineğin çeşitli özelliklerini detaylı bir şekilde sıralamıştı.

Bu çerçevede ineğin لَا ذَلُولٌ تُث۪يرُ الْاَرْضَ lâ zelûlün tüsîru’l-arda yani “henüz toprak, arazı, çift sürmek üzere boyunduruk altına alınmadığını”, وَلَا تَسْقِي الْحَرْثَ lâ teskı’l-harse yani “tarla veya ekin sulamak için koşulmadığını” beyan etmiş, ardından bu hayvanın مُسَلَّمَة müsellemete yani “salma, serbest, çifte koşulmamış” veya “kusursuz”, renginin de لَا شِيَةَ ف۪يهَا lâşiyete fihâ yani “beneksiz, lekesiz, alacasız” olduğunu belirtmiştir.(9)

İsrailoğulları bu özellikleri öğrendikten sonra Hz. Musa’ya hitaben الْـٰٔنَ جِئْتَ بِالْحَقّ “şimdi gerçeği getirip bildirdin”, “işte şimdi oldu”, “niteliklerini tamamladın”(10) demişler, sonrasında vakit geçirmeden o hayvanı bulup kurban etmişlerdi. Âyetteki فَذَبَحُوهَا fe zebehûhâ “onu hemen kestiler” ifadesinin başındaki fâ/fe harfi ta‘kıbiye manasında vakit geçirmeden bir işi yapmayı içermektedir. Ancak gereksiz sorular sordukları için az kalsın kendilerine emredilen bu görevi yerine getiremeyecekleri de وَمَا كَادُوا يَفْعَلُونَ cümlesiyle beyan edilmektedir. Bu durumda dini emir ve yasaklarda gereksiz soru sormanın kişilere sıkıntı vereceği ve işlerini daha da zorlaştıracağı, bundan başka hiçbir işe yaramayacağı beyan edilmek istenmekte, evrensel anlamda bütün muhataplara bu özel ve önemli husus öğretilmek istenmektedir.

Yaşanan olay tıpkı Mâide 5/101’deki uyarıya benzemektedir. Âyet mealen şöyledir: “Ey iman edenler! Açıklanırsa hoşunuza gitmeyecek olan şeyleri sormayın. Eğer Kur’ân indirilirken onları sorarsanız size açıklanır. (Açıklanmadığına göre) Allah onları affetmiştir. (Siz sorup da başınıza iş çıkarmayın). Allah çok bağışlayıcıdır, aceleci değildir.” Üzerine vazife olmayan şeyleri kurcalamanın kişiye eziyet vermekten başka bir işe yaramayacağı bu şekilde çok güzel bir örnek üzerinden dile getirilmiş olmaktadır.

b) Katilin Ortaya Çıkartılması

Yüce Allah, sûrenin 72-74. âyetlerinde İsrailoğulları’nın bir kişiyi öldürdüklerini, onun hakkında birbirleriyle atıştıklarını, halbuki gizlemekte oldukları şeyleri Allah’ın ortaya çıkaracağını bildirmekte, kendilerine “Haydi, şimdi ona (öldürülen kişiye kesilen ineğin) bir parçasıyla vurun” dediğini, böylece Allah’ın ölüleri dirilteceğini ve düşünsünler diye âyetlerini kendilerine gösterdiğini beyan etmektedir.

Ardından, bütün bunlardan sonra İsrailoğulları’nın yine kalplerinin katılaştığı, onların kalplerinin taş gibi hatta daha da katılaşmış bir hal aldığı, çünkü bazı taşlardan ırmaklar fışkırdığı, bazılarının yarılıp içinden su çıktığı, bir kısmının da Yüce Allah’a saygısı nedeniyle (yukardan aşağı) yuvarlandığı, nihayetinde Yüce Allah’ın yapmakta olduklarından hiçbir şekilde gafil (habersiz) olmadığı beyan edilmektedir.

ı. İsrailoğulları’nın Birbirlerini Suçlaması

وَاِذْ قَتَلْتُمْ نَفْسًا فَادّٰرَءْتُمْ ف۪يهَا وَاللّٰهُ مُخْرِجٌ مَا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ “Hani siz bir kişiyi öldürmüştünüz de onun hakkında birbirinizle atışmıştınız. (Oysa) Allah gizlemekte olduğunuzu (ortaya) çıkarıcıdır.”

Âyetteki وَاِذْ قَتَلْتُمْ ve iz kateltüm fiili “ve hani öldürmüştünüz”; نَفْسًا nefsen kelimesi “bir insan(ı)”; فَادّٰرَءْتُمْ feddâra’tüm fiili “suçu birbirinize atmıştınız”; ف۪يهَا fîhâ ifadesi “o konuda”; وَاللّٰهُ vellâhu kelimesi “Allah”; مُخْرِجٌ muhricun kelimesi “(ortaya) çıkartıcıdır”; مَا كُنْتُمْ mâ küntüm ifadesi “(şöyle) olduğunuz şeyleri”; تَكْتُمُونَ tektümûne fiili ise “gizlemektesiniz, gizlediğiniz şeyleri” demektir.

Burada öldürülen bir insanın katilinin kim olduğu noktasındaki tartışmalar ve Yüce Allah’ın gerçeği ortaya çıkarcılığı gündeme getirilmektedir.

1.وَاِذْ قَتَلْتُمْ نَفْسًا فَادّٰرَءْتُمْ ف۪يهَا “Hani siz bir kişiyi öldürmüştünüz de onun hakkında birbirinizle atışmıştınız.” Yüce Allah Bakara 2/67. âyetten itibaren ele aldığı kıssada İsrailoğulları’na kurban kesmelerini emretmesinin sebebinin onların bir insan öldürmeleri ve katilin kimliğiyle ilgili olarak birbirlerini suçlamaları olduğunu beyan etmektedir. Burada olayın detayı verilmediği için biz de konu hakkında spekülasyon durumunda olan bilgileri aktarmak istememekteyiz.

Bu kalıpta Kur’ân’da sadece bu âyette geçen ادّٰرَءْتُمْ iddâra’tüm fiili aslında tefâ‘ul babından تداٰرَءْتُمْ tedâra’tüm kalıbının değişime tâbi tutulmuş şeklidir ve insanların kendilerini savunup karşılıklı olarak birbirlerini suçlamaları, ihtilafa düşmeleri, kavgalaşmaları manasını içermektedir.(11) Öldürme fiiliyle ilgili olarak قَتَلْتُمْ kateltüm “siz öldürmüştünüz” ifadesinin çoğul getirilmesinin sebebi, katil bir kişi olsa da henüz kimliği belli olmadığı için muhatapların potansiyel olarak hepsinin zanlı görülmesidir.

2. وَاللّٰهُ مُخْرِجٌ مَا كُنْتُمْ تَكْتُمُونَ “(Oysa) Allah, gizlemekte olduğunuzu (ortaya) çıkarıcıdır.” Yüce Allah muhataplar her ne kadar suçu itiraf etmese de bunu kendisinin ortaya çıkartacağını beyan etmekte, böylece hiçbir fiilin failinin gizli saklı kalmayacağını herkese bildirmektedir.

ıı. Yüce Allah’ın Ölüleri Dirilticiliği

فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا كَذٰلِكَ يُحْيِ اللّٰهُ الْمَوْتٰى وَيُر۪يكُمْ اٰيَاتِه۪ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ “Şimdi ‘ona (öldürülen kişiye, kesilen ineğin) bir parçasıyla vurun.’ demiştik. Böylece Allah ölüleri diriltir ve akıl edesiniz diye size delillerini gösterir.”

Âyettekiفَقُلْنَا fe kulnâ fiili “ve biz (şöyle) demiştik”; اضْرِبُوهُ idribûhu emri “onu vurun”; بِبَعْضِهَا biba‘dihâ ifadesi “onun bir kısmını”; كَذٰلِكَ kezâlike kelimesi “böylece”; يُحْيِ yuhyî fiili “diriltir”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; الْمَوْتٰى el-mevtâ kelimesi “ölüyü, ölüleri”; وَيُر۪يكُمْ ve yürîküm fiili “ve size göstermektedir”; اٰيَاتِه۪ âyâtihî tamlaması “O’nun âyetlerini”; لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ le‘alleküm ta‘kılûne ifadesi ise “akledesiniz diye” demektir.

Burada faili meçhul cinayetlerde katilin ortaya çıkartılmasında, insanların yaşatılmasında Yüce Allah’ın kudretiyle ilgili delili gündeme getirilmektedir.

1.فَقُلْنَا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِهَا “(Biz) ‘Şimdi ona (öldürülen kişiye, kesilen ineğin) bir parçasıyla vurun.’ demiştik.” Bu tercümeye göre, âyette verilmek istenen mesaj, kesilen hayvanın bir kısım etiyle öldürülen kişiye dokunulmasıdır. Böyle davranılınca katilin kimliğinin tespiti sağlanmış olmaktadır. Âyete verilen bu anlam, sonuçta konunun nasıl şekillendirildiğini anlamakta büyük zorluklar meydana getirmekte, meseleyi mucizevi birtakım olaylara terk etmeyi gerektirmekte, konuyu anlamaktan ziyade ona inanmayı zorunlu kılmaktadır.

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu ifadeye “Bu maksatla dedik ki: Bu (prensib)i bu türden (çözümlenmemiş cinayet olaylarından) bazılarına da uygulayın!” şeklinde de mana verilmektedir. Bu durumda maksat, bu prensibin bu türden faili meçhul cinayetlerin bir kısmına uygulanmasıdır.

“Buradaki darb (vurma) konusunda birçok rivayet naklederler. Denilir ki, bu sözcükle kastedilen ineğin dili ya da buduyla yahut da kuyruğuyla öldürülen kişiye vurmaktır. Dediler ki: İsrâiloğulları ineğin parçasıyla vurdular, maktul dirildi ve “beni kardeşim ya da yeğenim falanca veyahut da başka biri öldürdü” dedi. Âyet bununla ilgili bir metin bile değilken nasıl bunca ayrıntıyı verir? Daha önce de açıkladığımız gibi, bu olay faili meçhul cinayetleri çözümlemek için uygulanan bir yöntemdir. Buna göre, bir cinayet suçu işlendiğinde kâtil tespit edilemez ve maktul de yerleşim birimine yakın bir yerde bulunursa, oranın halkından kim onların şeriatlarında tanımlandığı gibi gelir de kurban edilen ineğin üzerinde elini yıkarsa o cinayeti işlememiştir. Bunu yapmayan kimsenin kâtil olduğu ortaya çıkar”(12) Nitekim İdribûhu bi ba‘dıhâ benzeri deyimsel bir ibare Eski Ahid’de de geçer.(13)

Burada sözü edilen olayın İslam Hukuku’nda da yer alan ve faili meçhul cinayetlerin çözümünde başvurulan kasâme yani “cezai ve mali sorumlulukları tespit amacıyla cinayetin işlendiği bölge insanlarının veya maktülün yakınlarının yemin ettirilmesi” uygulamasına benzeyen bir çözüm olduğu söylenebilir.(14) Başka bazı yaklaşımlarda bu ayet sayesinde katillerin tespitinde belki de otopsi gibi işlemlerin yapılmasına işaret edildiği belirtilmektedir.

Esasında, bu âyetin vermek istediği mesajın tam anlamıyla ortaya konulabildiği kanaatinde değiliz. Her insan gibi biz de buradaki mesaj hakkında ileri sürülen fikirleri ana hatlarıyla aktarmak ve kast edilen tam anlamı kavrayamadığımızı itiraf etmekle yetinmek istiyoruz.

2. كَذٰلِكَ يُحْيِ اللّٰهُ الْمَوْتٰى وَيُر۪يكُمْ اٰيَاتِه۪ لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ “Böylece Allah ölüleri diriltir ve akıl edesiniz diye size delillerini gösterir.” Yüce Allah faili meçhul cinayetleri ortaya çıkartıcı olduğunu beyan ettiği bir önceki âyette bu türden gizli saklı şeyleri mahşerde herkesin önüne getireceğini beyan etmek istemekte, bu âyette ise söz konusu gerçeklik nedeniyle ölüleri dirilteceğini, aklın çalıştırılması için muhataplara âyetlerini ve delillerini göstereceğini belirtmektedir.

Burada sözü edilen “ölülere hayat vermek” ifadesi muhtemel ölüm olaylarının engellenmesi nedeniyle aslında ölü olacağı varsayılanların hayatta bırakılması manasına gelebilir. Nitekim kısastan söz edilen Bakara 2/179’da yer alan bilgiye göre “kısasta hayat vardır” beyanı ile verilmek istenen mesaj da aynıdır. Dahası, Mâide 5/32’de zikredilen “Kim bir cana hayat verirse bütün insanlara hayat vermiş gibidir” hükmünde dikkat çekilen nokta da aynıdır. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz âyetlerde öldürülen kişinin yeniden diriltilmesinden değil de benzer şekilde işlenebilecek cinayetlerde hayatlarını kaybedecek olanların bu şekilde cinayetler önlenerek hayatta kalmalarının sağlanması kast ediliyor olmalıdır. Eğer bir cinayetin faili mutlaka ortaya çıkartılacak, bu yaptığı fiil, işlediği cinayet, bunu işleyenin yanına kâr kalmayacaksa ve bu durumu herkes kesin olarak biliyor ise muhtemel cinayetler önlenerek pek çok canın hayatta kalması sağlanıyor demektir.

Yorumunu yapmakta olduğumuz âyette maksat eğer öldürülen kişinin mucizevi bir şekilde dünya hayatında yeniden diriltilmesi olarak yorumlanırsa bu durum Sâffât 37/58-59 ve Dühân 44/56’da sözü edilen şekilde “ilk ölümden başka ölümün olmaması” gerçeğiyle çelişecek, reenkarnasyon iddialarına kapı aralamış olacaktır.

Yüce Allah insanoğlunun işleyebileceği cinayetleri bu şekilde engelleyerek prensiplerini insanlara göstermekte, böylece akıllarını çalıştırmalarını kendilerinden istediğini ortaya koymakta olduğunu beyan etmektedir. Her bir ilahi prensip ve uygulama bir ayet olduğu ve hikmetler içerdiği için bunları insanların akletmesi ve onlardan sonuç çıkarması arzu edilmektedir. Vahyin mesajını anlayabilecek ve onu hayatımıza taşıyabilecek yiğitlerden olabilme duasındayız.

ııı. İsrailoğulları’nın Katı Kalpli Oluşları

ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ فَهِيَ كَالْحِجَارَةِ اَوْ اَشَدُّ قَسْوَةً وَاِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْاَنْهَارُ وَاِنَّ مِنْهَا لَمَا يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْمَآءُ وَاِنَّ مِنْهَا لَمَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللّٰهِ وَمَا اللّٰهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ “Bunlardan sonra kalpleriniz (yine) katılaşmıştı. Artık onlar (kalpleriniz) taş gibi hatta daha da katıdır. Şüphesiz ki taşlardan öylesi var ki içinden ırmaklar fışkırır. Öylesi de var ki yarılır da ondan su çıkar. Bir kısmı da Allah’a saygı nedeniyle (yukardan aşağı) iner. Allah yapmakta olduklarınızdan asla habersiz değildir.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; قَسَتْ kaset fiili “katılaştı”; قُلُوبُكُمْ kulûbüküm tamlaması “sizin kalpleriniz”; مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ min ba‘di zâlike ifadesi “ondan sonra”; فَهِيَ fe hiye zamiri “o (kalpler)”; كَالْحِجَارَةِ ke’l-hıcârati kelimesi “taş gibi(dir)”; اَوْ اَشَدُّ ev eşeddü ifadesi “veya, yani daha şiddetlidir, ileridir”; قَسْوَةً kasveten keliesi “daha da katı(dır)”; وَاِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ ve inne mine’l-hıcârati ifadesi “ve taştan öylesi vardır ki”; لَمَا يَتَفَجَّرُ lemâ yetefecceru ifadesi “elbette fışkırmaktadır”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; الْاَنْهَار el-enhâru kelimesi “ırmaklar”; وَاِنَّ مِنْهَا ve inne minhâ ifadesi “yine ondan (taşlardan) öylesi vardır ki”;لَمَا يَشَّقَّقُ lemâ yeşşekkaku fiili “yarılmaktadır”; فَيَخْرُجُ fe yahrucü fiili “çıkar, çıkmaktadır”; مِنْهُ minhu ifadesi “ondan”; الْمَآء el-mâu sözcüğü “su”; وَاِنَّ مِنْهَا ve inne minhâ ifadesi “ondan (taşlardan) öylesi vardır ki”; لَمَا يَهْبِطُ lemâ yehbitu fiili “elbette düşmekte(dir), yuvarlanmakta(dır)”; مِنْ خَشْيَةِ اللّٰهِ min haşyetillâhi tamlaması “Allah’a saygısından”; وَمَا اللّٰهُ ve mellâhu ifadesi “Allah hiçbir şekilde değildir”; بِغَافِلٍ bi ğâfilin ifadesi “gafil (habersiz)”; عَمَّا تَعْمَلُونَ ‘ammâ ta‘melûne ifadesi ise “yapmış olduğunuz şeylerden” demektir.

Burada İsrailoğulları’nın nankörlükteki durumlarının kaskatı kalplilik şeklinde kayalardan da daha katı oluşu gündeme getirilmektedir.

1. ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُكُمْ مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ فَهِيَ كَالْحِجَارَةِ اَوْ اَشَدُّ قَسْوَةً “Bunlardan sonra kalpleriniz (yine) katılaşmıştı. Artık onlar (kalpleriniz) taş gibi hatta daha da katıdır.” Yüce Allah İsrailoğulları’nın nankörlükleri bağlamında kendilerine sunduğu çeşitli nimetler sonrasında her zaman aynı tavrı sergilediklerini beyan ederek, bu defa da bir faili meçhul cinayetin çözümlenmesi nimetini hatırlatıp, muhtemel ölümlerin önüne geçtiğini ifade etmektedir. Buna rağmen, kendilerinin yeniden kalbi katı, gaddar bir tutum içerisine girdiklerini, kalplerinin kaya gibi katılaştığını, hatta daha da sert, yani duyarsız, anlayışsız, merhametsiz, kaba, kuru vs. bir hal aldığını belirtmektedir. Burada “kalplerinin katılaşmasından söz edilenler” hem eski nesil İsrailoğulları, hem de onların soyundan gelenler olabilir. Her iki durumda da nankörlüğün insanı ne hale getirdiğine dair temel bir öğreti dile getiriliyor demektir.

Âyette geçen مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ min ba‘di zâlike ifadesinden maksat, daha önce de belirttiğimiz üzere “ölülerin diriltilmesi” olabileceği gibi, Bakara 2/40. âyetten itibaren sayılan çeşitli nimetler ve ihsanlar da olabilir. Her durumda verilmek istenen mesaj, bunların nankör ve kaskatı kalpli olduklarını ortaya koymak, diğer insanların da onlar gibi olmamasını temin etmektir. Burada inkârcı İsrailoğulları’nın katı kalpli oluşları bir kayaya benzetilmektedir. Benzetmede önce taş gibi denmekte, ardından da “hatta daha da katı” denerek mesele ortaya konulmaktadır.

Yüce Allah bir konu hakkında bilgi verirken net bilgiler ortaya koyacağı için burada bir seçenek veya farklı bir ihtimal değil de katılığın şiddetini ortaya koyacak şekilde bir ifade tercih etmiştir. Buna göre, âyette yer alan اَوْ ev edatı “veya”, “ya da” anlamında bir seçenek değil, بل bel edatı anlamında “bilakis”, “hatta”, “ve”, “yani” manası vermektedir.(15)

2. وَاِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا يَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْاَنْهَارُ “Çünkü taşlardan öylesi var ki içinden ırmaklar fışkırır.” Buradaki يَتَفَجَّرُ yetefecceru fiili “geniş ve çok fışkırmak” manasına gelmektedir.(16) Yüce Allah nankör inkârcıların kalplerini benzettiği kaskatı taşların bir kısmının bağrından nehirler fışkırdığını ifade ederek, onların katı kalplilikte kayalardan da daha katı, daha duyarsız, daha merhametsiz olduklarını ortaya koymak istemektedir.

Bu konuda dünya üzerinde çeşitli örneklerin bulunduğu muhakkaktır. Meselâ Bosna-Hersek’te Mostar şehri yakınarındaki Erenler tekkesinin yanında bir kayanın altından çıkan büyük bir su son derece hacimli bir nehir görünümündedir. Hatay’ın Defne ilçesinde de benzer bir durum vardır ki bunun değişik mekânlarda pek çok örneğinin bulunduğu herkesin malumudur. Kaskatı kayaların bağrından nehirler fışkırmasına rağmen inkârcılarda en küçük bir esneme olmaması onların inkârdaki kararlılıklarının bir göstergesidir.

3. وَاِنَّ مِنْهَا لَمَا يَشَّقَّقُ فَيَخْرُجُ مِنْهُ الْمَآءُ “Öylesi de var ki yarılır da ondan su çıkar.” Yüce Allah bazı kayaların yarılıp içinden su çektığını beyan ederek her kayadan ırmaklar çıkmayabileceğini, bir kısmından diğerlerine göre daha az hacimli suların çıkabileceğini, su gözelerinin o türden kayaların bağrından çıktığını bildirmekte, bu haliyle de tıpkı önceki cümlede olduğu gibi inkârcıların kaskatı kalpliliğine dikkat çekmektedir.

Âyette geçen يَشَّقَّقُ yeşşekkaku fiili aslında يَتَشَقَّقُ yeteşekkaku kalbındadır ve ifade kolaylığı sağlansın diye idğam edilmek (şeddelenmek) suretiyle böyle bir değişim söz konusu edilmiştir. Buna rağmen, her iki kelime de aynı manayı vermekte, kayanın yarılması hakikatini ortaya koymaktadır. Daha önce yorumladığımız Bakara 2/60. ayette İsrailoğulları’nın Hz. Musa’dan su isteği üzerine, onun kayaya vurunca oniki pınarın veya su gözesinin çıkması olayında da bunun bir örneğinin yaşandığını bu vesileyle ifade edebilir, ayetteki söz konusu ifadenin aslında yine bu bağlamda zaten örneklendirildiğini hatırlatmış oluruz.

4. وَاِنَّ مِنْهَا لَمَا يَهْبِطُ مِنْ خَشْيَةِ اللّٰهِ “Bir kısmı da Allah’a saygı nedeniyle (yukardan aşağı) iner (yuvarlanır).” Yüce Allah İsrailoğulları’nın katı kalpli oluşlarını izah bağlamında kaskatı olan taşların bir kısmının Allah’a derin saygı nedeniyle bulundukları yerden aşağıya doğru düştüklerini ifade etmektedir. Bu ifade A‘râf 7/143 ve Haşr 59/21’de sözü edilen türden bir benzetmedir ve kayaların bile Yüce Allah’ın kendilerine verdiği yaratılış özellikleri bağlamında O’nun buyruklarına itibar ederek yerlerinden aşağıya doğru yuvarlandıklarını beyan etmektedir.

Buradaki haşyet “derin saygı” manasında aslında canlılığı ve bilinci gerekli kılsa da âyette verilmek istenen mesaj, İsrailoğulları’nın bir kaya kadar bile olsun Yüce Allah’ın azameti karşısında eğilmediklerini, O’nun buyruklarına saygı duymadıklarını ve kaskatı bir kalple hareket ettiklerini mecaz olarak ortaya koymaktır.(17) A‘râf 7/143’te geçtiği üzere, “Yüce Allah’ın tecelli ettiği Sînâ Dağı’ndaki paramparça görüntü” ile Haşr 59/21’de sözü edilen “üzerine Kur’ân’ın indirilmesi durumunda Allah’a derin saygısı nedeniyle dağın boyun bükmesi ve paramparça olması” aynı hakikati gözler önüne seren birer mana ve derin bir mesaj içermektedir.

5. وَمَا اللّٰهُ بِغَافِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ “Allah yapmakta olduklarınızdan asla habersiz değildir.” Bu ifade Bakara 2/74, 85, 140, 144, 149, Âl-i İmrân 3/99’da aynı şekilde, En‘âm 6/132, Hûd 11/123 ve Neml 27/93’te aynı manada geçmektedir. Yüce Allah inkârcıların kaskatı kalpli oluşlarını ifade bağlamında ortaya koyduğu benzetmelerin ardından, bütün bunlara itibar etmeyenlerin yapıp ettikleri her ne varsa onlardan gafil yani habersiz olmadığını beyan ederek, muhatapların bilinçli olmaları ve ibret alarak istikamet sahibi bir duruş sergilemeleri gerektiğini ifade etmiş olmaktadır. Âyette yer alan مَا mâ ve بِ bâ/bi edatlarının birlikte kullanımı cümleye “hiçbir şekilde” manasını katmakta, Yüce Allah için gafletin düşünülmesinin hiçbir şekilde mümkün olmadığını ortaya koymuş olmaktadır.

Dipnotlar

• 1 - Semerkandî, age., I, 62; Taberî, age., I, 337-340; Zemahşerî, age., I, 150.
• 2 - Semerkandî, age., I, 62. 3 - Zemahşerî, age., I, 150.
• 4 - Semerkandî, age., I, 62.
• 5 - Semerkandî, age., I, 62; Taberî, age., I, 341-344; Zemahşerî, age., I, 150-151.
• 6 - Semerkandî, age., I, 62-63; Taberî, age., I, 345-346; Zemahşerî, age., I, 152.
• 7 - Semerkandî, age., I, 63; Taberî, age., I, 350; Zemahşerî, age., I, 153. 8 - Esed, age., s. 21; Süleyman Ateş, Meâl, s. 10; İslâmoğlu, age., s. 28.
• 9 - Semerkandî, age., I, 63; Taberî, age., I, 351-352; Zemahşerî, age., I, 153-154.
• 10 - Semerkandî, age., I, 63; Taberî, age., I, 353; Zemahşerî, age., I, 152.
• 11 - Semerkandî, age., I, 64; Taberî, age., I, 356-357; Zemahşerî, age., I, 154.
• 12 - İslâmoğlu, age., s. 28’de 3. not. (Reşid Rıza, el-Menâr, I, 351)’den naklen. 13 - Kitabı Mukaddes Tesniye 21:1-9.
• 14 - Mustafa Öztürk, Meâl, s. 43’te 39. not.
• 15 - Semerkandî, age., I, 65; Taberî, age., I, 362-363.
• 16 - Zemahşerî, age., I, 156.
• 17 - Zemahşerî, age., I, 157.