Yûsuf Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 111 âyetten oluşan, adını sûrede sıklıkla kullanılan ve sûrenin konusunu oluşturan يُوسُف yûsuf kelimesinden alan Yûsuf sûresi, inişe göre 71, resmî sıralamada ise 12. sûredir.

Yûsuf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hûd sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda Yûnus sûresiyle olduğu gibi her iki sûrenin de aynı mukatta‘a harfleriyle (elif, lâm, râ) başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (Hûd 1; Yûsuf 1) ortak özelliklerden birisidir. Ayrıca her iki sûrede de peygamber kıssalarına yer verilmesi (Hûd 25-100; Yûsuf 3-100), peygamberlerin tebliğlerine karşılık ücret istememeleri (Hûd 29; Yûsuf 104), kânat kitabının âyetlerine dikkat çekilmesi (Hûd 7; Yûsuf 105), kıssaların anlatılma gerekçeleri (Hûd 120; Yûsuf 111) gibi konular iki sûrenin ortak konuları olarak belirlenebilir.

Yûsuf sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, ardından “vahyin Arapça indirilmesinin amacı insanların akıllarını çalıştırmaları” olarak belirlenmektedir. Üçüncü âyette bu kıssanın en güzel anlatıma sahip olduğuna dikkat çekilmekte, sonrasında Hz. Yûsuf kıssasına başlanmaktadır.

4. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un gördüğü bir rüyayı babasına anlatması, babası Hz. Yakup’un onu kardeşlerine anlatmaması noktasındaki uyarısı ve Yüce Allah’ın kendisine olayların arka planını öğreteceğini bildirmesi dile getirilmektedir.

8. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin ona kurduğu tuzağı gerçekleştirmek için babasından izin alarak onu alıp götürdükleri, babasının uyarısına dikkat etmedikleri, nihayet onu bir kuyuya bırakıp döndükten sonra onu bir kurtun yediğini babasına söyledikleri beyan edilmektedir.

19. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un atıldığı kuyudan bir kervan tarafından alındığı, bir köle pazarında satılıp onu satın alan Aziz’in evinde bakıldığı, bu arada Aziz’in hanımının ona musallat olduğu, aralarında çirkin bir girişimin yaşandığı, sonrasında bir bilirkişinin olayı izahı belirtilmektedir.

3. âyetten itibaren, Aziz’in hanımının çevresindeki hanımları çağırıp Hz. Yûsuf’u onlara gösterdiği, onların yaşadıkları şaşkınlıklar, nihayet hapishane günleri ve o esnada yaşanan çeşitli olaylar ile Kral’ın gördüğü bir rüyanın yorumu, Hz. Yûsuf’un bu rüyayı yorumu sonrası Aziz’in hanımının itirafları hatırlatılmaktadır.

53. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un devlet yönetimine getirilmesi, kardeşleriyle yaşadığı diyaloglar, bu arada küçük kardeşi Bünyamin’i yanına alışı ve sonrasında ailesiyle buluşması gündeme getirilmektedir.

102. âyetten itibaren, hitap Hz. Peygamber’e yönlendirilmekte, onun da tıpkı Hz. Yûsuf gibi sıkıntılar çekse de sonuçta kendisine bir devletin müjdelendiği anlaşılmaktadır. Bu arada hakka ve hakikate inanmayanların daima çoğunluğu oluşturacağı, inananların şirk bataklığında bir hayat yaşayacakları, sıkıntılı ortamlarda Yüce Allah’ın elçilere daima yardım ettiği gerçeği hatırlatılmakta, sonuçta kıssalarda akıl sahibi kişiler için nice ibretler bulunduğu beyan edilmektedir.

Bu sûrenin müşriklerin “sorun bakalım Muhammed’e İsrailoğulları hangi sebeple Mısır’a geçmişlerdi?” diye sormaları üzerine indirildiği rivayet edilmektedir. Bu sûre ile Hz. Peygamber’e ve müminlere moral, müşriklere ise gözdağı vermenin amaçlandığı her halinden bellidir. İndiriliş zamanı Hz. Peygamber’in eşinin ve amcasının vefat etmesi nedeniyle “Hüzün Yılı” olarak bilinen bu surede kardeşlerinin Hz. Yûsuf’a eziyet ettiği anlatılmaktadır; dolayısıyla Resûlullah’a da kendi kavminin eziyet ettiğine, fakat sonunda Hz. Yûsuf’un üstün gelmesi gibi Hz. Peygamber’in de inanmayanlara karşı zafer kazanacağına işaret vardır. Hz. Yusuf nasıl Mısır’a sultan olduysa Hz. Peygamber’in de Mekke’ye hükümdar olarak döneceği müjdesi bu surenin anlatılış gerekçeleri arasında yer almaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 43-57. âyetlerinde Kral’ın gördüğü bir rüyayı ve onun yorumlanamaması nedeniyle hapishane arkadaşının Hz. Yûsuf’u hatırlamasını, onun yaptığı yorumunu, sonrasında Kral’ın Hz. Yûsuf’u çağırmasını ve sonrasında yaşananları dile getirmektedir.

a) Kral’ın Karmaşık Rüyası

Yüce Allah, sûrenin 43-46. âyetlerinde Kral’ın, gördüğü “Ben (rüyada) yedi zayıf (ineğin) yediği yedi semiz inek ve yedi yeşil başak ve diğerlerini de kuru görüyorum” rüyasını yorumlatmak istediğini, fakat yorumcuların bunu yapamayacaklarını söylediklerini beyan ettikten sonra, hapisten çıkıp efendisine hizmete devam eden arkadaşının Yûsuf’u hatırladığını, bu rüyayı onun yorumlamasını istediğini, bu nedenle hapse onun yanına gönderilmesini teklif ettiğini, onun da durumu Hz. Yûsuf’a ilettiğini haber vermektedir.

ı. Yedi Zayıf İneğin Yedi Semiz İneği Yemesi

وَقَالَ الْمَلِكُ اِنّ۪يٓ اَرٰى سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَاْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعَ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ وَاُخَرَ يَابِسَاتٍ يَآ اَيُّهَا الْمَلَاُ اَفْتُون۪ي ف۪ي رُءْيَايَ اِنْ كُنْتُمْ لِلرُّءْيَا تَعْبُرُونَ “Hükümdar şöyle demişti: Ben (rüyada) yedi zayıf (ineğin) yediği yedi besili inek ile yedi yeşil başak ve diğerlerini de kuru görüyorum. Ey yöneticiler! Rüya yorumluyorsanız, benim rüyamı da yorumlayın!”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; الْمَلِك el-melikü kelimesi “hükümdar”; اِنّ۪يٓ innî ifadesi “muhakkak ki ben”; اَرٰى erâ fiili “görüyorum”; سَبْعَ بَقَرَاتٍ seb‘a bekârâtin ifadesi “yedi inek”; سِمَان simânin kelimesi “semiz”; يَاْكُلُهُنَّ ye’külühunne fiili “onları yiyor”; سَبْعٌ عِجَافٌ seb‘un ‘ıcâfun tamlaması “yedi zayıf (inek)”; وَسَبْعَ سُنْبُلَاتٍ ve seb‘a sünbülâtin tamlaması “ve yedi başak”; خُضْر hudrin kelimesi “yeşil”;وَاُخَرَ ve uhara sözcüğü “ve bir de diğer”; يَابِسَات yâbisâtin kelimesi “kuru”; يَآ اَيُّهَا الْمَلَاُ yâ eyyuhe’l-meleu hitabı “ey yöneticiler”; اَفْتُون۪ي eftûnî ifadesi “bana yorum söyleyin”; ف۪ي رُءْيَايَ fî ru’yâye ifadesi “benim rüyam hakkında”; اِنْ كُنْتُمْ in küntüm ifadesi “eğer (şöyle) iseniz”; لِلرُّءْيَا li’r-ru’yâ ifadesi “rüyalar için”; تَعْبُرُونَ ta‘burûne fiili ise “yorum yapmakta (iseniz)” demektir.

Burada Kral’ın gördüğü bir rüyanın yorumunu istemesiyle ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

Konuyla ilgili olarak sözü edilen Melik’in kim olduğuyla ilgili olarak Yazır şöyle bir değerlendirmede bulunmuştur:

“Lisan-ı Arab adlı sözlükte ‘azîz kelimesinin Melik demek olduğu ifade edilmektedir. Bu nedenle bazıları burada sözü edilen Melik’in Hz. Yûsuf’u satın alan Aziz olduğu kanaatine varmışlardır ki bu görüş Kur’ân’ın açık metnine aykırıdır. Esasında 54. âyette de belirtildiği üzere Melik Hz. Yûsuf’u yanına özel bir göreve almak istiyordu ki zaten kendisine ait olan birisi için böyle bir düşünce anlamsız olur. Ayrıca Kur’ân bu kişilerin birine Aziz, diğerine Melik dediğine göre bu ikisinin ayrı ayrı insanlar olması gerekmektedir. Bütün bu nedenlerle Aziz’in Mısır hükümdarına yakın en büyük bir vezir veya emir, Melik’in de Mısır’ın hükümdarı olması gerekmektedir. Nitekim bazı rivayetlerde Azîz’in ismi Kıtfir, Melik’in ismi de Reyyan diye nakledilmektedir.”(1)

1. وَقَالَ الْمَلِكُ اِنّ۪يٓ اَرٰى سَبْعَ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَاْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ “Hükümdar şöyle demişti: Ben (rüyada) yedi zayıf (ineğin) yediği yedi besili inek görüyorum” Hz. Yûsuf zindanda kalmaya devam ederken artık oradan çıkma zamanı yaklaşmış ve Yüce Allah Mısır Kralı’na çok ilginç bir rüya göstererek Hz. Yûsuf’un oradan çıkma sürecini artık başlatmıştı. Kral’ın gördüğü rüyanın ilk kısmı “semiz yedi ineği zayıf yedi ineğin yemesi”ydi.

Âyette geçen اَرٰى erâ fiili geniş zaman kalıbında geldiği için, Kral’ın bu rüyayı bir süredir görmekte olduğu, dolayısıyla onu ciddiye aldığı anlaşılmaktadır. Bu arada Yûsuf 12/46’da geçmekte olan, yedi ineğin “semiz” olduğu semîn ve semîneh kelimelerinin çoğulu olan سِمَان simân kelimesiyle ifade edilmektedir.(2) Bu kelimenin tekili olan semîn kelimesi de Zâriyât 51/26’da geçtiği gibi Hz. İbrâhîm’in yanına gelen meleklere ikram ettiği buzağının sıfatı olarak kullanılmaktadır.

Yedi besili semiz ineği yediği belirtilen inekler için de سَبْعٌ عِجَافٌ seb‘un ‘ıcâfun tamlaması kullanılmaktadır. Bu tamlamada gizli olarak “inekler” anlamında بَقَرَات bekarât kelimesi var kabul edilmelidir. Bağlam gereği ve önceki cümlede yer aldığı için bu kelime âyette yeniden zikredilmemiştir. Yûsuf 12/46’da geçmekte olan عِجَاف ‘ıcâf kelimesi de semizin zıddı olarak “zayıf, çelimsiz, cılız, arık” gibi manalar vermekte, müzekker ve müennesi aynı olan çoğul bir kelimedir.(3)

2. وَسَبْعَ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ وَاُخَرَ يَابِسَاتٍ “(Ayrıca), yedi yeşil başak ve diğerlerini de kuru (görüyorum).” Kral gördüğü rüyanın ikinci kısmını da beyan etmiştir ki burada da aynı öncekinde olduğu gibi sıra dışı bir durum söz konusuydu. Çünkü “yemyeşil yedi başak” ve beraberinde “kupkuru diğerleri”nin ne anlama geldiği anlaşılabilir bir durum değildi.

Âyette geçen سُنْبُلَات sünbülât kelimesi çoğuldur ve “başaklar” manasına gelmektedir. Bu kelimeyi niteleyen خُضْر hudr sözcüğü ise “yeşil, taze” gibi anlamlar vermektedir. Öte yandan, bunların zıddına olacak şekilde cümlede bulunan يَابِسَات yâbisât kelimesi de çoğuldur ve “kuru, kupkuru” manasındadır. Bu kelimenin başında yer alan ve “diğerleri” manasına gelen اُخَر uhar kelimesinin başında da “yedi” manası veren gizli bir سَبْع seb‘ kelimesinin var olduğu kabul edilmelidir.(4)

Söylenmek istenen açıktır: Yedi semiz, besili ineği yedi tane cılız, çelimsiz inek yemektedir ki bu alışılagelen bir durum değildir. Ardından yemyeşil yedi başağın yanında kupkuru olan diğerleri. Bir süredir bu rüyayı görmekte olan Kral, durumunu çevresindekilere aktarma ve çözüm bulma ihtiyacı hissetmiştir. Bu nedenle devam eden cümlede rüyanın yorumunu öğrenmek için çağrıda bulunduğu haber verilmektedir.

3. يَآ اَيُّهَا الْمَلَاُ اَفْتُون۪ي ف۪ي رُءْيَايَ اِنْ كُنْتُمْ لِلرُّءْيَا تَعْبُرُونَ “Ey yöneticiler! Rüya yorumluyorsanız, benim rüyamı da yorumlayın!” Kral gördüğü bu sıra dışı rüyayı çevresindeki yöneticilere aktarmış ve bir çözüm bulunur beklentisiyle onlardan bu rüyayı yorumlamalarını istemiştir. Burada Kral’ın söylediği sözde geçen اَفْتُون۪ي ف۪ي رُءْيَايَ eftûnî fî ru’yâye ifadesi rüyaların “te’vil ve tabir edileceğini” göstermektedir; bilinen manada “fetva vermek” burada söz konusu değildir. Demek ki fetva meselesi sadece fıkıh konularıyla sınırlı değildir. Hem bu âyetin sonundaki تَعْبُرُونَ ta‘burûne fiili hem de bir sonraki âyette geçen تَاْو۪يلِ te’vîl kelimesi maksadın “fetva” değil, “te’vil ve tabir” olduğunun delilidir.

Âyette yer alan الْمَلَاُ el-mele’ kelimesi “yöneticiler, bilginler, büyücüler, kâhinler, efendiler, soylular, seçkinler”(5) manasına gelmektedir ki o dönemin Kralı görmeye devam ettiği bu rüyanın etkisinde kalarak böyle bir arayışa girmişti. Muhatapların rüya tabiri imkânı varsa onu kullanmalarını, değilse de bu işten anlayanları bulup meselenin halledilmesini kendilerinden istemişti. Âyetin sonunda geçen تَعْبُرُونَ ta‘burûne fiili rüyaların tefsir edilmeyeceğini, sadece te’vîl veya ta‘bîr edileceklerini ortaya koyan bir fiildir; zaten te’vîl kelimesi de bir sonraki âyette zikredilmektedir.

ıı. Karışık Rüyaların Yorumlanamaması

قَالُوٓا اَضْغَاثُ اَحْلَامٍ وَمَا نَحْنُ بِتَاْو۪يلِ الْاَحْلَامِ بِعَالِم۪ينَ “Onlar şöyle demişlerdi: (Bunlar) karmakarışık rüyalar(dır). Biz böyle rüyaların yorumunu bilenler değiliz.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “(yorumcular) demişlerdi ki”; اَضْغَاثُ اَحْلَامٍ adğâsü ahlâmin tamlaması “(bunlar) karmakarışık rüyalar, düşler(dir)”;وَمَا نَحْنُ ve mâ nahnü zamiri “biz (hiçbir şekilde) değiliz”;بِتَاْو۪يلِ الْاَحْلَامِ bite’vîli’l-ahlâmi tamlaması “rüyaların yorumunu”; بِعَالِم۪ينَ bi ‘âlimîne kelimesi ise “bilenler” demektir.

Burada rüya yorumcularının Kral’a verdiği cevap gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوٓا اَضْغَاثُ اَحْلَامٍ “Onlar şöyle demişlerdi: (Bunlar) karmakarışık rüyalar(dır).” Burada geçen اَضْغَاثُ اَحْلَامٍ adğâsü ahlâm tamlaması bir kez de Enbiyâ’ 21/5’te yer almakta ve “karmakarışık rüyalar, düşler” manasına gelmektedir.

Kral’ın görüşlerine başvurduğu rüya tabircileri onun gördüğü bu rüyanın karmakarşık düşler olduğunu beyan ederek bir anlamda herhangi bir yorum yapamayacaklarını ifade etmişlerdi. Âyette geçen اَضْغَاثُ اَحْلَامٍ adğâsü ahlâmin tamlamasındaki اَضْغَاث adğâs kelimesi Sâd 38/44’te de geçtiği gibi dığs kelimesinin çoğuludur ve yaş-kuru değişik bitki ve otlardan meydana getirilmiş “demet, bağ” demektir.

Anlaşılıyor ki Kral’ın gördüğü rüya birbiriyle uyumlu olmayan unsurlar, farklılıklar, hatta zıtlıklar içeren bir mahiyet arz ettiği için, bunun karmakarışık olduğu sonucuna varmışlardı.(6) Bu tür rüyalar anlaşılması ve yorumlanması zor, karmaşık içeriklerden oluşmuş birer düş olduğu için kendilerinin bu konularda yorum yapamayacaklarını belirtmişlerdi.

2. وَمَا نَحْنُ بِتَاْو۪يلِ الْاَحْلَامِ بِعَالِم۪ينَ “Biz böyle rüyaların yorumunu bilenler değiliz.” Rüya yorumcuları Kral’ın gördüğü rüyanın karmakarışık düşler olduğunu beyan ettikten sonra, bu tür düşlerin te’vilini, yani yorumunu bilmediklerini belirtmişlerdi. Âyette geçen مَا mâ ve بِ bâ/bi edatları cümleye güçlü bir olumsuzluk manası katmakta ve yorumcuların bu tür rüyaları hiçbir şekilde yorumlayamayacakları manasını içermektedir.

Âyetteki ifadelerden de anlaşılabileceği gibi, rüyalar iki türlüdür. İlki yorumlanabilir ru’yâ adı verilen sahih rüyalardır ki bunları rüya tabircileri zaten yorumlamaktalardı. Diğeri ise Kral’ın gördüğü türden olup adğâsü ahlâm denilen karmakarışık, zor rüyalardır ki onları bu meseleyi çok ileri düzeyde bilenler ancak yorumlama imkânına sahip olabilirdi. İşte tam da bu durumda Hz. Yûsuf’un pozisyonu devreye girmiş olacaktı.

ııı. Hapis Arkadaşının Hz. Yûsuf’u Hatırlaması

وَقَالَ الَّذ۪ي نَجَا مِنْهُمَا وَادَّكَرَ بَعْدَ اُمَّةٍ اَنَا۬ اُنَبِّئُكُمْ بِتَاْو۪يلِه۪ فَاَرْسِلُونِ “(Hapisteki) iki kişiden, kurtulmuş olan, uzun bir zaman sonra (Yusuf’u) hatırlayarak: ‘Ben size onun yorumunu bildiririm; beni hemen (Yusuf’a) gönderin.’ demişti.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; الَّذ۪ي نَجَا ellezî necâ ifadesi “kurtulmuş olan kişi”; مِنْهُمَا minhumâ ifadesi “o ikisinden (hapisteki iki kişiden birisi)”; وَادَّكَرَ veddekera fiili “ve hatırlamıştı”; بَعْدَ اُمَّةٍ ba‘de ümmetin ifadesi “bir süre sonra”; اَنَا ene zamiri “ben”;اُنَبِّئُكُمْ ünebbiuküm fiili “size haber veririm”; بِتَاْو۪يلِه۪ bite’vîlihî tamlaması “onun (rüyanın) yorumunu”; فَاَرْسِلُونِ fe ersilûni ifadesi ise “beni gönderin” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un hapishanedeki arkadaşlarından birisinin devreye girdiği ve konuya dair yardım edebileceğiyle ilgili teklifi gündeme getirilmektedir.

1. وَقَالَ الَّذ۪ي نَجَا مِنْهُمَا وَادَّكَرَ بَعْدَ اُمَّةٍ “(Hapisteki) iki kişiden, kurtulmuş olan, uzun bir zaman sonra (Yusuf’u) hatırlayarak şöyle demişti:” Âyette geçen الَّذ۪ي نَجَا مِنْهُمَا ellezî necâ minhumâ ifadesi “ikisinden kurtulanı” manasına gelmektedir. Bu kişi hapishaneden çıkan ve efendisine sâkîlik görevini tekrar yürütmekte olan, daha önce hapishanedeyken Hz. Yûsuf’a soru sorup cevabını alan, sonrasında Kral’ın yanında kendisini hatırlamasını istediği gençti.

Âyette yer alan وَادَّكَرَ بَعْدَ اُمَّةٍ veddekera ba‘de ümmetin “uzun bir süre sonra hatırladı” şeklindeki ikinci cümle de bu yaklaşımı destekler mahiyettedir. Bu son ifadede geçen اُمَّة ümmeh kelimesi tıpkı Hûd 11/8’de de geçtiği gibi “uzun zaman, uzun süre, belli bir süre” manasına gelmekte(7) ve bu gencin hapishaneden çıktıktan oldukça uzun bir zaman sonra Hz. Yûsuf’u hatırladığını göstermektedir. Bu sürenin yedi yıl olduğu müfessirlerimiz tarafından ileri sürülmektedir.(8) Bazı âlimlerimiz ise ümmeh kelimesini “unutmak” manasında emeh/emh şeklinde okumuş, dolayısıyla söz konusu gencin unuttuktan sonra Hz. Yûsuf’u hatırladığı manasını elde etmişlerdir.(9)

Âyette geçen ادَّكَرَ iddekera fiilinin aslı “hatırlamak” manasındaki zekera fiilidir. Bu fiilin ifti‘âl babına girmiş iztekera kalıbındaki hali, idğam sonucu ادَّكَرَ iddekera şeklini almıştır. Hz. Yûsuf hapishanede kendisine rüyasını yorumlatan bu gence Yûsuf 12/42. âyette dile getirildiği üzere “beni efendinin yanında hatırla” demişti. İşte onun bu ifadesinde geçen اذْكُرْ üzkür emri ile buradaki ادَّكَرَ iddekera fiili “hatırlamak” şeklinde aynı manayı içermektedir.

2. اَنَا۬ اُنَبِّئُكُمْ بِتَاْو۪يلِه۪ فَاَرْسِلُونِ “Ben size onun yorumunu bildiririm; beni hemen (Yusuf’a) gönderin!” Hapishaneden çıkan bu genç, Kral’a ve çevresindekilere seslenmiş ve Kral’ın gördüğü rüyayı tabir edececek kişiyi bildiğini, bu nedenle kendisini hapishaneye Hz. Yûsuf’un yanına göndermelerini istemişti. Âyetin sonundaki اَرْسِلُونِ ersilûni ifadesinin sonunda اَرْسِلُونيِ ersilûnî şeklinde bir “mütekellim yâ’sı” bulunmaktadır. Kelimenin sonundaki nûn harfinin kesra harekesiyle yetinildiği için yâ harfi düşürülmüştür. Bu arada اَرْسِلُونِ ersilûni ifadesinin çoğul emir sigasında getirilmesinin muhtemel sebebi, söz konusu gencin bu sözü muhatabı olan yöneticilere yönelik söylemiş olmasıdır.

ıv. Rüyanın Hz. Yûsuf’a Aktarılması

يُوسُفُ اَيُّهَا الصِّدّ۪يقُ اَفْتِنَا ف۪ي سَبْعِ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَاْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعِ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ وَاُخَرَ يَابِسَاتٍ لَعَلّ۪يٓ اَرْجِعُ اِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَعْلَمُونَ “(O elçi) ‘Ey Yusuf, ey doğru sözlü kişi! (Rüyada görülen) yedi zayıf (ineğ)in yediği yedi besili inek ile yedi yeşil başak ve diğerleri de kuru olan (başaklar) hakkında bize yorum yap! Ümit ederim ki insanlara (yorumunla) dönerim de belki onlar da (gerçeği) öğrenirler.’ (demişti).”

Âyetteki يُوسُفُ yûsuf hitabı “ey Yûsuf”; اَيُّهَا الصِّدّ۪يقُ eyyuhe’s-sıddîku hitabı “ey sadık kişi”;اَفْتِنَا eftinâ isteği “bize yorumla”; سَبْع بَقَرَات seb‘a bekarâtin tamlaması “yedi inek hakkında”; سِمَان simânin kelimesi “semiz”; يَاْكُلُهُنَّ ye’külühunne fiili “onları yiyor”; سَبْعٌ عِجَافٌ seb‘un ‘ıcâfun tamlaması “yedi zayıf (inek)”; وَسَبْعِ سُنْبُلَاتٍ ve seb‘ı sünbülâtin tamlaması “ve yedi başak”; خُضْر hudrin kelimesi “yeşil”; وَاُخَرَ ve uhara sözcüğü “diğerleri”; يَابِسَات yâbisâtin kelimesi “kuru”;لَعَلّ۪يٓ le‘allî ifadesi “umulur ki ben”; اَرْجِعُ arcı‘u fiili “dönerim”; اِلَى النَّاسِ ile’n-nâsi ifadesi “insanlara, insanların yanına”; لَعَلَّهُمْ le‘allehum ifadesi “umulur ki onlar”; يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili ise “(gerçeği) bilirler” demektir.

Burada Kral’ın hizmetindeki gencin Hz. Yûsuf’un yanına gelerek ondan rüyayı yorumlamasıyla ilgili isteği gündeme getirilmektedir.

1. يُوسُفُ اَيُّهَا الصِّدّ۪يقُ اَفْتِنَا ف۪ي سَبْعِ بَقَرَاتٍ سِمَانٍ يَاْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجَافٌ وَسَبْعِ سُنْبُلَاتٍ خُضْرٍ وَاُخَرَ يَابِسَاتٍ “(O elçi) ‘Ey Yusuf, ey doğru sözlü kişi! (Rüyada görülen) yedi zayıf (ineğ)in yediği yedi besili inek ile yedi yeşil başak ve diğerleri de kuru olan (başaklar) hakkında bize yorum yap!” Hapishanden çıktıktan sonra efendisinin yanında eski görevine gönen kişi söz konusu rüyayı en iyi şekilde yorumlayacağını düşündüğü eski hapis arkadaşı olan Hz. Yûsuf’un yanına gelmiş ve ona “Ey Yûsuf, ey doğru sözlü kişi” diyerek ondan bilgi almak istemişti.

Âyetin başındaki يُوسُفُ yûsuf kelimesinin başında bir nidâ harfi olarak يَاyâ edatı var kabul edilir. Hz. Yûsuf’un yanına gelen genç ona hitabında sadece ismiyle hitapla yetinmemiş, اَيُّهَا الصِّدّ۪يقُ eyyuhe’s-sıddîku hitabıyla onun özü-sözü doğru, sadakatli ve dürüst kişiliğine de gönderme yapmıştır. Buradaki الصِّدّ۪يق es-sıddîk kelimesi mübalağa kalıbındadır ve “son derece doğru” manasına gelmektedir.

Anlaşılıyor ki hapishanedeki süreçte Hz. Yûsuf ortaya koyduğu duruşla oradakilerin takdirini almayı başarmış ve kendisine “son derece dürüst kişi” sıfatını vermelerini sağlamıştı. Demek ki eğer kişilerin iyi, olumlu ve onore olmasını sağlayacak özellikleri varsa, bunu hitabın içerisinde kullanmak yanlış değildir. Nihayetinde bu tür seslenişler muhatabın daha içten ve samimi davranmasının önünü açacak, hiç olmazsa olumsuz ve dışlayıcı bir tavır içerisine girmeyecektir.

Hapishaneye giden genç, Hz. Yûsuf’a Kral’ın gördüğü rüyayı aynı ifadelerle aktarmış ve bu rüyanın yorumunu kendisinden istemiştir. Yûsuf sûresinin hem 44. âyetinde, hem de yorumunu yapmakta olduğumuz âyette “tevil” yapmayla ilgili kelime eftûnî/eftinâ sözcüğüdür. Bu kelime “fetva vermek” manasıyla uyumlu olacak şekilde “tabir etmek”, “te’vilde bulunmak”, kısaca “yorumlamak” manasına gelmektedir.

2. لَعَلّ۪يٓ اَرْجِعُ اِلَى النَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَعْلَمُونَ “Ümit ederim ki insanlara (yorumunla) dönerim de belki onlar da (gerçeği) öğrenirler.’ (demişti).” Hz. Yûsuf’tan Kral’ın rüyasını yorumlamasını isteyen genç, bunun gerekçesini saraya dönüp oradakilerin bilgilendirilmesi şeklinde belirlemiştir. Âyetin sonundaki يَعْلَمُونَ ya‘lemûne fiili “saraydakilerin gerçeği bilmesi” şeklinde yorumlanabileceği gibi onların Hz. Yûsuf’un “kimliğini bilmeleri”(10) şeklinde de yorumlanabilir. Durum nasıl olursa olsun, maksat, Hz. Yûsuf’un yapacağı yorumu söz konusu gencin muhataplara götürmesi, böylece gerçeğin bilinmesini sağlamaktır.

b) Hz. Yûsuf’un Rüyayı Yorumlaması

Yüce Allah, sûrenin 47-49. âyetlerinde Hz. Yûsuf’un onların yedi yıl tarıma devam edeceklerini, bir kısım ürünü başağında bırakmalarını önerdiğini, sonrasında gelecek yedi yılda o biriktirdiklerini yiyeceklerini, ardından yaşanacak bir yılda kendilerine yardım edileceğini ve insanların bolca nimete kavuşturulacağını kendisine bildirdiğini haber vermektedir.

ı. Yedi Yıl Hasata Devam Edilmesi

قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِن۪ينَ دَاَبًا فَمَا حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ ف۪ي سُنْبُلِه۪ٓ اِلَّا قَل۪يلًا مِمَّا تَاْكُلُونَ “(Yusuf ise) şöyle demişti: Yedi sene âdetiniz üzere ekin ekeceksiniz. (Sonra da) yiyeceklerinizden az bir miktar hariç, biçtiklerinizi başağında bırakınız!”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(Yusuf) demişti ki”; تَزْرَعُونَ tezra‘ûne fiili “ekin ekeceksiniz”; سَبْعَ سِن۪ينَ seb‘a sinîne ifadesi “yedi yıl”;دَاَبًا deeben kelimesi “adet üzere”; فَمَا حَصَدْتُمْ fe mâ hasattüm ifadesi “hasat ettiğiniz şeyi”; فَذَرُوهُ fe zerûhu emri “onu bırakın”; ف۪ي سُنْبُلِه۪ٓ fî sünbülihî ifadesi “onun başağında”; اِلَّا قَل۪يلًا illâ kalîlen istisnası “azı hariç”; مِمَّا تَاْكُلُونَ mimmâ te’külûne ifadesi ise “yediklerinizden bir kısmından” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un Kral’ın gördüğü rüyayı yorumladığı “ilk” bölüm gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِن۪ينَ دَاَبًا “(Yusuf ise) şöyle demişti: Yedi sene âdetiniz üzere ekin ekeceksiniz.” Hz. Yûsuf Mısır Kralı’nın gördüğü ve çevresindeki rüya tabircilerinin karma karışık olarak nitelendirip yorumlayamayacaklarını itiraf ettikleri ilginç rüyayı yorumlamaya başlamış ve yanına gelen gence hitap ederek şu açıklamayı yapmıştır:

Hz. Yûsuf yanına gelen gence alışık oldukları şekilde yedi yıl ekin ekeceklerini bildirmiştir. Bir kez de Vâkı‘a 56/64’te geçen ve “ekin ekmek” manasında gelen تَزْرَعُونَ tezra‘ûne fiili aslında “ekin ekmeye devam edin” anlamında emir mesajı içermektedir.(11) Nitekim devam eden cümledeki ذَرُوهُ zerûhu emri de bunun delilidir. Bu tür kullanımların örnekleri Kur’ân’da yer almaktadır.(12) Ayrıca Kur’ân’da sadece burada geçen دَاَبًا deeben kelimesi de “bir şeyin alışmış şekilde, aynı minval üzere devam etmesi” demektir.(13) İşte Hz. Yûsuf rüyanın ilk kısmına dair bu açıklamayla söze başlamış ve aynı minval üzere yedi yıl ekin ekmeleri gerektiğini beyan etmiştir.

2. فَمَا حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ ف۪ي سُنْبُلِه۪ٓ اِلَّا قَل۪يلًا مِمَّا تَاْكُلُونَ “(Sonra da) yiyeceklerinizden az bir miktar hariç, biçtiklerinizi başağında bırakınız!” Hz. Yûsuf yanına gelen gence hitap ederek, yedi yıllık ziraatin her yılının hasat zamanında yenecek kısmın bir bölümü müstesna, geri kalanın başağında bırakılmasını, stoklanmasını, depolanmasını istemiştir. Anlaşılıyor ki yenecek kısmı harmanlanıp taneler çıkarılacak, kalan kısım ise bozulmaması için başağında bırakılacaktı. Belli ki taneleri başağında bırakmak onların uzun zaman bozulmasını engelleyecek bir önlem idi.

ıı. Yedi Şiddetli Yıldaki Tedbir

ثُمَّ يَاْت۪ي مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ سَبْعٌ شِدَادٌ يَاْكُلْنَ مَا قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ اِلَّا قَل۪يلًا مِمَّا تُحْصِنُونَ “Sonra onun ardından, koruyacaklarınızdan az bir miktar (tohumluk) hariç, biriktirdiklerinizi yiyip (tüketecek) yedi şiddetli (kıtlık yılı) gelecektir.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَاْت۪ي ye’tî fiili “gelecek”; مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ min ba‘di zâlike ifadesi “ondan sonra”; سَبْعٌ شِدَادٌ seb‘un şidâdün tamlaması “zor yedi (yıl)”; يَاْكُلْنَ ye’külne fiili “yerler, onları tüketecek”;مَا قَدَّمْتُمْ mâ kadedemtüm ifadesi “takdim ettiklerinizi”; لَهُنَّ lehunne ifadesi “onlar için”; اِلَّا قَل۪يلًا illâ kalîlen istisnası “azı hariç”; مِمَّا تُحْصِنُونَ mimmâ tuhsınûne ifadesi ise “depoladıklarınızdan bir kısmından” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un Kral’ın gördüğü rüyayı yorumlamaya devam ettiği “ikinci” kısım gündeme getirilmektedir.

Hz. Yûsuf, Kral’ın gördüğü rüyada yer alan “yedi semiz ineği yedi zayıf ineğin yiyeceği”ni yorumlayarak, rutin giden yedi yıllık ekin ekme döneminden sonra bu defa yedi yıllık çok çetin ve kurak bir dönem yaşanacağını beyan etmiştir. Bu süreçte saklanacak çok az bir kısım hariç, bu zor ve çetin yılların bütün ürünleri yiyip bitireceğini belirtmiştir.

Tahrîm 66/6 ve Nebe’ 78/12’de de geçen شِدَاد şidâd kelimesi, “şiddetli”, “zor gelen şeyler”, “güçlü şeyler” manalarına gelmektedir. Âyette سِن۪ين sinîne şeklinde “yıllar” manasında bir kelime olmasa da, önceki âyette böyle bir kelime geçtiği için burada da aynı konu içeriğinde söz konusu mana var kabul edilmektedir.

Bu arada âyetteki يَاْكُلْنَ ye’külne fiilinin verdiği mana elbette mecazdır;(14) çünkü bizzat yıllar canlı varlık gibi yiyip içmezler; yani ekinleri tüketmezler. Söylenmek istenen şudur: Yedi yıllık son derece zor ve çetin süreçte birikimler silinip süpürülecek, elde avuçta bir şey kalmayacak, tüketilip gidecektir.(15) Âyetin sonundaki تُحْصِنُونَ tuhsinûne fiilinin kök itibariyle “kuvvetlice korumak”, “biriktirmek”(16) manasından hareketle, az bir kısmı müstesna, ekinlerin elden çıkıp biteceği ifade edilmek istenmektedir.

ııı. Sonraki Huzurlu Bir Yıl

ثُمَّ يَاْت۪ي مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ عَامٌ ف۪يهِ يُغَاثُ النَّاسُ وَف۪يهِ يَعْصِرُونَ “Sonra onun ardından da bir yıl gelecek ki o yılda, insanlara (Allah tarafından) yardım edilecek ve o yılda (bolca meyve) sıkacaklar.”

Âyetteki ثُمَّ sümme edatı “sonra”; يَاْت۪ي ye’tî fiili “gelecek”; مِنْ بَعْدِ ذٰلِكَ min ba‘di zâlike ifadesi “ondan sonra”; عَام ‘âmun kelimesi “(şöyle) bir yıl”; ف۪يهِ fîhi ifadesi “onda”; يُغَاثُ yüğâsü edilgen fiili “yardım edilir”; النَّاس en-nâsü kelimesi “insanlara”; وَف۪يهِ ve fîhi ifadesi “ve yine onda” يَعْصِرُونَ ya‘sırûne fiili ise “(meyve) sıkarlar, ürün bollaşır” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un Kral’ın rüyasıyla ilgili yorumun “üçüncü” kısmı gündeme getirilmektedir.

Hz. Yûsuf ilk yedi yılda bolluk içerisinde alışılageldiği üzere ekin ekileceğini, yenmesi için ayrılanlar hariç, diğerlerinin başaklarında bırakılması gerektiğini beyan etmiş, ardından gelecek çok şiddetli ve kurak yaşanacak yedi zor yılda daha önce depolanan az bir kısım hariç diğerlerinin yenilip tüketileceğini haber vermiştir. İşte bundan sonrasında yani 14 yılın sonrasında ise bir yılın geleceğini, o yılda insanlara yardım edileceğini ve insanların bolca meyvesuları ya da yağ ürünleri vs. sıkacaklarını, bir anlamda muhteşem bir şekilde bolluğun yaşanacağını haber vermekte, böylece Kral’ın rüyasını bu şekilde yorumlayıp bitirmektedir.

Çeşitli âyetlerde(17) geçen عَام ‘âm kelimesi “bir yıl” demektir. Devam eden cümlede ise ف۪يهِ يُغَاثُ النَّاسُ “onda insanlara yardım edilecek” buyrularak, artık kıtlık ve zorluk yıllarının biteceği, bolluk ve bereketin her tarafı tutacağı beyan edilmiş olmaktadır. Nitekim âyetin sonundaki وَف۪يهِ يَعْصِرُونَ “o yılda (meyvesuyu ve yağ) sıkacaklar” cümlesi de ürün tahsilinin sonucunu vermekte, bolca ürün elde edileceği müjdelenmiş olmaktadır.

Bu âyette geçen عَام ‘âm kelimesi ile 47. âyette geçen سِن۪ينَ sinîne kelimesi aslında “yıl, yıllar” manasına gelmekte olmasına rağmen, sinîne kelimesi daha çok sıkıntılı, ‘âm sözcüğü ise daha rahat geçen “yıl” manasını içermektedir. Nitekim ‘Ankebût 29/14’te de Hz. Nûh’la ilgili pasajda da aynı durum söz konusudur.

Bu kalıpta Kur’ân’da sadece burada yer alan يُغَاثُ yuğâsü edilgen fiili, hem “yardım edilmek”, “sıkıntıdan kurtarılmak” manasına gelmektedir; hem de bolca “yağmur yağdırılması” anlamını vermektedir. Her iki durumda da o yılda insanlara bolca yardım edileceği anlaşılmaktadır.(18)

Kur’ân’da yine sadece burada geçen يَعْصِرُونَ ya‘sırûne fiili ise “sıkıp sağmak”, “susam sıkıp yağ çıkarmak”, “üzüm sıkıp şarap elde etmek”, “zeytini sıkıp zeytinyağı çıkarmak” vs. şeklindeki işlemleri içermekte, bolluk ve bereketi simgelemektedir. Dahası, bu fiilin “hayvanlardan bolca süt sağılması” manasına geldiği de belirtilmektedir. Nebe’ 78/14’te geçen “sıkılmış bulutlardan yağmur yağdırılması” manasıyla düşünüldüğünde maksadın bolluk ve bereketi simgelemek olduğu anlaşılmaktadır.(19)

c) Kral’ın Hz. Yûsuf’u Hapisten Çağırması

Yüce Allah, sûrenin 50-53. âyetlerinde Kral’ın Hz. Yûsuf’u yanına çağırdığını, onun ise Züleyhâ’nın ve eve çağırdığı, ellerini kesen hanımlarının durumunu kendilerine sormasını istediğini, Kral’ın da bu durumu kendilerine sorduğunu, onların Yûsuf‘tan herhangi bir olumsuzluk görmediklerini söylediklerini aktarmaktadır.

Ardından, Aziz’in hanımı Züleyhâ’nın yaşananları itiraf ettiği ve şöyle dediği nakledilmektedir: “Şimdi gerçek ortaya çıktı. Ben onun nefsinden murat almak istemiştim. Şüphesiz ki o doğru söyleyenlerdendir. Bu (itirafım, Yûsuf’un) yokluğunda artık ona hıyanet etmediğimi ve Allah’ın hainlerin hilesini başarıya ulaştırmayacağını (herkesin) bilmesi içindir. (Bununla beraber) nefsimi (tamamen de) temize çıkarmıyorum. Muhakkak ki Rabbim merhamet etmemiş olsa nefis aşırı şekilde kötülüğü emreder. Muhakkak ki Rabbim çok bağışlayandır; çok merhamet edendir.”

ı. Hz. Yûsuf’un Hapsedilme Gerekçesini Sordurtması

وَقَالَ الْمَلِكُ ائْتُون۪ي بِه۪ فَلَمَّا جَآءَهُ الرَّسُولُ قَالَ ارْجِعْ اِلٰى رَبِّكَ فَسْـَٔلْهُ مَا بَالُ النِّسْوَةِ الّٰت۪ي قَطَّعْنَ اَيْدِيَهُنَّ اِنَّ رَبّ۪ي بِكَيْدِهِنَّ عَل۪يمٌ “Hükümdar ‘Onu bana getirin!’ demişti. Elçi ona geldiğinde (Yusuf) şöyle demişti: ‘Efendine dön ve ona ‘Ellerini kesen o kadınların derdi neydi?’ diye sor! Şüphesiz ki Rabbim onların hilesini çok iyi bilendir.”

Âyetteki وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; الْمَلِك el-melikü kelimesi “hükümdar”; ائْتُون۪ي ü’tûni emri “bana getirin”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; فَلَمَّا جَآءَهُ fe lemmâ câehû fiili “ona gelince”; الرَّسُول er-rasûlü kelimesi “o elçi, ulak”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; ارْجِعْ ırcı‘ emri “dön, git”; اِلٰى رَبِّكَ ilâ rabbike ifadesi “senin efendine”; فَسْـَٔلْهُ fes’elhu ifadesi “ona sor”; مَا بَالُ النِّسْوَةِ mâ bâlü’n-nisveti sorusu “(şu) kadınların durumu neydi”; الّٰت۪ي قَطَّعْنَ elletî katta‘ne ifadesi “kesmiş olan kadınlar(ın)”; اَيْدِيَهُنَّ eydiyehunne tamlaması “onların kendilerinin ellerini”; اِنَّ رَبّ۪ي inne rabbî ifadesi “muhakkak ki benim Rabbim”; بِكَيْدِهِنَّ bikeydihinne ifadesi “onların tuzaklarını”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı “bilen(dir)” demektir.

Burada Kral’ın Hz. Yûsuf’u yanına çağırması ve Hz. Yûsuf’un ondan isteği gündeme getirilmektedir.

Âyetin tefsirine geçmeden önce, konuyla ilgili olarak nakledilen bir rivayeti aktarmak istiyoruz. Rivayete göre Hz. Peygamber şöyle buyurmuştur: “Allah kendisini affetsin, Hz. Yûsuf'a, o zayıf ve semiz inekler sorulduğunda anlayışına ve sabrına şaşarım. Onun yerinde olsaydım beni hapishaneden çıkarmalarını şart koşmadıkça, onlara o rüyayı tabir etmezdim.

Aynı şekilde elçi kendisine geldiğinde ona, ‘Efendine dön’ dediği zamanki durumuna da şaşarım. Ben onun yerinde olsaydım, hapishanede bunca yıl bekledikten sonra, hemen bu teklifi kabul eder, derhal kapıya koşar ve masum olup olmadığımın ortaya çıkmasını beklemezdim. Çünkü Yûsuf yumuşak huylu ve tedbirli hareket eden, acele etmeyen birisiydi.”(20) Bu rivayette Hz. Yûsuf onore edilirken Hz. Peygamber daha düşük bir hareketin sahibi olarak gösterildiği için güvenilirliği noktasında tereddüdümüz olduğunu belirtmeliyiz.

1. وَقَالَ الْمَلِكُ ائْتُون۪ي بِه۪ فَلَمَّا جَآءَهُ الرَّسُولُ قَالَ ارْجِعْ اِلٰى رَبِّكَ فَسْـَٔلْهُ مَا بَالُ النِّسْوَةِ الّٰت۪ي قَطَّعْنَ اَيْدِيَهُنَّ “Hükümdar ‘Onu bana getirin!’ demişti. Elçi ona geldiğinde (Yusuf) şöyle demişti: ‘Efendine dön ve ona ‘Ellerini kesen o kadınların derdi neydi?’ diye sor!” Hz. Yûsuf kendisine sorulan rüyayı tabir edince arada elçilik yapan kişi bu yorumu Kral’a aktarmış ve anlaşılıyor ki onun yaptığı rüya yorum Kral’ın hoşuna gitmiş, kendisini ikna etmişti. Bunun üzerine, haberi getiren elçiye seslenerek Hz. Yûsuf’un hapisten çıkartılıp yanına getirilmesini emretmişti.

a) فَلَمَّا جَآءَهُ الرَّسُولُ قَالَ ارْجِعْ اِلٰى رَبِّكَ “Elçi ona geldiğinde (Yusuf) şöyle demişti: ‘Efendine dön’ demişti.” Kral ile Hz. Yûsuf arasındaki الرَّسُول er-rasûl yani Hz. Yûsuf’un hapishane arkadaşı olan o elçi Hz. Yûsuf’a gelip durumu bildirince, belki de hiç beklenmedik bir taleple karşılaşmıştı. Çünkü yaklaşık 12 yıl hapiste kalan birisinin Kral’ın affına mazhar olması herkesin özlemle beklediği bir durum olmasına rağmen, o bunu tercih etmemiş, hapse atılmasındaki haksızlığın ortaya çıkarılmasını ve bunu tüm kamuoyunun böylece duyup bilmesini istemişti.

Esasında Hz. Yûsuf kendisinden ve suçsuzluğundan emin idi. Eğer mesele açıklığa kavuşturulmamış olursa, üzerine atılan o iftira onun yakasını bırakmayacak, belki de ömür boyu o ayıpla ve töhmet altında yaşamak zorunda kalacaktı. Hz. Yûsuf dışarıda olanlara inat, hapishanede hürriyetin zirvesinde yaşıyor, bir peygamber olarak orada da risalet görevini yapıyordu. Uğradığı iftiranın açığa çıkmasını istemek elbette onun hakkıydı. O da hapisten çıkmadan önce bu ayıbın ve korkunç iftiranın ortaya çıkartılmasını isteyerek aradaki elçiyle bu defa kendisi Kral’a haber göndermişti.

Bu âyette geçen رَبِّ rabb kelimesi daha önce yorumladığımız Yûsuf 12/23, 41 ve 42’de de zikredildiği üzere Yüce Allah’ın sıfatı anlamında “rabb” değil, “insan efendi, yönetici” manasına gelmektedir; yani bu âyette Yüce Allah’ın sıfatı olarak kullanılmamaktadır. Aynı şekilde yine bu cümlede zikredilen الرَّسُول er-rasûl kelimesi de terim anlamıyla “peygamber” değil, iki insan arasındaki “elçi” demektir.

b) فَسْـَٔلْهُ مَا بَالُ النِّسْوَةِ الّٰت۪ي قَطَّعْنَ اَيْدِيَهُنَّ “Ellerini kesen o kadınların derdi neydi? diye sor! (bunu sordursun)!” Hz. Yûsuf Kral’ın kayırmacılığı neticesinde hapisten çıkmak istememiş, onu oraya haksızca attıran şehir kadınlarının kendisine attığı iftiranın ortaya çıkmasını istemişti. Bu nedenle yanına gelen elçiye hitap ederek “Ellerini kesen o kadınların derdi, durumu, zoru, problemi neydi?” diyerek, Kral’ın bu meseleyi çözmesini ondan istemişti.

Tâhâ 20/51 ve Muhammed 47/2, 5’te de geçen بَال bâl kelimesi “mesele, durum, iş, problem” gibi anlamlar vermekte ve Yûsuf 12/31. âyette de ele aldığımız üzere, Aziz’in eşi Züleyhâ’nın çağırdığı şehir hanımlarının kendisiyle ilgili nasıl bir beklentilerinin olduğunu sordurmasını arzu etmişti. Hapisten hatır belası çıkmak yerine, zalim mi yoksa mazlum mu olduğunun ortaya çıkmasını sağlayarak ve aklanarak çıkmak onun en tabiî hakkıydı ki o da bunu uygulamıştı.

Bu arada gözden kaçırılmaması gereken bir başka nokta ise, Hz. Yûsuf’un Aziz’in hanımının adını vermeyip genel bir ifade kullanarak “ellerini kesen kadınların derdi neydi?” demesiydi. Zaten sadece Züleyha değil, diğer kadınlar da aynı istekte bulunmuşlardı. Kral aslında olayı fark etmiş ve Aziz’in hanımının ondan yararlanmak istediğini mutlak surette duymuştu. Bu durumda Hz. Yûsuf’un isim vermeden ne kadar nazikçe bir tutum izlediği de ortaya çıkmıştı.

Çünkü Yûsuf 12/23-29. âyetler arasında anlatılan olaya ilave olarak Yûsuf 12/32. âyette de Aziz’in hanımı Züleyhâ “Andolsun, eğer kendisine emredeceğimi yapmazsa mutlaka zindana atılacak ve elbette sürünenlerden olacaktır!” demiş ve kendisinin ondan bazı ahlaksızlıkları yapmasını istemişti. Ancak sonrasında Yûsuf 12/33. âyetten anlaşıldığına göre benzer talepler ve beklentiler diğer hanımlar için de söz konusuydu.

Âyette verilen bilgi şöyledir: “(Yûsuf:) ‘Ey Rabbim! Bana zindan, bunların benden istediklerinden daha sevimlidir! Eğer onların hilelerini benden çevirmezsen, onlara meyleder ve cahillerden olurum!’ demişti.” İşte mesele bu şekilde cereyan etmesine rağmen Hz. Yûsuf isim vermemiş, başkalarını direkt olarak suçlamamış, sadece kendisinin aklanmasını ve suçsuzluğunun, yani mazlum oluşunun, haksızlığa ve iftiraya uğratıldığının ortaya çıkmasını istemişti.

2. اِنَّ رَبّ۪ي بِكَيْدِهِنَّ عَل۪يمٌ “Şüphesiz ki Rabbim onların hilesini çok iyi bilendir.” Hz. Yûsuf sözünün sonunda Yüce Allah’ın her şeyi hakkıyla bildiğini beyan ederek, kendisine bu haksızlığı yapan ve iftirayı atan kadınların kurmak istedikleri tuzakları hakkıyla bildiğini, bir anlamda O’nun bilgisine güvendiğini ve O’nun şahitliğine sığındığını beyan etmişti. Kendisinden emin olsa da çevredekilerin bu gerçekle ilgili doğru bir bilgiye sahip olması onun tek hedefiydi, bunu da bu şekilde ortaya çıkarmaya çalışmıştı. Hz. Yûsuf yanına gelen elçi görevliye aslında şu mesajı vermek istemişti: “Benim Rabbim her şeyi hakkıyla bilendir; senin efendin de olayı araştırıp soruştursun; böylece gerçekleri bilsin.”

ıı. Kadınların Olayı İtirafları

قَالَ مَا خَطْبُكُنَّ اِذْ رَاوَدْتُنَّ يُوسُفَ عَنْ نَفْسِه۪ قُلْنَ حَاشَ لِلّٰهِ مَا عَلِمْنَا عَلَيْهِ مِنْ سُوٓءٍ قَالَتِ امْرَاَتُ الْعَز۪يزِ الْـٰٔنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ اَنَا۬ رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِه۪ وَاِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِق۪ينَ “(Hükümdar, kadınlara) şöyle demişti: ‘Yusuf’un (cinsel olarak) nefsinden yararlanmak istediğiniz zaman durumunuz neydi?’ Onlar ‘Haşa! Allah için, biz ondan hiçbir kötülük görmedik.’ demişlerdi. Aziz’in hanımı şöyle demişti: Şimdi gerçek ortaya çıktı. Ben (cinsel olarak) ondan yararlanmak istemiştim. Şüphesiz ki o doğru söyleyenlerdendir.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; مَا خَطْبُكُنَّ mâ hatbükünne sorusu “sorununuz neydi”; اِذْ iz edatı “hani”; رَاوَدْتُنَّ râvettünne fiili “yararlanmaya yeltenmiştiniz”; يُوسُف yûsufe kelimesi “Yusuf’tan”; عَنْ نَفْسِه۪ ‘an nefsihî ifadesi “onun nefsinden”; قُلْنَ kulne fiili “demişlerdi ki”; حَاشَ لِلّٰهِ hâşe lillâhi ifadesi “hâşâ! Allah için”; مَا عَلِمْنَا mâ ‘alimnâ fiili “bilmedik, görmedik”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “onunla ilgili”; مِنْ سُوٓءٍ min sûin ifadesi “hiçbir kötülük”; قَالَتِ kâlet fiili “demişti ki”; امْرَاَتُ الْعَز۪يز imraetü’l-‘azîzi tamlaması “Aziz’in hanımı”; الْـٰٔنَ el’âne kelimesi “şimdi (artık)”; حَصْحَصَ hashasa fiili “ortaya çıktı”; الْحَقّ el-hakku sözcüğü “hak, gerçek”; اَنَا۬ ۪ ene zamiri “ben”; رَاوَدْتُهُ râvettühü ifadesi “ondan yararlanmak istemiştim”; عَنْ نَفْسِه ‘an nefsihî ifadesi “onun nefsinden, ondan”; وَاِنَّهُ ve innehû ifadesi “ve muhakkak ki o”; لَمِنَ الصَّادِق۪ينَ lemine’s-sâdikîne ifadesi ise “doğru söyleyenlerden(dir)” demektir.

Burada Kral’ın şehirdeki hanımları toplayıp olayın aslını sorgulamasıyla ilgili konuşmalar gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ مَا خَطْبُكُنَّ اِذْ رَاوَدْتُنَّ يُوسُفَ عَنْ نَفْسِه۪ “(Hükümdar, kadınlara) şöyle demişti: Yusuf’un (cinsel olarak) nefsinden yararlanmak istediğiniz zaman durumunuz neydi?” Hükümdar, yanına çağırdığı hanımlara seslenmiş ve Hz. Yûsuf’tan yararlanmayla ilgili meselenin aslının ve içyüzünün ne olduğunu kendilerine sormuştu. Kral aslında meseleyi bir boyutuyla biliyordu; ancak o hanımlar Hz. Yûsuf’tan yararlanmak isteyince muhtemelen onun ne tepki verdiğini merak etmişti. “Siz onu ayartmak istediğinizde onun tavrı ve tepkisi nasıl olmuştu? Onun da size karşı bir arzusu olmuş, herhangi bir istek ortaya koymuş muydu?”(21) demek isteyerek, olayda Hz. Yûsuf’un durumunu ortaya çıkarmaya çalışmıştı.

Kral Hz. Yûsuf’un nasıl davrandığını öğrenerek aslında olayın bütün yönleriyle aydınlatılmasını istediği için مَا خَطْبُكُنَّ mâ hatbükünne diye sormuştu. Buradaki خَطْب hatb kelimesi “varmak istenilen, peşine düşülen veya elde edilmeye çalışılan şey, amaç” demektir ve Kral “o zamanki işleminizdeki hedefiniz, amacınız neydi?”(22) diyerek sorgulama yapmıştı.

2. قُلْنَ حَاشَ لِلّٰهِ مَا عَلِمْنَا عَلَيْهِ مِنْ سُوٓءٍ “Onlar ‘Haşa! Allah için, biz ondan hiçbir kötülük görmedik.’ demişlerdi.” Kral’ın sorduğu soruya şehirdeki kadınlar adeta hep bir ağızdan cevap vermişler ve “Hâşâ! Allah için, bu olayla ilgili olarak ondan hiçbir kötülük, çirkinlik, fuhuş isteği, günah görmedik” diyerek Hz. Yûsuf’un suçsuzluğunu dile getirmişlerdi. Âyetteki مَا mâ ve مِنْ min edatlarının birlikte kullanımı Hz. Yûsuf’tan hiçbir şekide kötülük görmediklerini ortaya koyan güçlü bir mana vermektedir.

Âyette geçen حَاشَ لِلّٰهِ hâşe lillâhi ifadesi daha önce Yûsuf 12/31. âyette yine aynı hanımlar tarafından bu defa Hz. Yûsuf’un güzelliğiyle ilgili olarak bir şaşkınlık ifadesi bağlamında dile getirilmişti. Bu ifade “hâşâ! Allah var”, “Allah korusun”, “hâşâ! Allah için söylüyoruz”, “me‘âzellâhi/Allah’a sığınıyoruz”(23) gibi anlamlar vermekte, dolaylı da olsa bir yemin manası içermektedir.

3. قَالَتِ امْرَاَتُ الْعَز۪يزِ الْـٰٔنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ اَنَا۬ رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِه۪ وَاِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِق۪ينَ “Aziz’in hanımı şöyle demişti: Şimdi gerçek ortaya çıktı. Ben (cinsel olarak) ondan yararlanmak istemiştim. Şüphesiz ki o doğru söyleyenlerdendir.” Bütün bu konuşmalar kendisinin huzurunda cereyan eden Aziz’in hanımı Züleyhâ, olan biteni itiraf etmenin zamanının geldiğini anlamış ve şu itiraflarda bulunmuştu:

a) الْـٰٔنَ حَصْحَصَ الْحَقُّ “Şimdi gerçek ortaya çıktı.” Züleyhâ Hz. Yûsuf’la ilgili olayda artık gerçeğin açıkça artaya çıktığını belirtmiştir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen حَصْحَصَ hashasa fiili “ortaya çıkmak, açıklanmak, görünmek, açıkça ortaya çıkmak”(24) manalarına gelmekte ve hakikatin gizlenecek bir durumunun olmadığı, yalan ve bâtılın sona erdiği, hak ve hakikatin ayan beyan ortaya çıktığı anlaşılmış olmaktadır. Züleyhâ bu sözü dile getirdikten sonra, olan biteni şu şekilde özetleyerek itiraf etmiştir:

b) اَنَا۬ رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِه۪ وَاِنَّهُ لَمِنَ الصَّادِق۪ينَ “Ben onun nefsinden murat almak (cinsel manada ondan yararlanmak) istemiştim. Şüphesiz ki o doğru söyleyenlerdendir.” Züleyhâ Hz. Yûsuf’tan yararlanmak isteyenin kendisi olduğunu, Hz. Yûsuf’un ise mutlak surette ve kesinlikle doğru söylediğini beyan etmiştir. Bu ifadenin yani itirafın bir benzeri sûrenin daha önce yorumladığımız Yûsuf 12/32. âyetinde geçtiği üzere, Zuleyha’nın şehirdeki hanımları davetinde de dile getirilmişti; ancak yine de Hz. Yûsuf’a hapis cezası verildiği beyan edilmektedir.

Âyette geçen اَنَا۬ رَاوَدْتُهُ عَنْ نَفْسِه۪ ene râvettühü ‘an nefsihî ifadesi 23. âyette de belirttiğimiz üzere, “onun nefsinden murad almak, yatağına almak, gönlünü çelmek istemek, baştan çıkarmak istemek” gibi anlamlar vermektedir. Bu durumda, Züleyhâ, yaşananlarda bütün suçun kendisinde olduğunu, Yûsuf’un hiçbir şekilde suçunun bulunmadığını, herhangi bir ahlaksızlık yapmadığını, ilk yaşanan olayda Yûsuf 12/26. âyette geçtiği üzere orada söylediklerinin tamamen doğru olduğunu itiraf etmiştir.

ııı. Züleyhâ’nın İtirafı

ذٰلِكَ لِيَعْلَمَ اَنّ۪ي لَمْ اَخُنْهُ بِالْغَيْبِ وَاَنَّ اللّٰهَ لَا يَهْد۪ي كَيْدَ الْخَآئِن۪ينَ “Bu (itirafım, Yusuf’un) yokluğunda (o şimdi hapisteyken) ona hainlik etmediğimi ve Allah’ın hainlerin hilesini başarıya ulaştırmayacağını (herkesin) bilmesi içindir.”

Âyetteki ذٰلِكَ zâlike kelimesi “o, şu”; لِيَعْلَمَ liya‘leme ifadesi “bilmesi için”; اَنّ۪ي ennî ifadesi “muhakkak ki ben”; لَمْ اَخُنْهُ lem ehunhu fiili “ona hıyanet etmedim”; بِالْغَيْبِ bi’l-ğaybi ifadesi “gıyab(ın)da”;وَاَنَّ اللّٰهَ ve ennellâhe ifadesi “ve muhakkak ki Allah”; لَا يَهْد۪ي lâ yehdî fiili “başarıya ulaştırmaz”; كَيْدَ الْخَآئِن۪ينَ keyde’l-hâinîne tamlaması ise “hainlerin tuzağını” demektir.

Burada Züleyhâ’nın Hz. Yûsuf’a onun yokluğunda söylediği sözlerin devamı gündeme getirilmektedir.

Bu âyet metin uygunluğu sebebiyle hem Hz. Yûsuf’un hem de Züleyhâ’nın sözü olarak yorumlanabilir. Bizim tercihimiz bağlam gereği ve Hz. Yûsuf da henüz hapiste bulunduğu için sözün Züleyhâ’ya ait olduğu şeklindedir.

1. ذٰلِكَ لِيَعْلَمَ اَنّ۪ي لَمْ اَخُنْهُ بِالْغَيْبِ “Bu (itirafım, Yusuf’un) yokluğunda (o şimdi hapisteyken) ona hainlik etmediğimi (herkesin) bilmesi içindir.” Züleyhâ sözlerine devam ederek artık gerçekler günyüzüne çıktığı için, Yûsuf’un bulunmadığı ortamda, yani Kral’ın sorgulama yaptığı o mekânda Yûsuf’a hıyanet etmediğini, yalanı sürdürmediğini beyan etmiştir. Hz. Yûsuf bu sorgulama yapılırken henüz hapisten çıkmamıştı; çünkü Kral’ın olayı açığa çıkarmasını o istemişti. İşte tam da bu esnada Züleyhâ suçunu itiraf etmiş ve Yûsuf’un bulunmadığı o ortamda kendisine hıyanetlik yapmadığını bildirmişti.

Bu cümle eğer Hz. Yûsuf’a ait olursa o zaman anlam şöyle olur: “(Yûsuf demişti ki): Bu (yani bu soruşturmayı yaptırmamın nedeni, Aziz’in) yokluğunda ona hıyanet etmediğimi ve Allah’ın hainlerin hilesini başarıya ulaştırmayacağını (herkesin) bilmesi içindir.”(25) Metin bakımından bu tercüme de doğru kabul edilebilir; ancak olayın yaşanış biçimine bakıldığında, durumun hapisteki Hz. Yûsuf’a bildirilmesi gerekirdi ki âyetlerde böyle bir açıklama yoktur. Durum böyle olunca, bu sözü Züleyhâ’nın söylemiş olma ihtimali diğerine göre çok daha doğru gözükmektedir.

Âyetteki لَمْ lem edatı bir olayın hiç olmadığını ifade etmez; çünkü Züleyhâ bu hıyanete birkaç defa teşebbüs etmişti. Söz eğer Hz. Yûsuf’a ait olsaydı bu defa edat لَمْ lem değil, لَمَّا lemmâ olarak belirlenecekti. Zirâ لَمَّا lemmâ edatı bir şeyi, bir olayı geçmişin tümünü içine alacak şekilde tamamen olumsuzlama manası vermektedir. Hz. Yûsuf’un durumu tam da buna müsait idi; çünkü o böyle bir hıyaneti hiçbir zaman yapmamıştı.

2. وَاَنَّ اللّٰهَ لَا يَهْد۪ي كَيْدَ الْخَآئِن۪ينَ “ve Allah’ın hainlerin hilesini başarıya ulaştırmayacağını (herkesin bilmesi içindir).” Züleyhâ bu sözüyle gerçeği itirafın ötesinde zaten Yüce Allah’ın da hıyanetlik yapanları başarıya ulaştırmayacağını kabul ettiğini beyan etmiştir. Âyette geçen كَيْد keyd kelimesi “tuzak” manasına geldiği için Züleyhâ kendisinin kurduğu tuzağa gönderme yapmış ve Yüce Allah’ın bu tür hıyanetlik içerisinde bulunanların tuzaklarını, oyunlarını, planlarını başarıya ulaştırmayacağını herkesin bilmesini isteyerek bu itirafı gerçekleştirmiştir.

ıv. Nefsin Kötülük Emredişi

وَمَآ اُبَرِّئُ نَفْس۪ي اِنَّ النَّفْسَ لَاَمَّارَةٌ بِالسُّوٓءِ اِلَّا مَا رَحِمَ رَبّ۪ي اِنَّ رَبّ۪ي غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Nefsimi temize de çıkarmıyorum. Şüphesiz ki Rabbim merhamet etmemiş olsa, o nefis aşırı şekilde kötülüğü emreder. Şüphesiz ki Rabbim ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).”

Âyetteki وَمَآ اُبَرِّئُ ve mâ überriu fiili “ve temize çıkarmam”; نَفْس۪ي nefsî tamlaması “benim nefsimi”; اِنَّ النَّفْسَ inne’n-nefse ifadesi “muhakkak ki o nefis”;لَاَمَّارَةٌ leemmâratün kelimesi “elbette çok emreden(dir)”; ِ بِالسُّوٓءِ bi’s-sûi ifadesi “kötülüğü”;اِلَّا مَا رَحِمَ illâ mâ rahıme ifadesi “merhamet ettiği hariç”; رَبّ۪ي rabbî tamlaması “benim Rabbimin”; اِنَّ رَبّ۪ي inne rabbî ifadesi “muhakkak ki benim Rabbim”; غَفُور ğafûrun sıfatı “çok bağışlayan(dır)”; رَح۪يم rahîmun sıfatı ise “çok merhametli(dir)” demektir.

Burada Züleyhâ’nın sözlerinin son bölümü ve bir anlamda suçluluğunu bir kez daha itirafı gündeme getirilmektedir.

1.وَمَآ اُبَرِّئُ نَفْس۪ي اِنَّ النَّفْسَ لَاَمَّارَةٌ بِالسُّوٓءِ اِلَّا مَا رَحِمَ رَبّ۪ي “Nefsimi temize de çıkarmıyorum. Şüphesiz ki Rabbim merhamet etmemiş olsa, o nefis aşırı şekilde kötülüğü emreder.” Züleyhâ, yaptığı itirafı yeterli görmeyip, her şeye rağmen yine de bütünüyle nefsini temize çıkaramayacağını beyan etmiş, Yüce Allah’ın merhamet ettikleri dışında nefsin insana çok kötülükler emrettiğini belirtmiştir.

a) وَمَآ اُبَرِّئُ نَفْس۪ي اِنَّ النَّفْسَ لَاَمَّارَةٌ بِالسُّوٓءِ “(Bununla beraber) nefsimi temize çıkarmıyorum. Muhakkak ki o nefis aşırı şekilde kötülüğü emreder.” Bazı müfessirlerimiz bu sözün de önceki cümlede olduğu gibi Hz. Yûsuf’a ait olduğunu söylese de(26) biz bu kanaatte değiliz.

ı. Yorumunu yapmakta olduğumuz cümle, bağlam gereği Züleyhâ’ya ait görünmektedir.(27) Çünkü o bu itirafını yapmış olsa da vaktinde nefsinin ona kötülükler yaptırmak istediğini, suçsuz olmasına rağmen Hz. Yûsuf’a iftira attığını, hatta Yûsuf 12/25. âyette de geçtiği üzere, “onun hapse atılmasını” veya “elem verici bir azaba çarptırılmasını eşinden istediğini”, dahası “şehir kadınlarıyla birlikte bu ahlaksız girişimde kararlılık gösterip kendisine emredileni yapmaması durumunda hapsedileceğini ve aşağılananlardan olacağını o söylemiş ve bunu istemiştir.” Nefsinin kendisine çok kötülük emrettiğini söylemesindeki kastı bu olsa gerektir. İşte bütün bu hususlar dikkate alındığında, Züleyhâ’nın “Nefsimi temize çıkarmıyorum” sözünün anlamı ortaya çıkmaktadır.

Âyette geçen نَفْس۪ي nefsî “nefsim” tamlaması “Züleyhâ’nın nefsi” manasına gelmekte, النَّفْس en-nefs kelimesi de başındaki belirteç edatı gereği “o nefis”, yani nefsî “bana işi yaptıran o nefsim” takdirinde Züleyhâ’nın nefsi anlamını içermektedir. Bu arada âyette geçen اَمَّارَة emmâratün kalıbı “çokça emreden, sürekli emreden”(28) manasına gelmektedir. Anlaşılıyor ki konuşmadaki ifadeler sürekli ve çokça kötülük emreden nefsin sahibine yani Züleyhâ’ya aittir.

ıı. Bunun dışında önceki âyetten itibaren dile getirilen hususları Hz. Yûsuf’un söylemiş olması durumunda, onun “nefsimi temize çıkarmıyorum” sözünü söylemesini gerektirecek bir hususun bulunmadığını belirtmeliyiz. Züleyhâ ve şehirdeki kadınların ahlaksızlık tekliflerine itibar etmeyip geri durmayı başaran, bu uğurda yıllarca suçsuz bir şekilde hapislerde yatmayı göze alan Hz. Yûsuf’un böyle bir söz söylemesinin kolayca izah edilebilecek bir tarafı yotur.

“(Yûsuf:) ‘Ey Rabbim! Bana zindan, bunların benden istediklerinden daha sevimlidir! Eğer onların hilelerini benden çevirmezsen, onlara meyleder ve cahillerden olurum!’ demişti.” Yûsuf sûresinin 33. âyetinde yer alan bu sözün sahibi olan Hz. Yûsuf’un nefsiyle ilgili “(Bununla beraber) nefsimi (tamamen de) temize çıkarmıyorum” şeklinde böyle bir itirafta bulunmasının gerekçesi yoktur.

Elbette bir insan peygamber bile olsa onun da nefsi vardır ve o nefis ona kötülükler emredebilir; ancak konu Hz. Yûsuf’la birebir ilişkili olduğu için, yaşanan olaylarda onun hiçbir suçu ve günahı olmamıştı. Yûsuf 12/24. âyette geçtiği üzere, “Rabbinin bürhanını görmemiş olsaydı o da ona meyledecekti” ifadesi Hz. Yûsuf’un günaha yanaştığı manasını vermez; aksine onun günahtan kaçındığını gösterir. Aslında nefis sahibi bir insan olarak onun da endişeleri olabilirdi.

Nitekim Yûsuf 12/33. âyette dile getirdiği “Eğer onların hilelerini benden çevirmezsen, onlara meyleder ve cahillerden olurum!” sözünde de kast edilen husus budur. Dahası, yine Yûsuf 12/24. âyette belirtildiği gibi, Yüce Allah bu duyarlılığı sebebiyle kendisinden söz konusu ahlaksızlıkları uzaklaştırmıştır. Kral’a haber gönderdiğinde olayın ortaya çıkartılmasını istemesinin de onun bu konularda günahsız ve suçsuz olduğuna güvenmekte olduğunun en açık delillerinden birisidir.

b) اِلَّا مَا رَحِمَ رَبّ۪ي “Rabbimin merhamet etmesi (merhamet ettikleri) müstesnâ.” Buradaki istisna mutlak anlamda “Rabbimin merhamet etmesi durumu hariç” manasına alınabileceği gibi, “Rabbimin merhamet ettikleri müstesna” manasına da gelebilir. Bu durumda âyetteki مَا mâ edatı مَنْ men manasında “insanları” da içine alacak kapsamlı bir mana vermiş kabul edilir.(29) Bilindiği üzere, مَا mâ ve مَنْ men edatları bazen birbirilerinin yerine kullanılmaktadır. Bu konuda çeşitli örnekler vardır.(30) Her iki durumda da Züleyhâ’nın ilâhî rahmet ve merhameti bildiği, Yüce Allah’ın bu anlamda hayata müdahil olacağının farkında olduğu ve muhtemelen Hz. Yûsuf’a da söz konusu ahlaksızlığa düşmemesi noktasında rahmet ettiğinin idrakinde bulunduğu söylenebilir.

Esasında kıssanın daha önce geçen kısmında surenin 29. ayetinde olayın bilirkişi tarafından çözümlenmesinin ardından Züleyha’nın eşinin kendisine söylediği şu söz oldukça dikkat çekicidir: “Yusuf! Sen bundan (bu işi sürdürmekten) vazgeç! (Ey Züleyha)! Sen de günahından dolayı bağışlanma dile! Şüphesiz ki sen günahkârlardan oldun.” İşte burada zikredilen “(Ey Züleyha)! Sen de günahından dolayı bağışlanma dile! Şüphesiz ki sen günahkârlardan oldun” cümleler onun günah kavramını bildiği, bu yüzden eşinin ondan istiğfarda bulunmasını istediği, çünkü büyük bir hata işleyenlerden olduğunu belirtmesi Züleyha’nın Yüce Allah’ı bildiğini göstermektedir. Bu yüzden yorumunu yapmakta olduğumuz ayette geçen اِلَّا مَا رَحِمَ رَبّ۪ي اِنَّ رَبّ۪ي غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Rabbimin merhamet etmesi (merhamet ettikleri) müstesnâ. Şüphesiz ki Rabbim ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir)” bölümden hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz Yûsuf 12/52 ve 53. ayetlerde konuşan kişinin Hz. Yusuf olduğunu iddia etmek gerçeği yansıtmamaktadır.

2. اِنَّ رَبّ۪ي غَفُورٌ رَح۪يمٌ “Şüphesiz ki Rabbim ğafûr’dur (çok bağışlayandır); rahîm’dir (çok merhamet edendir).” Âyetin sonundaki bu cümle Züleyhâ’nın işlediği günahlar sebebiyle Yüce Allah’ın mağfiretine ve merhametine sığındığını göstermektedir. Kişi her ne türlü günah işlemiş olursa olsun, samimi bir istiğfar ve devamında samimi bir tevbe gerçekleştirirse Yüce Allah onu bağışlayabilir. Zira hiçbir günah Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinden daha büyük değildir; yeter ki kul zamanında Rabbine yönelmeyi gerçekleştirebilsin.

d) Hz. Yûsuf’a Yeni Görev

Yüce Allah, sûrenin 54-57. âyetlerinde Kral’ın Hz. Yûsuf’u çağırtıp onu özel bir göreve getirmeyi teklif ettiğini, Hz. Yûsuf’un ise ülkenin hazinelerini idare edebileceğini, bu işi iyi bildiğini ve hazineleri koruyacağını söylediğini haber vermektedir. Bunun sonucunda Hz. Yûsuf’a o ülkede yöneticilik yaptırıldığı, dilediği şekilde davranabildiği beyan edilerek, Yüce Allah’ın dilediği kişilere rahmetini ulaştıracağı ve iyilik yapanların ödülünün zayi edilmeyeceği bildirilerek, iman edip muttaki olanlar için âhiret ödülünün çok daha hayırlı olduğu müjdelenmektedir.

ı. Özel Kalem Müdürlüğü Görevi Teklifi

وَقَالَ الْمَلِكُ ائْتُون۪ي بِه۪ٓ اَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْس۪ي فَلَمَّا كَلَّمَهُ قَالَ اِنَّكَ الْيَوْمَ لَدَيْنَا مَك۪ينٌ اَم۪ينٌ “Hükümdar şöyle demişti: ‘Onu (Yusuf’u) bana getirin; onu kendime özel (danışman) yapayım!’ Ona konuşunca (Yusuf’la konuşunca) ‘Bugün sen yanımızda yüksek makam sahibisin; güvenilirsin (güvendesin)’ demişti.”

وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; الْمَلِك el-melikü kelimesi “hükümdar”; ائْتُون۪ي ü’tûni emri “bana getirin”; بِه۪ bihî ifadesi “onu”; اَسْتَخْلِصْهُ estahlıshu ifadesi “onu edineyim”; لِنَفْس۪ي li nefsî tamlaması “kendime özel, kendime danışman”; فَلَمَّا كَلَّمَهُ fe lemmâ kellemehû fiili “ona konuşunca”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اِنَّكَ inneke ifadesi “muhakkak ki sen”; الْيَوْم el-yevme kelimesi “bugün”; لَدَيْنَا ledeynâ ifadesi “katımızda vardır”; مَك۪ين mekînun kelimesi “konum, makam”; اَم۪ين emînun sözcüğü ise “güvenilir” demektir.

Burada Kral’ın Hz. Yûsuf’u çağırıp ona bir görev teklif etmesiyle ilgili sözleri gündeme getirilmektedir.

1.وَقَالَ الْمَلِكُ ائْتُون۪ي بِه۪ٓ اَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْس۪ي “Hükümdar şöyle demişti: Onu (Yusuf’u) bana getirin; onu kendime özel (danışman) yapayım!” Kral olan biteni gördükten ve başta Züleyhâ olmak üzere kadınların da suçlarını itiraflarını dinledikten sonra, Hz. Yûsuf’un artık hapisten çıkartılıp yanına getirilmesini emretmişti. Bu çağrının ardından, onu getirtmesinin amacını da اَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْس۪ي estahlıshu li nefsî cümlesiyle dile getirmiştir. Bu ifade gereği Kral Hz. Yûsuf’u “özel danışman”, “özel dost” veya “seçkin bir yardımcı” olarak görevlendireceğini beyan etmişti.

Âyette geçen اَسْتَخْلِصْهُ estahlıshu ifadesi “bir şeyin, ortaklık şaibelerinden kurtarılarak arındırılmasını istemek, kendine has kılmak” manasına gelmektedir ki kralların diğer insanlarda olmayıp sadece kendilerinde olmasını istedikleri şeylerin bulunduğu herkesin malumudur.(31) Zaten bu ifadenin peşinden gelen لِنَفْس۪ي linefsî “benim için” ifadesi de bu manayı desteklemektedir.

Kral’ın bu sözünden de anlaşıldığına göre, birini bir yere çağırınca önce gerekçe beyan etmeli ve böylece kişi nereye, niçin çağrıldığını bilmelidir. Benzer bir çağrı Yûsuf 12/50. âyette de yer almış, ancak orada herhangi bir gerekçeden söz edilmemişti. Burada öncekinden farklı olarak gerekçe zikredilmiş, böylece Hz. Yûsuf da sadece hapisten çıkartılmakla kalmamış, özel bir göreve getirileceği bilgisine de sahip kılınmıştı.

2. فَلَمَّا كَلَّمَهُ قَالَ اِنَّكَ الْيَوْمَ لَدَيْنَا مَك۪ينٌ اَم۪ينٌ “Ona konuşunca (Yusuf’la konuşunca) ‘Bugün sen yanımızda yüksek makam sahibisin; güvenilirsin (güvendesin)’ demişti.” Hükümdar’ın emri yerine getirildikten sonra, Hz. Yûsuf onun yanına getirilmiş, Hükümdar ona hitap ederek artık o gün itibariyle ülkenin yönetiminde Hükümdar’ın gözdeleri arasında belli bir makam sahibi kılınmış ve saygın, güvenilir bir duruma getirildiği bizzat Hükümdar tarafından kendisine bildirilmiştir. Burada geçen كَلَّمَ kelleme fiili “birine konuşmak” manasındadır ve maksat da Hükümdar’ın Hz. Yûsuf’a âyette dile getirdiği şeyleri söylemesidir. Dahası bir ihtimal olarak konuşanın yani kelleme fiilinin failinin Hz. Yûsuf olduğu da belirtilmektedir ki, Kral’ın huzurunda önce Kral’ın konuştuğunu kabul etmek doğruya daha yakın olan görüştür.(32)

Kur’ân’da dört kez(33) geçen مَك۪ين mekîn kelimesi “sağlam bir yer, sağlam bir makam, yüksek bir mevki, saygın bir konum, güçlü, sağlam, itibarlı”(34) manasına gelirken, Kur’ân’da 14 kez(35) zikredilen اَم۪ين emîn kelimesi de “güvenilir” demektir. Âyetteki اَم۪ين emîn kelimesi مَك۪ين mekîn kelimesinin sıfatı olarak düşünülürse ona verilen makamın güvenilir olduğu ifade edilmiş olur; değilse اَم۪ين emîn kelimesi müstakil bir kelime olarak da yorumlanabilir. Durum her nasıl olursa olsun, Kral Hz. Yûsuf’un artık yanında güvenilir ve sağlam bir konuma sahip kılındığını ifade etmiş olmaktadır.

ıı. Maliye Bakanlığına Talip Oluşu

قَالَ اجْعَلْن۪ي عَلٰى خَزَآئِنِ الْاَرْضِ اِنّ۪ي حَف۪يظٌ عَل۪يمٌ “(Yusuf) ‘Beni o yerin (Mısır’ın) hazinelerine (bakan) ata! Şüphesiz ki ben (hazineyi) korurum; (bu işi iyi) bilirim.’ demişti.”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(Yusuf) demişti ki”; اجْعَلْن۪ي ic‘alnî emri “beni yap, görevlendir”; عَلٰى خَزَآئِنِ الْاَرْضِ ‘alâ hazâini’l-ardı tamlaması “toprağın, ülkenin hazinelerine”; اِنّ۪ي innî ifadesi “muhakkak ki ben”; حَف۪يظ hafîzun kelimesi “koruyucu(yum)”; عَل۪يم ‘alîmun sıfatı ise “bilen(im)” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un Kral’ın teklifine karşı verdiği cevap ve kendi isteği gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ اجْعَلْن۪ي عَلٰى خَزَآئِنِ الْاَرْضِ “(Yusuf) ‘Beni o yerin (Mısır’ın) hazinelerine (bakan) ata!’ demişti.” Hz. Yûsuf kendisine Kral’ın teklif ettiği “özel görev” veya “danışmanlığa” karşılık, ülkenin hazineleriyle ilgili bir göreve getirilmesini, muhtemelen Maliye Bakanlığı görevini üstelenmeyi teklif etmişti. Bu ifade bir insanın yapabileceği görevlere talip olmasının gerekli olduğunu göstermektedir.

2. اِنّ۪ي حَف۪يظٌ عَل۪يمٌ “Şüphesiz ki ben (hazineyi) korurum; (bu işi iyi) bilirim.” Hz. Yûsuf talip olduğu ülkenin hazineleriyle ilgili görevi iyi bildiğini ve onları gayet iyi bir şekilde koruyacağını beyan etmiştir. Demek ki bir işi bilene ve onun hakkını vererek koruyana vermek çok önemli bir devlet işleyiş ilkesidir. Belki insanlar işe girdikten sonra onu öğrenebilirler; ancak söz konusu işi, “daha önceden bilen birisine” vermek çok daha doğru bir tercihtir ki Hz. Yûsuf da buna dikkat çekmiştir.

Kral’ın gördüğü rüyayı harika bir şekilde yorumlayan Hz. Yûsuf’un durumu Kral tarafından elbette değerlendirilmiş, muhtemelen başka konularda da çeşitli kanaatler ortaya konulmuş, dolayısıyla Kral da onun hazinelerden sorumlu olacağı bir görevi kendisine vermeyi uygun bulmuştu. Hz. Yûsuf’un kendisini حَف۪يظ hafîz ve عَل۪يم ‘alîm olarak nitelendirmesinin sebebi, hukuku gözetmesi, emanetleri iyi bir şekilde koruması, hazineleri hak etmeyenlere peşkeş çekmemesi, tasarruf yollarını iyi bilip gözetmesi, yapılan birtakım haksız ve hukuksuz işleri bilip doğru yollar önermesi, kıtlık yıllarının geleceğini bilmesi, o dönemlerde nasıl davranılması gerektiğini açıkça söylemesi, her şeyden öte bir peygamber olması nedeniyle de bu ve benzer konularda ilâhî bilgilerle donanımlı hale getirilmiş olmasıdır.

Âyetin Güne Mesajı:

Hz. Yûsuf kendisine teklif edilen görevi yapamayacağını beyan ederek, çok daha iyi yapabileceğini düşündüğü bir göreve talip olarak sonraki nesillere çok önemli bir metot öğretmiştir. Kişi yapabileceği görevlerle ilgili teklif beklememeli, aksine bizzat kendisi o göreve talip olmalıdır. İşleyiş bu şekilde gerçekleşmediği sürece “insanlara iş verilmesi” sayesinde şirketler veya ülkeler zarara ve ziyana uğratılmıştır. Oysa “adama herhangi bir iş verilmesi” değil, “işe adam alınması” liyakat esasını gündeme getirecektir ki bu durum son derece verimli ve anlamlı bir işleyişin önünü açacaktır. Nisâ’ 4/58’de emanetlerin ehline verilmesi gerektiği buyruğu da bunun bir göstergesidir.

Anlaşılıyor ki bir insan bir göreve talip olacağı zaman neleri yapabileceğini, hangi noktalarda nasıl becerilere sahip olduğunu karşı tarafa bildirmesi gerekmektedir. Bu sayede insanların üretken olmaları ve tüketicilikten kurtarılması sağlanmış olacaktır. Hz. Yûsuf kıssasının bu detayla anlatılmasının günümüz açısından en önemli faydalarından birisi de muhtemelen budur.

ııı. Hz. Yûsuf’a Sağlanan İmkanlar

وَكَذٰلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْاَرْضِ يَتَبَوَّاُ مِنْهَا حَيْثُ يَشَآءُ نُص۪يبُ بِرَحْمَتِنَا مَنْ نَشَآءُ وَلَا نُض۪يعُ اَجْرَ الْمُحْسِن۪ينَ “Böylece Yusuf’a dilediği gibi hareket etmek üzere o yerde (Mısır’da) yetki vermiştik. Dilediğimiz (layık olan) kimseye rahmetimizi (işte böyle) ulaştırırız ve güzel davrananların ödülünü boşa çıkarmayız.”

Âyetteki وَكَذٰلِكَ ve kezâlike kelimesi “böylece”; مَكَّنَّا mekkennâ fiili “iyi bir yer edindirmiştik, yerleştirmiştik”; لِيُوسُفَ liyûsufe ifadesi “Yusuf’a”; فِي الْاَرْضِ fi’l-ardı ifadesi “ülkede”; يَتَبَوَّاُ yetebevveu fiili “hareket eder”; مِنْهَا minhâ ifadesi “oradan”; حَيْثُ يَشَآءُ haysü yeşâu ifadesi “dilediği şekilde”; نُص۪يبُ nusîbü fiili “isabet ettiririz”; بِرَحْمَتِنَا bi rahmetinâ ifadesi “bizim rahmetimizi, rahmetimizle”; مَنْ نَشَآءُ men neşâu ifadesi “dilediğimize, layık gördüğümüze”;وَلَا نُض۪يعُ ve lâ nudî‘u fiili “ve zayi etmeyiz”; اَجْرَ الْمُحْسِن۪ينَ ecra’l-muhsinîne tamlaması ise “iyilik sahiplerinin ödülünü” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’a Mısır’da verilen yetki ve sağlanan konumla ilgili bilgiler gündeme getirilmektedir.

1. وَكَذٰلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْاَرْضِ يَتَبَوَّاُ مِنْهَا حَيْثُ يَشَآءُ “Böylece Yusuf’a dilediği gibi hareket etmek üzere o yerde (Mısır’da) yetki vermiştik.” Yüce Allah Mısır’da Kral aracılığıyla Hz. Yûsuf’a sağladığı imkânları dile getirmekte ve onun ülke içindeki hareket serbestisini hatırlatmaktadır. Önceki âyette Hz. Yûsuf’un dile getirdiği isteğin doğrudan kabul edilip edilmediğine dair âyette bir açıklık yoktur; ancak Hz. Yûsuf’a ülkede sağlanan ortam ve devam eden âyetlerde ele alınan konulara bakılınca bu teklifin kabul edildiğini söyleyebiliriz.

a) وَكَذٰلِكَ مَكَّنَّا لِيُوسُفَ فِي الْاَرْضِ “Böylece Yûsuf’a ülke içinde güçlü bir yetki vermiştik.” Yûsuf 12/21. âyette de geçen bu ifadedeki مَكَّنَّا mekkennâ fiili “iyi bir yer edindirmek, güçlü bir şekilde yerleştirmek, iktidar vermek” demektir. Bu fiil Kur’ân’da çeşitli(36) âyetlerde benzer mana içeriklerinde yer almaktadır.

Hz. Yûsuf’un yeryüzüne yerleştirilmesinden maksat, onun Mısır’da sahip kılındığı konumdur.(37) Yönetimde ortaya koyduğu harika çözümler, muhakeme dolu hükümler, ilim saçan kararlar ve feraset yüklü tedbirler sayesinde Hz. Yûsuf muhtemelen kısa bir zaman içinde benzeri görülmemiş bir itibara kavuşmuş, yaşadığı ülkede çok güçlü, adeta sarsılmaz bir konum elde etmişti. İşte Yüce Allah Hz. Yûsuf’un sahip kılındığı bu itibar ortamını ona kendisinin sağladığını özellikle beyan etmektedir.

b) يَتَبَوَّاُ مِنْهَا حَيْثُ يَشَآءُ “Orada dilediği gibi hareket ediyordu.” Burada yer alan يَتَبَوَّاُ yetebevveu fiili “hareket etmek, görev yapmak, yetkisini kullanmak, konaklamak, inşa etmek” gibi anlamlar içermektedir.(38) Buradan hareketle, Hz. Yûsuf’un elde ettiği güçlü konum, onun ülkenin her bir yerinde dilediği gibi hareket etmesini, hükümran olmasını ve işleyişi dilediği gibi şekillendirmesini sağlamıştı.

2. نُص۪يبُ بِرَحْمَتِنَا مَنْ نَشَآءُ وَلَا نُض۪يعُ اَجْرَ الْمُحْسِن۪ينَ “Dilediğimiz (layık olan) kimseye rahmetimizi (işte böyle) ulaştırırız ve güzel davrananların ödülünü boşa çıkarmayız.” Yüce Allah Hz. Yûsuf’a sunduğu nimet ve iktidarı özellikle kendisinin verdiğini hatırlatarak, Mısır’a onu yerleştirenin de rahmetini ihsan edenin de kendisi olduğunu beyan etmektedir.

a) نُص۪يبُ بِرَحْمَتِنَا مَنْ نَشَآءُ “Dilediğimiz/layık gördüğümüz kimseye rahmetimizi eriştiririz.” Burada sözü edilen rahmet elbette Yüce Allah’ın sunduğu her türlü imkânı kapsamaktadır; ancak bağlam dikkate alındığında maksadın Hz. Yûsuf’a Mısır’da verilen “iktidar gücü, iktidar erki” olduğunda şüphemiz yoktur. Bu yaklaşım gereği, iktidar gücünün bir anlamda hak ediş boyutundan söz edilebilir.

Ancak rahmeti eğer “risalet görevi, islâm”(39) olarak yorumlarsak, o zaman bunun kesbî değil, vehbî olduğunu, yani çalışılarak elde edilen bir makam değil, Yüce Allah’ın bir ikramı olduğunu belirtmek durumundayız. Her iki durumda da âyette yer alan نَشَآءُ neşâu “diliyoruz, dileriz” fiilinin Yüce Allah’ın dilemesine, kayık görmesine ve kudretine dikkat çekmekte olduğu görülmektedir.

b) وَلَا نُض۪يعُ اَجْرَ الْمُحْسِن۪ينَ “Muhsinlerin ödülünü zayi etmeyiz.” Yüce Allah âyetin bu bölümünde Hz. Yûsuf’un bir muhsin olduğunu ve onun fedakarlıklarının karşılığını zayi etmeyeceğini beyan etmektedir.

Âyetin sonunda yer alan bu ifadede Yüce Allah’ın bir sünneti hatırlatılmaktadır. İşini güzel yapanlar, müminler ve muvahhidler (Yüce Allah’ı birleyenler) bakımından düşünüldüğünde, iman ve salih amel sahibi insanlar zaten güzel işler yapmış olacakları için Yüce Allah onların ödüllerini zayi etmeyeceğini ifade etmektedir. Pek çok âyette Rabbimizin bu türden sâlih amelleri ve “işini düzgün yapanlar” anlamında muhsinlerin ödüllerini zayi etmeyeceğini müjdelemektedir.(40) Âyette sözü edilen “zayi edilmeme” durumu elbette ve öncelikle bu dünya hayatıyla ilgilidir. Ödülün mahşer boyutuyla ilgili olarak da bir sonraki âyette mesaj verilmektedir.

Önceki cümlede rahmet ve merhametin Yüce Allah’ın dilediğine ihsan edilmesi zikredilince, bu cümlede de iyilik sahiplerinin iyiliklerinin de hiçbir şekilde zayi edilmeyeceği hatırlatılmaktadır. Bu iki cümlenin vermek istediği ortak mesaj A‘râf 7/56’da “Allah’ın rahmeti muhsinlere yakındır” şeklinde tek cümlede toplanıp ifade edilmektedir.

Benzer bir mesaj, yani yapılan fedakârlıkların karşılıksız bırakılmayacağı ve zayi edilmeyeceğiyle ilgili olarak Bakara 2/143, Âl-i İmrân 3/195, Tevbe 9/120, Yûsuf 12/90 ve Kehf 18/30’da da çeşitli beyanlar söz konusudur. Yüce Allah muhsinlerin iyiliklerini kesinlikle zayi etmez; bu anlamda keyfî davranıp kulunun hakkını gözetmeyen bir tutum kesinlikle sergilemez. O’nun dilediğini yapması daha çok azap edip etmeme gibi kulların lehine olan durumlarda aranmalıdır. Pek çok âyette Rabbimizin bu türden sâlih amelleri ve işini düzgün yapanlar anlamında muhsinlerin ödüllerini zayi etmeyeceğini müjdelemektedir.(41)

ıv. Âhiretteki Hayırlı Ödül

وَلَاَجْرُ الْاٰخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا وَكَانُوا يَتَّقُونَ “İman edip takvâlı (duyarlı) olanlar için ahiret ödülü ise hayırlı olandır.”

Âyetteki وَلَاَجْرُ الْاٰخِرَةِ ve leecru’l-âhırati tamlaması “elbette âhiretin ödülü”; خَيْر hayrun kelimesi “mutlak hayırlı(dır)”; لِلَّذ۪ينَ اٰمَنُوا lillezîne âmenû ifadesi “iman etmiş kişiler için, iman edenler için”; وَكَانُوا ve kânû fiili “onlar (şöyle) idiler”; يَتَّقُونَ yettekûne fiili ise “duyarlılık gösterirler, duyarlı olanlar (için)” demektir.

Burada muhsinlerin mahşerdeki ödül durumları gündeme getirilmektedir.

Yüce Allah önceki âyette yer alan muhsinlerin kimler olduğuyla ilgili bilgileri açıklığa kavuşturmakta, bunların öncelikle iman ettiklerini ve beraberinde de muttaki olduklarını, yani sorumluluklarını bildiklerini, sorumlu davrandıklarını ve duyarlılık gösterdiklerini bildirmektedir. Demek ki âhirette ödüllerle buluşturulmak bir “sonuç”tur; onun “sebeb”i ise dünya hayatında kendi iradesiyle “iman etmiş olmak ve muttaki davranmak”tır. İman etmeyenin ve muttakice davranmayanın mahşerde herhangi bir ödülünden kesinlikle söz edilmez. Bu iki değere sahip olmayanlar hak ettikleri karşılıkları dünya hayatlarında şu veya bu şekilde almış olacaklardır.

İşte nitelikleri bu şekilde detaylandırılan muhsinlerin âhirette buluşturulacağı ödüllerin dünyada verilenlere göre çok daha hayırlı olacağı bu cümle ile beyan edilmektedir. Bu çerçevede Hz. Yûsuf’un mahşerdeki derecesinin de dünyadaki saltanatına, hükümranlığına ve etkinliğine göre çok daha hayırlı ve güzel olacağı bildirilmiş olmaktadır.

Rabbimizden niyazımız bizi de bu muhsin kulları arasına alması, iman ve takvâ birlikteliği sergileyen bir hayatın sahipleri olarak cennet ödülleriyle buluşturmasıdır.

Dipnotlar

• 1 - Yazır, age., V, 56.
• 2 - ZemahşerÎ, age., II, 454.
• 3 - Râzî, age., XVIII, 147.
• 4 - Zemahşerî, age., II, 455.
• 5 - Semerkandî, age., II, 202; Taberî, age., XII, 225; Zemahşerî, age., II, 455.
• 6 - Semerkandî, age., II, 202; Taberî, age., XII, 226; Zemahşerî, age., II, 456.
• 7 - Taberî, age., XII, 227-228; Zemahşerî, age., II, 457. 8 - Semerkandî, age., II, 202. 9 - Semerkandî, age., II, 202; Taberî, age., XII, 228-229; Zemahşerî, age., II, 457.
• 10 - Semerkandî, age., II, 203; Zemahşerî, age., II, 458.
• 11 - Semerkandî, age., II, 203. 12 - Bakara 2/228, 233; Saff 61/11. 13 - Taberî, age., XII, 230; Zemahşerî, age., II, 458.
  • Bakara 2/228 Bakara 2/233 Saff 61/11
• 14 - Zemahşerî, age., II, 458. 15 - Taberî, age., XII, 231. 16 - Taberî, age., XII, 231.
• 17 - Bakara 2/259; Tevbe 9/28, 37, 126; Yûsuf 12/49; ‘Ankebût 29/14.
  • Bakara 2/259 Tevbe 9/28 Tevbe 9/37 Tevbe 9/126 Yûsuf 12/49 ‘Ankebût 29/14
• 18 - Semerkandî, age., II, 203; Taberî, age., XII, 232; Zemahşerî, age., II, 458. 19 - Semerkandî, age., II, 203; Taberî, age., XII, 232-233; Zemahşerî, age., II, 458.
• 20 - Semerkandî, age., II, 204; Taberî, age., XII, 235-236; Zemahşerî, age., II, 459; Râzî, age., XVIII, 151.
• 21 - Zemahşerî, age., II, 460.
• 22 - Semerkandî, age., II, 204; Taberî, age., XII, 236; Zemahşerî, age., II, 460; Râzî, age., XVIII, 153.
• 23 - Semerkandî, age., II, 204.
• 24 - Semerkandî, age., II, 204; Taberî, age., XII, 236-237; Râzî, age., XVIII, 154.
• 25 - Semerkandî, age., II, 204-205; Taberî, age., XII, 237-338; Zemahşerî, age., II, 461; Râzî, age., XVIII, 153.
• 26 - Semerkandî, age., II, 205; Taberî, age., XIII, 1; Zemahşerî, age., II, 461-462. 27 - Râzî, age., XVIII, 157; Yazır, age., V, 55-56.
• 28 - Semerkandî, age., II, 205.
• 29 - Râzî, age., XVIII, 157. 30 - Nisâ’ 4/3; Nûr 24/45; Şems 91-5-6; Leyl 92/3.
  • Nisâ 4/3 Nûr 24/45 Leyl 92/3
• 31 - Semerkandî, age., II, 205; Taberî, age., XIII, 4; Zemahşerî, age., II, 463; Râzî, age., XVIII, 158.
• 32 - Râzî, age., XVIII, 159.
• 33 - Yûsuf 12/54; Mü’minûn 23/13; Murselât 77/21; Tekvîr 81/20. 34 - Semerkandî, age., II, 205; Zemahşerî, age., II, 463. 35 - A‘râf 7/68; Yûsuf 12/54; Şu‘arâ’ 26/107, 125, 143, 162, 178, 193; Neml 27/39; Kasas 28/26; Dühân 44/18, 51; Tekvîr 81/21; Tîn 95/3.
  • Yûsuf 12/54 Mü'minûn 23/13 Mürselât 77/21 Tekvîr 81/20 A‘râf 7/68 Yûsuf 12/54 Şu‘arâ 26/107 Şu‘arâ 26/125 Şu‘arâ 26/143 Şu‘arâ 26/162 Şu‘arâ 26/178 Şu‘arâ 26/193 Neml 27/39 Kasas 28/26 Duhân 44/18 Duhân 44/51 Tekvîr 81/21 Tîn 95/3
• 36 - En‘âm 6/6; A‘râf 7/10; Yûsuf 12/21, 56; Kehf 18/84; Hacc 22/41; Ahkâf 46/26.
  • En‘âm 6/6 A‘râf 7/10 Yûsuf 12/21 Yûsuf 12/56 Kehf 18/84 Hacc 22/41 Ahkâf 46/26
• 37 - Semerkandî, age., II, 206; Taberî, age., XIII, 6; Zemahşerî, age., II, 464. 38 - Semerkandî, age., II, 206; Taberî, age., XIII, 6; Zemahşerî, age., II, 464.
• 39 - Semerkandî, age., II, 206. 40 - Bakara 2/143; Âl-i İmrân 3/171, 195; A‘râf 7/170; Tevbe 9/120; Hûd 11/115; Yûsuf 12/56, 90.
  • Bakara 2/143 Âl-i İmrân 3/171 Âl-i İmrân 3/195 A‘râf 7/170 Tevbe 9/120 Hûd 11/115 Yûsuf 12/56 Yûsuf 12/90
• 41 - Bakara 2/143; Âl-i İmrân 3/171, 195; A‘râf 7/170; Tevbe 9/120; Hûd 11/115; Yûsuf 12/56, 90; Kehf 18/30; Enbiyâ’ 21/94.
  • Bakara 2/143 Âl-i İmrân 3/171 Âl-i İmrân 3/195 A‘râf 7/170 Tevbe 9/120 Hûd 11/115 Yûsuf 12/56 Yûsuf 12/90 Kehf 18/30 Enbiyâ 21/94