Yûsuf Suresi

Mekke’de risâletin 10-12. yılları arasında indirilmiş olması muhtemel olan, 111 âyetten oluşan, adını sûrede sıklıkla kullanılan ve sûrenin konusunu oluşturan يُوسُف yûsuf kelimesinden alan Yûsuf sûresi, inişe göre 71, resmî sıralamada ise 12. sûredir.

Yûsuf sûresi, resmî sıralamada öncesindeki Hûd sûresiyle yakın konu birlikteliğine sahiptir. Bu bağlamda Yûnus sûresiyle olduğu gibi her iki sûrenin de aynı mukatta‘a harfleriyle (elif, lâm, râ) başlayıp ilahi mesaja dikkat çekilmesi (Hûd 1; Yûsuf 1) ortak özelliklerden birisidir. Ayrıca her iki sûrede de peygamber kıssalarına yer verilmesi (Hûd 25-100; Yûsuf 3-100), peygamberlerin tebliğlerine karşılık ücret istememeleri (Hûd 29; Yûsuf 104), kânat kitabının âyetlerine dikkat çekilmesi (Hûd 7; Yûsuf 105), kıssaların anlatılma gerekçeleri (Hûd 120; Yûsuf 111) gibi konular iki sûrenin ortak konuları olarak belirlenebilir.

Yûsuf sûresi, mukatta‘a harferiyle başlamakta, ardından “vahyin Arapça indirilmesinin amacı insanların akıllarını çalıştırmaları” olarak belirlenmektedir. Üçüncü âyette bu kıssanın en güzel anlatıma sahip olduğuna dikkat çekilmekte, sonrasında Hz. Yûsuf kıssasına başlanmaktadır.

4. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un gördüğü bir rüyayı babasına anlatması, babası Hz. Yakup’un onu kardeşlerine anlatmaması noktasındaki uyarısı ve Yüce Allah’ın kendisine olayların arka planını öğreteceğini bildirmesi dile getirilmektedir.

8. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un kardeşlerinin ona kurduğu tuzağı gerçekleştirmek için babasından izin alarak onu alıp götürdükleri, babasının uyarısına dikkat etmedikleri, nihayet onu bir kuyuya bırakıp döndükten sonra onu bir kurtun yediğini babasına söyledikleri beyan edilmektedir.

19. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un atıldığı kuyudan bir kervan tarafından alındığı, bir köle pazarında satılıp onu satın alan Aziz’in evinde bakıldığı, bu arada Aziz’in hanımının ona musallat olduğu, aralarında çirkin bir girişimin yaşandığı, sonrasında bir bilirkişinin olayı izahı belirtilmektedir.

3. âyetten itibaren, Aziz’in hanımının çevresindeki hanımları çağırıp Hz. Yûsuf’u onlara gösterdiği, onların yaşadıkları şaşkınlıklar, nihayet hapishane günleri ve o esnada yaşanan çeşitli olaylar ile Kral’ın gördüğü bir rüyanın yorumu, Hz. Yûsuf’un bu rüyayı yorumu sonrası Aziz’in hanımının itirafları hatırlatılmaktadır.

53. âyetten itibaren, Hz. Yûsuf’un devlet yönetimine getirilmesi, kardeşleriyle yaşadığı diyaloglar, bu arada küçük kardeşi Bünyamin’i yanına alışı ve sonrasında ailesiyle buluşması gündeme getirilmektedir.

102. âyetten itibaren, hitap Hz. Peygamber’e yönlendirilmekte, onun da tıpkı Hz. Yûsuf gibi sıkıntılar çekse de sonuçta kendisine bir devletin müjdelendiği anlaşılmaktadır. Bu arada hakka ve hakikate inanmayanların daima çoğunluğu oluşturacağı, inananların şirk bataklığında bir hayat yaşayacakları, sıkıntılı ortamlarda Yüce Allah’ın elçilere daima yardım ettiği gerçeği hatırlatılmakta, sonuçta kıssalarda akıl sahibi kişiler için nice ibretler bulunduğu beyan edilmektedir.

Bu sûrenin müşriklerin “sorun bakalım Muhammed’e İsrailoğulları hangi sebeple Mısır’a geçmişlerdi?” diye sormaları üzerine indirildiği rivayet edilmektedir. Bu sûre ile Hz. Peygamber’e ve müminlere moral, müşriklere ise gözdağı vermenin amaçlandığı her halinden bellidir. İndiriliş zamanı Hz. Peygamber’in eşinin ve amcasının vefat etmesi nedeniyle “Hüzün Yılı” olarak bilinen bu surede kardeşlerinin Hz. Yûsuf’a eziyet ettiği anlatılmaktadır; dolayısıyla Resûlullah’a da kendi kavminin eziyet ettiğine, fakat sonunda Hz. Yûsuf’un üstün gelmesi gibi Hz. Peygamber’in de inanmayanlara karşı zafer kazanacağına işaret vardır. Hz. Yusuf nasıl Mısır’a sultan olduysa Hz. Peygamber’in de Mekke’ye hükümdar olarak döneceği müjdesi bu surenin anlatılış gerekçeleri arasında yer almaktadır.

Yüce Allah, sûrenin 83-93. âyetlerinde Hz. Yakup’un oğullarına hitabını, kendi hüznünü yaşamaya devamını, iki oğlunun da aranmasını ve Allah’tan ümit kesmemeleri gerektiği tenbihini, sonrasında Hz. Yûsuf’un kendisini kardeşlerine tanıtması konuşmalarını aktarmaktadır.

a) Hz. Yakup’un Tarif Edilemez Hüznü

Yüce Allah, sûrenin 83-85. âyetlerinde Hz. Yakup’un oğullarına yönelik “Hayır, nefisleriniz sizi (kötü) bir işe sürüklemiş. Artık (bana düşen, hakkıyla ve) güzelce sabretmektir. Umulur ki, Allah onların hepsini bana getirir” dediğini ifade etmektedir.

Ardından, Hz. Yakub’un sözleri ile oğullarının ona karşı cümleleri şu şekilde aktarılmaktadır: “(Yakup) onlardan yüz çevirmiş ve ‘Âh Yûsuf’um âh!’ diye sızlanmıştı. Üzüntüden dolayı iki gözüne ak inmişti; kederini içine gömmüştü. (Oğulları) ‘Allah’a yemin olsun ki sen hâlâ Yûsuf’u anıyorsun. Sonunda ya perişan olacaksın ya da büsbütün helâk olacaksın!’ demişlerdi.”

ı. Oğullarına Yönelik Sözleri ve Ümit İfadeleri

قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ اَنْفُسُكُمْ اَمْرًا فَصَبْرٌ جَم۪يلٌ عَسَى اللّٰهُ اَنْ يَاْتِيَن۪ي بِهِمْ جَم۪يعًا اِنَّهُ هُوَ الْعَل۪يمُ الْحَك۪يمُ “(Yakup onlara) şöyle demişti: Hayır! Nefisleriniz sizi (kötü) bir işe sürüklemiş. Artık (bana düşen) güzelce sabretmektir. Umulur ki Allah onların hepsini bana getirir. Şüphesiz ki sadece O, el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “demişti ki”; بَلْ bel edatı “aksine”; سَوَّلَتْ sevvelet fiili “sürükledi”; لَكُمْ leküm ifadesi “size, sizi”; اَنْفُسُكُمْ enfüsüküm tamlaması “sizin nefisleriniz, kendiniz”;اَمْرًا emran kelimesi “kötü bir işe, duruma”; فَصَبْرٌ جَم۪يلٌ fe sabrun cemîlün tamlaması “en güzel sabır (bana gerek), bana düşen güzel sabırdır”; عَسَى ‘asâ fiili “umulur ki”; اللّٰهُ allâhu kelimesi “Allah”; اَنْ يَاْتِيَن۪ي en ye’tiyenî ifadesi “bana getirir”; بِهِمْ bihim ifadesi “onları”; جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi “hepsini”;اِنَّهُ هُوَ innehû hüve ifadesi “muhakkak ki O’dur, sadece O”; الْعَل۪يم el-‘alîmu sıfatı “bilen”; الْحَك۪يم el-hakîmu sıfatı ise “hikmet sahibi” demektir.

Burada oğullarının sözlerine karşı Hz. Yakup’un beyanları gündeme getirilmektedir.

1. قَالَ بَلْ سَوَّلَتْ لَكُمْ اَنْفُسُكُمْ اَمْرًا فَصَبْرٌ جَم۪يلٌ “(Yakup onlara) şöyle demişti: Hayır! Nefisleriniz sizi (kötü) bir işe sürüklemiş. Artık (bana düşen) güzelce sabretmektir.” Bu cümlenin aynısı Yûsuf 12/18’de de bir kez daha yine Hz. Yakup’un sözü olarak geçmektedir. Âyetteki kullanımlar hakkında gerekli açıklamaları orada yaptığımız için burada detaya girmeyeceğiz. Hz. Yakup oğullarının sözlerine inanmamış, daha önceden Hz. Yûsuf’la ilgili olduğu gibi burada da onların sözlerini reddederek kendi nefislerinin onları bu duruma sevk ettiğini söylemiştir.

Hz. Yakup’un Hz. Yûsuf’la ilgili yaşadığı tecrübe sonrasında oğullarının Bünyamin’le ilgili sözlerine inanmaması gayet normaldi. Onlar verdikleri sözü tutmamış bir görüntü vermişlerdi. Bu arada çok önemli bir başka husus da şudur: Hz. Yakup bir peygamber bile olsa Yüce Allah bildirmediği sürece o da gaybı bilememekteydi. Hz. Yûsuf’la ilgili sözünde ilâhî bir bildirim yaşanmış olsa da, bu olayda böyle bir bilgi akışı yaşanmadığı için önceki sözün aynısını bu olayda da beyan etmiştir.

Bu yorumdan farklı olarak Hz. Yakup’un sözü şöyle de yorumlanmaktadır: “O bu sözü söylediği zaman durumu Yûsuf’la ilgili durumdakinden farklıdır. Hz. Yakup bu sözüyle, ‘Nefisleriniz, Bünyamin’i benden alma ve onu, menfaat elde etmek için Mısır’a götürme işini size süslü gösterip sizi aldattı. Hâlbuki bundan şer ve zarar geldi. Onu sizinle beraber göndermem için bana ısrar ettiniz, ama Yüce Allah'ın takdirinin, sizin hesâb ve planlarınızın aksine tecelli edebileceğini bilmediniz’ manasını kast etmiştir. Belki de bunun manası ‘Nefisleriniz sizi bu işte aldattı ve onun çalmadığı halde, gerçekten çaldığı zannını size verdi’ şeklindedir.”(1)

Hz. Yakup “Artık (bana düşen, hakkıyla ve) güzelce sabretmektir” cümlesini daha önce Hz. Yûsuf’un kuyuya atılma olayında da dile getirmişti. Artık kendisine düşen görevin “güzelce sabır” olduğunu beyan ederek, herhangi bir taşkınlık içerisine girmeyeceğini böylece ortaya koymuştur.

2. عَسَى اللّٰهُ اَنْ يَاْتِيَن۪ي بِهِمْ جَم۪يعًا “Umulur ki Allah onların hepsini bana getirir.” Hz. Yakup oğullarının sözlerinin ardından bir peygamber duruşu ortaya koymuş, ümidini yitirmemiş, aksine bütün çocuklarını Yüce Allah’ın kendisine geri döndüreceği beklentisini dile getirmiştir. Âyette geçen جَم۪يعًا cemî‘an kelimesi maksadın Hz. Yûsuf, ana-baba bir küçük kardeşi Bünyamin ve onların büyük kardeşi Yehûdâ veya Ruveybil’di.(2) Bu büyük kardeş, Bünyamin’in alıkonulması sonrasında diğerleriyle beraber babasının yanına geri dönmeyeceğini beyan etmiş, babası izin vermedikçe veya Yüce Allah’ın bir beyanı gerçekleşmedikçe memleketine gitmeyeceğini beyan etmişti. İşte Hz. Yakup bu üç oğlunu da Yüce Allah’ın birlikte geri döndüreceğine olan inancını dile getirmiştir.

3. اِنَّهُ هُوَ الْعَل۪يمُ الْحَك۪يمُ “Muhakkak ki sadece O, el-‘alîm’dir (her şeyi bilendir); el-hakîm’dir (hikmet sahibidir).” Hz. Yakup bütün bu yaşananların ardında ve perde arkasında Yüce Allah’ın mutlak ilminin ve hikmetinin bulunduğunu beyan etmiştir. Hz. Yakup bu süreçlerde nasıl hüzünler yaşadığını Yüce Allah’ın gayet iyi bildiğini ve hikmetine sığındığını belirtmiştir. Yüce Allah her şeyi hakkıyla, aracısız bir şekilde ve tam olarak bilmektedir.

Ayrıca Yüce Allah verdiği hükümlerde de sınırsız hikmet sahibidir; çünkü O, hikmetsiz bir işle asla ve asla anılamaz. İnsanlar her işte bilgiye ve hikmete sarılmalıdır. En güçlü bilgi ve hikmet sahibi olan Yüce Allah’a sığınmak insanlara büyük bir destek ve derin bir huzur ve güven sağlayacaktır. İşte Hz. Yakup’un yaşadığı bundan başka bir şey değildi.

ıı. Gözlerine Ak İnmesi

وَتَوَلّٰى عَنْهُمْ وَقَالَ يَآ اَسَفٰى عَلٰى يُوسُفَ وَابْيَضَّتْ عَيْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ كَظ۪يمٌ “(Yakup) onlardan yüz çevirmiş (bir kenara çekilmiş) ve ‘Ah Yusuf’um ah!’ diye sızlanmıştı. Kederini içine gömerek üzüntüden dolayı iki gözüne ak inmişti.”

Âyetteki وَتَوَلّٰى ve tevellâ fiili “ve yüzçevirmişti”; عَنْهُمْ ‘anhum ifadesi “onlardan”;وَقَالَ ve kâle fiili “ve demişti ki”; يَآ اَسَفٰى yâ esefâ ifadesi “âh esefli halim”; عَلٰى يُوسُفَ ‘alâ yûsufe ifadesi “Yusuf’umla ilgili”; وَابْيَضَّتْ vebyeddat fiili “ve ak inmişti”; عَيْنَاهُ ‘aynâhu tamlaması “onun iki gözüne”; مِنَ الْحُزْنِ mine’l-huzni ifadesi “hüzünden”; فَهُوَ fe hüve zamiri “o”; كَظ۪يم kezîmun kelimesi ise “kederli, üzüntülü (olduğu için)” demektir.

Burada Hz. Yakup’un Hz. Yûsuf’la ilgili sözleri ve sonrasında yaşadıklarının bir bölümü gündeme getirilmektedir.

1. وَتَوَلّٰى عَنْهُمْ وَقَالَ يَآ اَسَفٰى عَلٰى يُوسُفَ “(Yakup) onlardan yüz çevirmiş (bir kenara çekilmiş) ve ‘Ah Yusuf’um ah!’ diye sızlanmıştı.” Hz. Yakup, oğullarıyla yaptığı konuşma sonrasında onlardan ayrılmış, başını öte tarafa çevirmiş ve içine kapanmış bir şekilde oğlu Yûsuf’a yönelik özlem dolu bir ifade dile getirmiştir.

Âyette geçen يَآ اَسَفٰى عَلٰى يُوسُفَ yâ esefâ ‘alâ yûsufe ifadesi “Vâh Yûsuf’um”, “Vâh bana, Yûsuf için vâh bana”, “Ey gâm, ey Yûsuf’a dair tasam”, “Ey Yûsuf üzerindeki tasam”, “Vâh, Yûsuf’a olan hasretim vâh” gibi ifadelerle karşılanabilir. Bu hitap “Âh tasam ve gamım, şimdi tam senin gelme zamanındır, gel” şeklinde de anlaşılabilir.(3)

Kur’ân’da sadece burada geçen اَسَفٰى esefâ kelimesi “şiddetli üzüntü, gam” demektir.(4) A‘râf 7/150’de esif şeklinde geçen bu kelimede öfke manasının da bulunduğu anlaşılmaktadır. Kelimenin sonunda ى yâ şeklinde yazılan elif, mütekellim yâ’sının dönüşmüş şeklidir ve “ey esefim, ey üzüntüm” manasına gelmektedir. Bu elifin nüdbe “seslenilen” elifi olması da mümkündür. Buna göre verdiği mana “âh” şeklindedir; üzüntünün ve hasretin uzayıp gittini içerir.(5)

Âyette yer alan اَسَفٰى esefâ ifadesi ile يُوسُف yûsuf kelimesi arasındaki cinas ve sesteşlik de oldukça dikkat çekicidir. Hz. Yakup üzüntüsünü sanki canlı bir varlık gibi kabul etmiş ve ona seslenmiştir ki bu da mecazi bir sesleniştir; bir iç yangınının ifade ediliş biçimidir. Hz. Yakup Bünyamin’in akıbetini yani hayatta ve kimin yanında tutuklu olduğunu bilmesine rağmen, kurtun yediği, kanlı gömleğini getirdikleri Hz. Yûsuf’un hayatını ve yerini tam olarak bilmiyordu. İlâhi bilginin ne kadar aktarıldığı noktasında elimizde bilgi olmadığı için, onun Hz. Yûsuf’la ilgili duygusunun tam olarak nasıl canlandığını bilememekteyiz.

Şu veya bu şekilde de olsa Hz. Yakup’da derin bir özlemin bulunduğunda en küçük bir şüphe yoktur. Şöyle bir seslenişte bulunduğu söylenebilir: “Ey esefim; ey üzüntüm; ey bana başka gam ve keder duyurmayacak olan şiddetli acım; ey Yûsuf’un hatırası olan hüznüm! Uzak durma, gel, yetiş imdadıma ki tam sana muhtacım, tam zamanıdır, hicranım son dereceyi buldu.”(6)

Hz. Yakup’un durumunu ifade eden bu cümleden hareketle üzüntü ve hüzün hallerinde ağlanabileceğini söyleyebiliriz. Rivayetlerde yer aldığına göre, Nabî (as) oğlu İbrahim vefat edince ağlamış ve şöyle demiştir: “Kalb hüzünlenir; gözler yaş döker; biz de elbette Rabbimizin gazap edeceği şeyi söylemeyiz ve biz elbette sana üzülüyoruz ey İbrâhim.”(7)

Benzer bir başka rivayette de kerimelerinin birinin çocuğu vefat ettiğinde onun için ağlamış ve üzülmüştü. Onun ağladığını görenler Nebî (as)’ın ağlama sebebini sormuş ve o da şu cevabı vermişti: Ben sizi ağlamaktan menetmedim; ancak iki çirkin sesten menettim. Biri sevinç zamanındaki aşırılık, çığlık atmak, diğeri de üzüntü anındaki feryâdü figandır.”(8)

2. وَابْيَضَّتْ عَيْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ فَهُوَ كَظ۪يمٌ “Kederini içine gömerek üzüntüden dolayı iki gözüne ak inmişti.” Burada Hz. Yakup’la ilgili iki hususa dikkat çekilmektedir.

a) وَابْيَضَّتْ عَيْنَاهُ مِنَ الْحُزْنِ “Üzüntüden dolayı iki gözüne ak inmişti.” Hz. Yakup yaşadığı büyük üzüntü nedeniyle gözleri ağarmış, gözlerine ak inmişti. Bu ifade “tamamen kör olmak” şeklinde yorumlandığı gibi “görme gücünün çok zayıflaması” manasında da yorumlanmıştır ki bu da elbette mümkündür.(9) İbn Abbâs kaynaklı bir görüşe göre “gözlere ak inmesi” şöyle anlaşılabilir: Hz. Yakup devamlı hüzünlü olduğu ve sıklıkla ağladığı için gözleri daima ıslaktı. Böylece onun gözleri sanki yaşlarının rengini almış, beyazlamıştı. Gözlerin beyazlaşması onda ağlamanın ve kederin çokluğundan kinayedir. Hüzün körlüğün meydana gelmesinde değil, ağlamanın devamlılığında söz konusudur.(10)

İnsanlar aşırı derecede üzülürlerse onların gözleri nasıl adeta hiçbir şey görmez ise, Hz. Yakup da muhtemelen bu duruma gelmişti. Yûsuf’un derdi onun gönlünü de gözünü de kaplamış, başka şeyler görmez olmuştu. Gözlerinin feri kesilmiş, yaşlarından başka bir şey görmez olmuştu. Âyette Hz. Yakup için doğrudan a‘mâ yani “görme engelli, kör” denmemesinin muhtemel sebebi de bu olsa gerektir. “Aşığın gözü kördür” sözünde de gerçek anlamda bir körlük değil, başkasına itibar etmemek söz konusudur. Vallâhu a‘lemu bi’s-savâb.

b) فَهُوَ كَظ۪يمٌ “Kederini içine gömmüştü.” Hz. Yakup’un كَظ۪يم kazîm olarak nitelendirilmesi “derdini içine atması” demektir. Bu sözcük “hüznünü tutan, onu ortaya dökmeyen kişi” demektir.(11) Âyetteki كَظ۪يم kazîm kelimesi ile Âl-i İmrân 3/134’te geçen el-kâzımîne kelimesi ism-i fâil olarak aynı manayı içermektedir. Kalem 68/48’de geçen mekzûm kelimesi de bunun ism-i mef‘ûl yani edilgen kalıbıdır. Belli ki Hz. Yakup ağlamaktan vakit bulup da derdini başkalarına aktarma fırsatına veya düşüncesine sahip olamıyordu.

İçi gamla dolmuş olduğu halde yine de kendini tutmuş, acıdan yutkunup durmuştu. Hatta Hz. Yakup’un فَهُوَ كَظ۪يمٌ fe huve kezîmun şeklinde nitelendirilmesi, bu üzüntüyü içinde yaşamasının uzun süre devam ettiğini, Hz. Yakup’un adeta bu şekilde anılır olduğunu ortaya koymaktadır. Bu nedenle, ifade fiil cümlesi olarak değil de devamlılık manası içeren isim cümlesi şeklinde getirilmiştir.

Bu cümle eğer “hâl cümlesi” olarak kabul edilirse bu durumda anlam şu şekilde olur: “Kederini içine gömerek gözlerine ak inmişti.” Bu cümleyi gerekçe bildiren bir içerikte yorumlamamız da mümkündür. Buna göre de anlam “Kederini içine gömmesi yüzünden gözlerine ak inmişti” şeklini alır. Her üç durumda da verilmek istenen mesaj aynıdır ve Hz. Yakup’un üzüntüsünü ortaya koymaktadır.

Hz. Yakup şiddetli hüzün sebebiyle bir taraftan görünen haliyle sürekli ağlamış, gözlerine ak inmişken, diğer taraftan gözlerin aklanmasına sebep olarak kalbinde korlaşmış bir yaraya dönüşen hüzünle yaşamıştı. Kalbdeki derin ve bastırılıp dışarı çıkmasına engel olunan hüzün sadece gözlere yansımış ve yaşlarla anılan gözler sahibini hüznün adresi olarak tanıtmıştı. Hz. Yakup demek hüzün demekti; acıları içinde hissetmek, dışarıya dahi çıkmasına izin vermeyip hüznünü içinde yaşamak demekti. O, öfkeden yutkunanların aksine, hüznünü yutkunmuş, derdini hayatına dönüştürmüştü.

ııı. Çervredekilerin Onu Kınaması

قَالُوا تَاللّٰهِ تَفْتَؤُ۬ا تَذْكُرُ يُوسُفَ حَتّٰى تَكُونَ حَرَضًا اَوْ تَكُونَ مِنَ الْهَالِك۪ينَ “(Oğulları:) ‘Allah’a yemin olsun: Sen hâlâ Yusuf’u anıyorsun. Sonunda ya perişan olacaksın ya da helak olanlardan olacaksın!’ demişlerdi.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; تَاللّٰهِ tellâhi “Allah’a yemin olsun ki”; تَفْتَؤُ۬ا تَذْكُرُ tefteu tezküru ifadesi “sürekli hatırlıyorsun, hatırlamaya devam ediyorsun”; يُوسُفَ yûsufe ifadesi “Yûsuf’u”; حَتّٰى تَكُونَ hattâ tekûne ifadesi “oluncaya kadar, nerdeyse olacaksın”;حَرَضًا haradan kelimesi “perişan”; اَوْ تَكُونَ ev tekûne fiili “veya olacaksın”; مِنَ الْهَالِك۪ينَ mine’l-hâlikîne ifadesi ise “helak olanlardan, ölüp gidenlerden” demektir.

Burada oğullarının Hz. Yakup’a yönelik acıma ve kınama cümleleri gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوا تَاللّٰهِ تَفْتَؤُ۬ا تَذْكُرُ يُوسُفَ “(Oğulları:) ‘Allah’a yemin olsun: Sen hâlâ Yusuf’u anıyorsun.’ demişlerdi.” Yûsuf sûresinin 73. âyetinde de belirttiğimiz gibi, تَاللّٰهِ tellâhi yemin ifadelerinde “hayret ki ne hayret”, “vallahi hayret” manasında bir şaşkınlık ve hayret manası vardır. Dolayısıyla yorumunu yapmakta olduğumuz âyetteki yeminde de Hz. Yakup’un oğulları babalarının durumuna şaşkınlıklarını beyan ederken bu yemini kullanmışlardır.

Hz. Yakup’un oğulları babalarının diğer kardeş Yûsuf’la ilgili tutumunun yanlış olduğunu beyan etmişler ve Yûsuf’u sürekli anmasını eleştirmişlerdi. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَفْتَؤُ۬ا tefteu fiili “davamlılık” manasındadır(12) ve beraberindeki تَذْكُرُ tezküru fiilinin manasını tamamlamaktadır. Söylenmek istenen şudur: “Allah’a yemin olsun ki sen sürekli Yûsuf’u anıyorsun.”

2. حَتّٰى تَكُونَ حَرَضًا اَوْ تَكُونَ مِنَ الْهَالِك۪ينَ “Sonunda ya perişan olacaksın ya da helak olanlardan olacaksın!” Hz. Yakup’un oğulları, babalarının Hz. Yûsuf’la ilgili tutumunun kendisini perişan edeceğini veya öldüreceğini dile getirmişlerdi. Çünkü onlara göre, yıllar önce vefat eden bir çocuk için bu kadar hüzünlenmeye ve kederlenmeye değmezdi; bu nedenle de babalarını uyarma ihtiyacı hissetmişlerdi.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen حَرَض harad kelimesi “hüzün sebebiyle aklın ve bedenin bozulması”, “kederden eriyip tükenmek”, “kendini çökertmek”, “kendini yiyip bitirmek”, “aklın baştan çıkması” gibi anlamlara gelmektedir. Kur’ân’da sadece bu âyette geçen الْهَالِك۪ين el-hâlikîne sözcüğü ise “ölenler”, “yok olup gidenler”, “helak olanlar” demektir.(13) Her iki ifadeden de anlaşılıyor ki, oğulları Hz. Yakup’un durumundan endişelenmiş ve onu kendilerince uyarma ihtiyacı hissetmişlerdi.

Hz. Yakup’un oğulları kendisine “böyle boşu boşuna kendine yazık ediyorsun” gibi sözlerle kendilerince nasihate kalkışmışlardı. Gerçi kötü niyetli de değillerdi; ancak Yûsuf’u ölmüş farzetmek gibi bir ümitsizlik durumunda söylendiği için bu sözde içten içe bir kınama da vardı. Zira Hz. Yakup gibi büyük ve içli bir zata karşı cahilce bir uyarı bile azar sayılırdı.(14) Bu nedenle, Hz. Yakup konunun insanlarla değil, Yüce Allah ile arasında bir durum olduğunu beyan edercesine ele alacağımız ifadeleri kullanmıştı.

b) Hz. Yakup’un Oğullarından Ümit Dolu İsteği

Yüce Allah, sûrenin 86-88. âyetlerinde Hz. Yakup’un gam ve hüznünü Allah’a arz ettiğini, muhatapların bilmediği bazı şeyleri kendisinin Allah’ın bildirmesiyle bildiğini, sonrasında oğullarını üçüncü kez Mısır’a gönderdiğini ve o esnada kendilerine şu evrensel uyarıyı yaptığını beyan etmektedir: “Ey yavrularım! Gidin de Yûsuf ve kardeşinden (haber almayı) araştırın. Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin! Muhakkak ki kâfirler topluluğundan başkası Allah’ın rahmetinden ümit kesmez.”

Ardından, çocukları Hz. Yûsuf’un yanına vardıklarında durumun çok sıkıntılı olduğunu beyan ettikleri, tahıl ihtiyacını dile getirdikleri ve kardeşlerini de yanlarına vermelerini arzu ettikleri, Yüce Allah’ın da iyilik yapanları ödüllendireceğini beyan ettikleri ifade edilmektedir.

ı. Durumunu Yüce Allah’a Arz Edişi

قَالَ اِنَّمَآ اَشْكُوا بَثّ۪ي وَحُزْن۪يٓ اِلَى اللّٰهِ وَاَعْلَمُ مِنَ اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ “(Yakup ise) şöyle demişti: Ben, kederimi ve hüznümü yalnızca Allah’a arz ediyorum. Ben sizin bilemeyeceğiniz şeyleri Allah tarafından (vahiy ile) biliyorum.”

Âyettekiقَالَ kâle fiili “(Yakup) demişti ki”; اَشْكُوا eşkû fiili “arz ederim”; بَثّ۪ي bessî tamlaması “benim gamımı, derdimi, sıkıntımı”; وَحُزْن۪ي ve huznî tamlaması “ve benim üzüntümü, hüznümü”; اِلَى اللّٰهِ ilellâhi ifadesi “Allah’a”; وَاَعْلَمُ ve a‘lemu fiili “ve ben biliyorum”; مِنَ اللّٰهِ minellâhi ifadesi “Allah tarafından”; مَا لَا تَعْلَمُونَ mâ lâ ta‘lemûne ifadesi ise “sizin bilmediklerinizi” demektir.

Burada Hz. Yakup’un kendi durumunu Rabbine arz edişiyle ilgili sözleri gündeme getirilmektedir.

1.قَالَ اِنَّمَآ اَشْكُوا بَثّ۪ي وَحُزْن۪يٓ اِلَى اللّٰهِ “(Yakup ise) şöyle demişti: Ben, kederimi ve hüznümü yalnızca Allah’a arz ediyorum.” Hz. Yakup oğullarının Hz. Yûsuf’u sıkça anması nedeniyle kendisine yönelik uyarılarına cevap vermiş ve kendisinin herhangi bir kişiye şikâyette bulunmadığını beyan etmiş, arzu halini Yüce Allah’a ilettiğini ifade etmiştir. Mü’min 40/44’te Hz. Musa’nın tarafında olan yiğit mümün kulun “Ben işimi Allah’a havale ediyorum.” şeklindeki sözüne büyük oranda benzemektedir.

Âyetin başında yer alan اِنَّمَا innemâ edatı bir vurgu edatıdır ve konunun başka hiçbir kişiyle ilgili olmadığı, sadece Yüce Allah’a yönelik olduğu manasını içermektedir. Bu arada Kur’ân’da sadece bu âyette geçen اَشْكُوا eşkû fiili de “şikâyet etmek” manasından ziyade, bağlam ve muhatap gereği “arz etmek” manasında yorumlanmalıdır.

Bu arada Kur’ân’da sadece bu âyette geçen بَثّ bess kelimesi, kök anlamıyla da uyumlu olacak şekilde kişinin başkasına açamayıp içinde sakladığı “dert, sıkıntı, ihtiyaç” manasına gelmektedir. Bununla benzer manası olan ve Kur’ân’da sadece bu âyette geçen حُزْن huzn sözcüğü ise “hüzün, üzüntü” demektir.(15) Hz. Yakup aslında şunu söylemek istemişti: “Ben sabrımı, içimi, benliğimi allak bullak eden içimdeki bu harareti ve derin hüznü başka kimselere değil, sadece ve sadece Rabbime arz ediyorum.”

2. وَاَعْلَمُ مِنَ اللّٰهِ مَا لَا تَعْلَمُونَ “Ben sizin bilemeyeceğiniz şeyleri Allah tarafından (vahiy ile) biliyorum.” Hz. Yakup sıkıntısını ve hüznünü Rabbine arz ettiğini söylerken, derdine başkalarının derman olamayacağını bildiğini, başkalarının ona hiçbir faydasının dokunamayacağının baştan beri farkında olduğunu beyan edercesine, bilgisinin kaynağını ilk defa “ilahi bilgilendirme” olarak ortaya koymuştur.

Başkaları bilemiyor olsalar da Hz. Yakup bir peygamber olduğu için ilahi vahiy sayesinde bazı noktalarda bilgilendirilmiş ve oğullarının ölmediğini, bir yerde yaşamakta olduklarını vs. türden çeşitli lütuf ve ihsanları Yüce Allah’ın kendisine bildirdiğini beyan etmek istemiştir. Daha önce Yûsuf sûresinin 6. âyetinde de dile getirdiği gibi, Hz. Yûsuf’un gördüğü rüyayı tabirinde belirttiği üzere Yüce Allah onu peygamber olarak seçecek, olayların arka planını kendisine öğretecek, ataları Hz. İbrâhim ve Hz. İshâk gibi ona da risalet nimetini ihsan edip tamamlayacaktı. İşte Hz. Yakup’un bu âyette dile getirdiği “Allah kaynaklı bilgi”nin delili sûrenin altıncı âyetindeki bu ifadeler ile Yûsuf 12/68. âyette geçen “çünkü o bizim bildirmemiz sayesinde bilgi sahibiydi” cümlesidir.

Âyetin Güne Mesajı:

Yorumunu yapmakta olduğumuz bu âyet elbette Hz. Yakup’un sözünü aktarmakla sınırlı değildir; aksine Müslümana bir “duruş” öğretmeyi amaçlamaktadır. Müslüman her halini Rabbine arz etmeli, O’nun yardımını dilemeli ve O’nun istediği şekilde davranmayı öğrenmelidir. Nitekim benzer bir duruş öğreten ifadeler En‘âm 6/162-163’te şu şekilde dile getirilmektedir: “De ki: Şüphesiz benim namazım, kurbanım, hayatım ve ölümüm hepsi âlemlerin Rabbi Allah içindir. O’nun ortağı yoktur. Bana sadece bu emrolundu ve ben müslümanların ilkiyim.” Bu bağlamda Hz. Peygamber’e nispet edilen bir rivayette de şu bilgileri görmekteyiz: “Ey Rabbim, öfkenden rızana, gazabından affına ve nihayet senden yine sana sığınıyorum.”(16) Böyle bir duruşu sağlayabilen yiğitlere selam olsun.

ıı. Hz. Yûsuf’u ve Bünyamin’i Aramalarını İstemesi

يَا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَاَخ۪يهِ وَلَا تَا۬يْـَٔسُوا مِنْ رَوْحِ اللّٰهِ اِنَّهُ لَا يَا۬يْـَٔسُ مِنْ رَوْحِ اللّٰهِ اِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ “Ey yavrularım! Gidin de Yusuf ve kardeşinden (haber almayı) araştırın! Allah’ın merhametinden ümit kesmeyin! Şüphesiz ki kâfirler topluluğundan başkası Allah’ın merhametinden ümit kesmez.”

Âyetteki يَا بَنِيَّ yâ beniyye hitabı “ey benim oğullarım”; اذْهَبُوا izhebû emri “gidin”;فَتَحَسَّسُوا fe tehassesû emri “araştırın, bütün imkânları kullanın”; مِنْ يُوسُفَ min yûsufe ifadesi “Yusuf’la ilgili”; وَاَخ۪يهِ ve ahîhi ifadesi “ve onun kardeşiyle ilgili”; وَلَا تَا۬يْـَٔسُوا ve lâ tey’esû emri “ve sakın ümit kesmeyin”; مِنْ رَوْحِ اللّٰهِmin ravhillâhi tamlaması “Allah’ın rahmetinden”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakkak ki o”; لَا يَا۬يْـَٔسُ lâ yey’esü fiili “ümit kesmez”; مِنْ رَوْحِ اللّٰهِmin ravhillâhi tamlaması “Allah’ın rahmetinden”; اِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ ille’l-kavmu’l-kâfirûne istisnası ise “kâfirler topluluğundan başkası” demektir.

Burada Hz. Yakup’un oğullarına yönelik isteği ve ilahi rahmetten ümit kesmemeleri öğüdü gündeme getirilmektedir.

1.يَا بَنِيَّ اذْهَبُوا فَتَحَسَّسُوا مِنْ يُوسُفَ وَاَخ۪يهِ “Ey yavrularım! Gidin de Yusuf ve kardeşinden (haber almayı) araştırın!” Hz. Yakup Mısır’dan dönen oğullarına emrederek tekrar Mısır’a gitmelerini ve Yûsuf ile kardeşi Bünyamin’den bir haber almalarını istemiştir.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَحَسَّسُوا tehassesû emri bir haber almak için “bütün imkânları harcamak, imkânları kullanmak” demektir. Hucürât 49/12’de de geçtiği gibi bu kelimenin cim harfi ile tecessesû şeklinde okunan kıraati de vardır ki ikisi de aynı anlamdadır.(17) “El ile yoklamak, gözle kolaçan etmek, sağa sola sormak, öğrenmeye çalışmak, var gücü ile bilgi toplamaya çalışmak”(18) bu kelimenin anlam alanında bulunmaktadır.

Hz. Yakup oğullarından üç tanesi yanında olmamasına rağmen, Hz. Yûsuf’u ve kardeşi Bünyamin’i dile getirip büyük ağabeylerini neden dile getirmediği önemli bir husustur. Buna göre, Hz. Yusuf yıllardır kayıp idi; Bünyamin de tutuklu idi. Yani Hz. Yakup için bu iki çocuğunun durumu çok önemliydi; büyük çocuğunun Mısır’da kendi isteğiyle kaldığını biliyordu. Yûsuf’un sahte kanlı gömleği ona getirildiğine onun öldüğüne inanmamış, hatta “bu ne vicdanlı kurtmuş ki gömleği parçalamadan Yûsuf’u yemiş”(19) diyerek, olaya inanmadığını ortaya koymuştu. Bünyamin’le ilgili kısmında da belli ki tereddütleri oluşmuştu.

Bütün bu hususlar çerçevesinde Hz. Yakup oğullarını Mısır’a gönderirken Yûsuf ve Bünyamin’le ilgili her ne türlü haber varsa onların tamamını istememiş, sadece ruhunu rahatlatacak şekilde bir kısım haber beklentisinde olduğunu dile getirmişti. Bu nedenle âyette geçen مِنْ min edatı “bazıyet” manasında “bir kısım haber” anlamını cümleye katmaktadır.

Ayrıca devam eden cümlede verilen bilgiler de Hz. Yakup’un bu noktada oğullarını ciddiyete davet ettiğini, olayı oldu-bitti ya da kulaktan alma şeklinde gerçekleşmemesini onlara tenbihlemişti. “Acaba Yûsuf bulunur mu?” dememelerini, “Yûsuf bulunacak Allah’ın izniyle” diyerek hareket etmelerini onlardan istemişti. Bu nedenle şu cümleyi kendilerine beyan etmişti:

2. وَلَا تَا۬يْـَٔسُوا مِنْ رَوْحِ اللّٰهِ اِنَّهُ لَا يَا۬يْـَٔسُ مِنْ رَوْحِ اللّٰهِ اِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ “Allah’ın merhametinden ümit kesmeyin! Şüphesiz ki kâfirler topluluğundan başkası Allah’ın merhametinden ümit kesmez.” Âyetin bu bölümünde iki nokta üzerinde durulmaktadır.

a) وَلَا تَا۬يْـَٔسُوا مِنْ رَوْحِ اللّٰهِ “Allah’ın merhametinden ümit kesmeyin!” Hz. Yakup oğullarına yönelttiği tenbihinde Hz. Yûsuf ve Bünyamin’le ilgili yapacakları araştırmada kararlılık göstermeleri gerektiğini ifadeyle “sakın Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin” diyerek olayın ciddiyetini ortaya koymuştu. Bu cümle ile Zümer 39/53’te geçen “De ki: Ey nefislerine yazık eden kullarım! Allah’ın rahmetinden ümit kesmeyin” ifadesi aynı mesajları vermektedir.

Yûsuf 12/87’deki لَا تَا۬يْـَٔسُوا lâ tey’esû emri Zümer 39/53’tekiلَا تَقْنَطُوا lâ taknetû emri ile; Yûsuf 12/87’deki رَوْحِ اللّٰهِ ravhillâhi tamlaması ise Zümer 39/53’teki رَحْمَةِ اللّٰهِ rahmetillâhi tamlamasıyla anlamlandırılmalıdır. Âyetlerin birbirini tefsir etmesi metodu gereği bu iki âyeti birbirinin izahı olarak ele almak ve verilmek istenen mesajı bu şekilde etraflı bir biçimde anlamaya ve yorumlamaya çalışmak gerekmektedir.(20)

Bazı müfessirlerimiz âyette geçen رَوْحِ اللّٰهِ ravhillâhi tamlamasını رُوحِ اللّٰهِ rûhillâhi şeklinde yorumlayarak maksadı Yüce Allah’ın rahmeti, fazlı, ihsanı ve ikramı olarak belirlemişlerdir.(21) Hz. Yakup, oğullarına bunu söylerken aslında ilâhî bilgi akışının ona sunduğu malumat gereği Hz. Yûsuf ile Bünyamin’in izinin bulunacağını ve bu nedenle de onları ümitle arayarak sonuç alabileceklerini kendilerine hissettirmek istemiştir.

b) اِنَّهُ لَا يَا۬يْـَٔسُ مِنْ رَوْحِ اللّٰهِ اِلَّا الْقَوْمُ الْكَافِرُونَ “Şüphesiz ki kâfirler topluluğundan başkası Allah’ın merhametinden ümit kesmez.” Hz. Yakup bir peygamber duyarlılığı ile beyanlarda bulunmuş ve Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinden hiçbir şekilde ümit kesmemek gerektiğini ortaya koymuştu. Âyette yer alan لَا lâ ve اِلَّا illâ edatlarının birlikte kullanımı cümleye hasr/kasr yani “vurgu” manası katmakta ve Allah’ın rahmetinden ümidini kesenlerin kâfirlerden başkası olamayacağı beyan edilmektedir.

Konuyla ilgili olarak Yüce Allah’ın rahmet, merhamet ve gücünden ümit kesmemeyle ilgili olarak Hicr 15/55-56’da şöyle buyrulmaktadır: “(Melekler İbrâhim’e) ‘Sana gerçeği müjdeledik, sakın ümitsizliğe düşenlerden olma!’ demişlerdi. (İbrahim de onlara:) ‘Rabbinin rahmetinden sapıklardan başka kim ümit keser ki!’ cevabını vermişti.”

Âyetin Güne Mesajı:

Bu âyetlerden hareket ederek, bir Müslüman duruşu olarak şunu belirtmeliyiz: Müslümanlar her ne şartta olurlarla olsunlar Yüce Allah’ın merhametini yanıbaşlarında kabul etmeli, Yüce Allah’ın yardımını umarak ve hayatı O’nun şahitliğinde yaşayarak bir mümin duruşu sergilemelidirler. Müslüman demek, Yüce Allah’a teslim olan kişi demektir. Çünkü Müslüman inancına göre “Yüce Allah vardır ve mesele yoktur.” Esasında unutulmamalıdır ki “hiçbir günah ve sorun Yüce Allah’ın rahmetinden ve kudretinden daha büyük değildir.” İbn Abbâs’ın da isabetle beyan ettiği gibi, mümin her hâlü kârda Yüce Allah’tan olan bir hayır ümidi içindedir. Çünkü mümin, bir sıkıntıya düştüğünde Allah’ın rahmetini bekler, gözetir; bolluk ve rahat zamanlarında ise O’na hamd eder.(22)

ııı. Kardeşlerin Hz. Yûsuf’tan Son İstekleri

فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَيْهِ قَالُوا يَآ اَيُّهَا الْعَز۪يزُ مَسَّنَا وَاَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُزْجٰيةٍ فَاَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ وَتَصَدَّقْ عَلَيْنَا اِنَّ اللّٰهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِّق۪ينَ “(Kardeşleri) Yusuf’un yanına girdiklerinde şöyle demişlerdi: Ey vezir! Bizi ve ailemizi kıtlık bastı ve biz değersiz (az) bir sermaye ile geldik. Hakkımızı tam ölçerek ver! (Ayrıca) bize bağışta da bulun! Şüphesiz ki Allah bağışta bulunanları ödüllendirir.”

Âyetteki فَلَمَّا دَخَلُوا fe lemmâ dehalû fiili “girdikleri zaman”; عَلَيْهِ ‘aleyhi ifadesi “ona, onun yanına”; قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; يَآ اَيُّهَا الْعَز۪يزُ yâ eyyuhe’l-‘azîzü hitabı “ey vezir, ey aziz”;مَسَّنَا messenâ fiili “bize de dokundu, bizi bastı”; وَاَهْلَنَا ve ehlenâ tamlaması “ve ailemize de”; الضُّرّ ed-durru kelimesi “kıtlık, açlık, fakirlik”; وَجِئْنَا ve ci’nâ fiili “ve biz geldik, biz getirdik”; بِبِضَاعَةٍ bibidâ‘atin ifadesi “sermaye, para”; مُزْجٰية müzcâtin kelimesi “az, değersiz, yetersiz, önemsiz”; فَاَوْفِ fe evfi isteği “sen tam ver”; لَنَا lenâ ifadesi “bizim için, bize”; الْكَيْل el-keyle sözcüğü “(tahıl) ölçeğini”; وَتَصَدَّقْ ve tesaddak isteği “ve tasaddukta, bağışta bulun”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize”; اِنَّ اللّٰهَ innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; يَجْزِي yeczî fiili “ödüllendirir, karşılık verir”; الْمُتَصَدِّق۪ينَ el-mütesaddıkîne kelimesi ise “tasadduk edenlere, sadaka verenlere” demektir.

Burada Hz. Yakup’un oğullarının tekrar Mısır’a gelişleri ve Hz. Yûsuf’tan istekleri gündeme getirilmektedir.

1. فَلَمَّا دَخَلُوا عَلَيْهِ قَالُوا يَآ اَيُّهَا الْعَز۪يزُ مَسَّنَا وَاَهْلَنَا الضُّرُّ وَجِئْنَا بِبِضَاعَةٍ مُزْجٰيةٍ “(Kardeşleri) Yusuf’un yanına girdiklerinde şöyle demişlerdi: Ey vezir! Bizi ve ailemizi kıtlık bastı ve biz değersiz (az) bir sermaye ile geldik.” Hz. Yakup’un oğulları babalarından aldıkları talimat ve tenbihler doğrultusunda tekrar yani üçüncü kez Mısır’a Hz. Yûsuf’un yanına gelmişler ve durumlarını ona arz etmişlerdi. Hz. Yakup onları Yûsuf’u ve kardeşini aramak için göndermiş olmasına rağmen, onlar çektikleri sıkıntı ve kıtlık nedeniyle yeniden tahıl isteklerini dile getirmişlerdi.

Belki de asıl geliş nedenlerini söylemeden önce, vezir durumundaki Hz. Yûsuf ile önce kurdukları samimiyet gereği konuya bir başlangıç yapmışlardı. Aksi takdirde, asıl gönderilme gerekçelerini söylememelerini veya bunu unutmuş olmalarını düşünmenin doğru olmadığı kanaatindeyiz.

Bir başka ihtimal de şu olabilir: Kardeşler Yûsuf’la ve kardeşi Bünyamin’le ilgili çalışmalar yapmış, ancak verimli bir bilgiye ulaşamamış olabilirler. Sonuç alamamaktan dolayı artık geri dönmek üzereyken kıtlığın verdiği ızdırapla, ailelerinin çok büyük bir sıkıntı içerisinde bulunduğunu söyleyerek Hz. Yûsuf’un kalbini yumuşatmayı düşünmüş, bu nedenle, tahıl arzularını dile getirme ihtiyacı hissetmiş de olabilirler.(23) Allah en iyisini bilir.

Yûsuf 12/78. âyette de geçtiği üzere, buradaki الْعَز۪يز el-‘azîz kelimesi “bakan, vezir” anlamında Hz. Yûsuf’a yönelik bir hitaptır. Onlar Ken‘ân diyarında babalarının yanına döndüklerinde hem kendilerinin hem de ailelerinin çok büyük sıkıntı ve açlık içerisinde olduklarını beyan etmişlerdi. Burada geçen الضُّرّ ed-durr kelimesi bağlam gereği “kıtlık, açlık, fakirlik, ihtiyaçlılık, nüfüsun çok, yiyeceğin az olması” anlamlarında yorumlanmalıdır. Ayrıca önceki seferlerinde geldiklerinden farklı olarak, bu defa çok az bir sermaye getirdiklerini dile getirmişlerdi.

Âyette geçen بِضَاعَة bidâ‘ah kelimesi “sermaye, mal, para” manasına gelirken, مُزْجٰية müzcât sözcüğü ise “az, değersiz, yetersiz, önemsiz” gibi anlamlar vermektedir.(24) Buna göre anlaşılıyor ki Hz. Yakup’un oğulları kıtlık sıkıntısının çekilmez bir hal aldığını, ancak tahıl karşılığında ödeyebilecekleri sermaye veya paranın da yeterli olmadığını beyan ederek, durumun vahametini dile getirmek zorunda kalmışlardı.

2. فَاَوْفِ لَنَا الْكَيْلَ وَتَصَدَّقْ عَلَيْنَا اِنَّ اللّٰهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِّق۪ينَ “Hakkımızı tam ölçerek ver! (Ayrıca) bize bağışta da bulun! Şüphesiz ki Allah bağışta bulunanları ödüllendirir.” Hz. Yakup’un oğulları sermayelerinin az olduğunu beyan ettikten sonra, durumlarının çok kötü oluşu nedeniyle yine de الْكَيْل el-keyl’i yani “(tahıl) ölçeği”ni tam vermesini istemişlerdi. Burada geçen اَوْفِ evfi emri “bir şeyi tam yapmak, tam vermek” manasına geldiği için, Hz. Yûsuf’tan tam ölçek istedikleri anlaşılmaktadır.

Kardeşler taleplerine ilavede bulunarak, vezirden yani Hz. Yûsuf’tan kendilerine tasaddukta bulunmasını da istemişlerdi. Bu bağlamda âyette yer alan تَصَدَّقْ عَلَيْنَا tesaddak ‘aleynâ ifadesi “tasaddukta bulunmak” manasına gelmekte, kardeşler kıtlık sıkıntısı nedeniyle daha fazla tahıl ihtiyacında olduklarını ifade etmektelerdi. Bu durumda âyette geçen “tasadduk” sözü “cömert olmak” manasına alınmış olur.(25)

“Tasadduk” ifadesi başka bir anlamda daha değerlendirilebilir. Buna göre kardeşleri Mısır’a üçüncü kez gelişlerinin asıl gayesine atıfta bulunmuş ve Bünyamin’i de yanlarına vermesini arzu ettiklerini beyan etmiş olabilirler.(26) Konu bütünlüğüne bakıldığında bu anlamın diğerine göre daha öncelikli olduğunu söylemeliyiz. Zira âyetin sonunda yer alan اِنَّ اللّٰهَ يَجْزِي الْمُتَصَدِّق۪ينَ “Allah tasadduk edenleri sever” ifadesi “bu türden çok büyük iyilik yapanları sevmek” şeklinde anlaşılmalıdır. Zira konu diğer tahıl ölçeğiyle bağlantılı olsaydı burada “tam ölçek verenleri sever” anlamında bir ifadenin zikredilmesi gerekirdi.

c) Hz. Yûsuf’un Kendini Tanıtması ve Yaşananlar

Yüce Allah, sûrenin 89-93. âyetlerinde Hz. Yûsuf’un kardeşlerine hitaben “Siz, cahil döneminizdeyken Yûsuf’a ve kardeşine yaptıklarınızı biliyorsunuz (hatırlıyorsunuz), değil mi?” demesi üzerine, onların da şaşkınlık içerisinde ona “Yoksa sen, gerçekten sen Yûsuf musun?” diye sorduklarını, Hz. Yûsuf’un ise onlara şu cevabı verdiğini bildirmektedir: “(Evet) ben Yûsuf’um, bu da kardeşim’ demişti. (Birbirimize kavuşmayı) Allah bize lütfetti. Muhakkak ki kim (Allah’a) karşı duyarlı olur ve sabrederse, şüphesiz Allah güzel davrananların mükâfatını zayi etmez.”

Ardından, kardeşlerinin Hz. Yûsuf’la ilgili olarak Yüce Allah’ın onu diğerlerine üstün kıldığını ve kendilerinin hata ettiklerini söyledikleri, buna karşılık olarak Hz. Yûsuf’un da onlara “Bugün sizi kınamak yok; Allah sizi affetsin! O, merhametlilerin en merhametlisidir” diye hitap ettiği beyan edilmektedir. Sonrasında Yûsuf’un kendi gömleğini babasına götürmelerini istediği, böylece babasının artık eskisi gibi göreceğini söylediği ve nihayet hepsinin kendisinin yanına gelmelerini istediği bildirilmektedir.

ı. Hz. Yûsuf’un Kardeşlerine Sorusu

قَالَ هَلْ عَلِمْتُمْ مَا فَعَلْتُمْ بِيُوسُفَ وَاَخ۪يهِ اِذْ اَنْتُمْ جَاهِلُونَ “(Yusuf onlara) şöyle demişti: Siz cahilken Yusuf’a ve kardeşine yaptıklarınızı biliyor (hatırlıyor) musunuz?”

Âyetteki قَالَ kâle fiili “(Yusuf) demişti ki”; هَلْ عَلِمْتُمْ hel ‘alimtüm ifadesi “bildiniz mi? biliyor musunuz? biliyorsunuz değil mi?”; مَا فَعَلْتُمْ mâ fe‘altüm ifadesi “ne(ler) yaptığınızı”; بِيُوسُفَ bi yûsufe kelimesi “Yusuf’a”; وَاَخ۪يهِ ve ehîhi ifadesi “ve onun (öz) kardeşine”; اِذْ iz edatı “hani”; اَنْتُمْ entüm zamiri “siz (şöyle iken)”; جَاهِلُون câhilûne kelimesi ise “cahiller (iken)” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un kardeşlerine yönelik çok önemli bir sorusu gündeme getirilmektedir.

Kardeşler kendi durumlarını anlattıktan sonra vezirden tahıl isteklerini de dile getirmişlerdi ve muhtemelen oradan ayrılmak üzerelerdi. Tam o esnada Hz. Yûsuf artık kendisini tanıtma zamanının geldiğini düşünmüş olacak ki onlara en can alıcı soruyu sormuş ve “siz cahilce, kendini bilmez bir şekilde hareket ederek Yûsuf’a ve kardeşine neler yaptığınızı hatırlıyorsunuz değil mi?” demişti.

Yûsuf sûresinin 8. âyetinde şöyle buyrulmaktadır: “(Kardeşleri şöyle) demişlerdi: Yûsuf ile kardeşi (Bünyamin) babamıza bizden daha sevgilidir. Hâlbuki biz kalabalık bir topluluğuz. Muhakkak ki babamız apaçık bir yanlışlık içindedir.” İşte bu âyette de dile getirildiği üzere, Hz. Yûsuf kardeşlerine o günleri hatırlatmış ve o zaman yaptıklarının cahilce bir şey olduğunu dile getirmişti. Âyette geçen هَلْ عَلِمْتُمْ hel ‘alimtüm “bildiniz mi? biliyor musunuz?” ifadesi, cevabı beklenen bir soru değil, inkârî bir sorudur yani “çok iyi biliyor ve hatırlıyorsunuz, biliyorsunuz değil mi” manasını içermektedir. Çünkü onlar aradan ne kadar zaman geçmiş olursa olsun, işledikleri o çok kötü günahı unutmuş olamazlardı. Hz. Yûsuf bu şekilde onlara cahillik yaptıkları eski günah günlerini hatırlatmıştı.

Bu arada Hz. Yûsuf’un sorduğu bu soru Yûsuf sûresinin 15. âyetinin de bir tecellisidir. İlgili âyet mealen şöyledir: “Onu götürüp de kuyunun dibine bırakmaya ittifakla karar verdikleri zaman, (Yûsuf’a) ‘Andolsun ki sen onların bu işlerini onlar farkına varamadan, kendilerine haber vereceksin’ diye vahyetmiştik.” Aynen âyette de belirtildiği gibi, kardeşler Hz. Yûsuf’u kuyuya bırakmaya karar verdiklerinde Yüce Allah Hz. Yûsuf’a vahyetmiş ve onlar hiç de farkında değillerken bu olayı kendilerine haber vereceğini kendisine bildirmişti.

İşte yorumunu yapmakta olduğumuz âyette ele alınan konu tam da budur. Kardeşleri baştan beri konuştukları kişinin Hz. Yûsuf olduğunu bilmeden, üstelik bazen Yûsuf 12/77. âyette de geçtiği gibi “hırsızlık yapmıştı” şeklinde iftira içerikli olarak aleyhinde konuşarak son derece kötü bir duruma düştüklerinin farkında değillerdi.

Hz. Yûsuf kardeşlerine sorduğu soruda “Yûsuf’a ve kardeşine” diyerek tam olarak konuşanın Yûsuf olduğunu kardeşlerine açıklamamıştı. Bu nedenle Bünyamin için “kardeşim” değil de “kardeşi” demeyi tercih etmiştir. Bir başka ihtimal de şu olabilir: Hz. Yûsuf bu konuşmada kendisini onlara tanıtmış, ancak ana-baba bir kardeşi olması itibariyle Bünyamin’i kendisiyle birlikte zikretmiştir. Bu yaklaşım da mümkündür; ancak birincisi daha doğrudur.

Bu arada Hz. Yûsuf’a yapılanın ne olduğu Kur’ân’da açıklanmış olmasına rağmen, o eski dönemlerde onların Bünyamin’e neler yaptığıyla ilgili olarak Kur’ân’da herhangi bir bilgi yoktur. Bunun muhtemel sebebi, Hz. Yûsuf’a yaptıklarının yanında Bünyamin’e yaptıklarının daha küçük veya önemsizliği olabilir. Ancak ona da kötülükler yaptıkları sekizinci âyette yer alan “Yûsuf ve kardeşi babamıza daha sevgili” sözlerinden anlaşılmaktadır.

Eğer insanlar birbirlerini kıskanırlarsa malesef birbirlerine çeşitli boyutlarda kötülük yapmış olabilirler. Bu kötülüklerin bir kısmı diğerlerinden daha ağır olunca hafif olanlar zikredilmemiş olabilir. Dolayısıyla Bünyamin’e yapılanlar Hz. Yûsuf’a yapılana nispetle önemsiz bir detay olduğu için Kur’ân’da yer almamıştır. Bu âyette eğer uzak geçmiş değil de yakın geçmiş de kast edilmişse, o zaman Bünyamin’le ilgili yaptıkları Yûsuf 12/77. âyette de geçtiği üzere, onun hırsızlık yaptığına inanmaları olabilir.

ıı. Hz. Yûsuf’un Muhteşem Hitabı

قَالُوٓا ءَاِنَّكَ لَاَنْتَ يُوسُفُ قَالَ اَنَا۬ يُوسُفُ وَهٰذَآ اَخ۪ي قَدْ مَنَّ اللّٰهُ عَلَيْنَا اِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَيَصْبِرْ فَاِنَّ اللّٰهَ لَا يُض۪يعُ اَجْرَ الْمُحْسِن۪ينَ “(Kardeşleri) ‘Yoksa sen -evet sen- Yusuf musun?’ diye sormuşlar, o da ‘(Evet) ben Yusuf’um, bu da kardeşim!’ cevabını vermişti. (Birbirimize kavuşmayı) Allah bize lütfetti. Çünkü kim (Allah’a) karşı takvâlı (duyarlı) olur ve sabrederse, şüphesiz ki Allah güzel davrananların ödülünü boşa çıkarmaz.”

Âyetteki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; ءَاِنَّكَ einneke sorusu “yoksa sen misin”; لَاَنْتَ يُوسُفُ le ente yûsufu sorusu “sen, gerçekten Yûsuf musun?”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; اَنَا۬ ene zamiri “ben”; يُوسُفُ yûsufu ifadesi “Yûsuf’um”;وَهٰذَآ ve hâzâ kelimesi “işte bu da”; اَخ۪ي ahî tamlaması “benim (öz) kardeşim”; قَدْ مَنَّ kad menne fiili “muhakkak ki ikramda bulundu, lütfetti”; اللّٰهُ allâhu fiili “Allah”; عَلَيْنَا ‘aleyna ifadesi “bize”; اِنَّهُ innehû ifadesi “muhakakk ki o”; مَنْ يَتَّقِ men yettekı ifadesi “kim takvalı, duyarlı olursa”;وَيَصْبِرْ ve yasbir fiili “ve (her kim) sabrederse”; فَاِنَّ اللّٰهَ fe innellâhe ifadesi “muhakkak ki Allah”; لَا يُض۪يعُ lâ yudî‘u fiili “zayi etmez, boşa çıkarmaz”; اَجْرَ الْمُحْسِن۪ينَ ecra’l-muhsinîne tamlaması ise “iyilik yapanların ödülünü” demektir.

Burada kardeşlerle Hz. Yûsuf’un karşılıklı konuşması gündeme getirilmektedir.

1.قَالُوٓا ءَاِنَّكَ لَاَنْتَ يُوسُفُ قَالَ اَنَا۬ يُوسُفُ وَهٰذَآ اَخ۪ي قَدْ مَنَّ اللّٰهُ عَلَيْنَا “(Kardeşleri) ‘Yoksa sen -evet sen- Yusuf musun?’ diye sormuşlar, o da ‘(Evet) ben Yusuf’um, bu da kardeşim!’ cevabını vermişti. (Birbirimize kavuşmayı) Allah bize lütfetti.” Hz. Yakup’un oğulları kendilerine “Siz, cahil döneminizdeyken Yûsuf’a ve kardeşine yaptıklarınızı biliyorsunuz (hatırlıyorsunuz), değil mi?” diye soran kişiden ilk defa şüphelenmiş ve onun Yûsuf olabileceğini düşünerek ءَاِنَّكَ لَاَنْتَ يُوسُفُ “Sen, gerçekten sen Yûsuf musun?”, “Ne! Yoksa sen Yûsuf musun?”, “â, â, Sen misin, sahi sen Yûsuf musun?”(27) diye sormuşlardı. Burada yaşananların ne kadar yürek sızlatıcı ve heyecan dolu olduğunu tarif etmek mümkün değildir.

Kardeşlerinin bu şaşkın haldeki sorularını cevaplayan Hz. Yûsuf kendisini tanıtmış, beraberindekinin kendi ana-baba bir kardeşi Bünyamin olduğunu söylemiştir. Önceki âyette اَخ۪يهِ ahîhi “onun kardeşi” ifadesini kullandıktan sonra, artık onların dışladığı ana-baba bir kardeşini sahiplenerek “kardeşim” sözünü tercih etmiştir. Ola ki bir gururlanma oluşmaması için, Yüce Allah’a şükür ve nimetini övgüyle dile getirmek için قَدْ مَنَّ اللّٰهُ عَلَيْنَا “Allah bize lütfetti”, yani “Allah bize iyilik ve ikramda bulundu” ifadesini kullanmıştır.

İşte tevazu budur ve Hz. Yûsuf bu alçakgönüllüğü göstererek bütün bu yaşananların sonuçta Yüce Allah’ın kendilerine olan büyük bir lütfu olduğunu ifade etmiştir. Kulluk, başarının ardında kendisini değil, asıl sahibi olan Yüce Allah’ı görebilmektir. Bu lütuf Yüce Allah’ın Hz. Yûsuf’u kuyudan kurtarıp sonrasında peygamber kılması ve nihayet ülkede bakanlık görevini ona nasip etmesi olabilir. Bünyamin’e yönelik olan ise onu hem babasının yanından ayırmaması, hem de sonuçta kardeşi Hz. Yûsuf’la buluşturması olabilir. Devam eden cümleye bakıldığında buradaki lütfun duyarlı davranmayı ve sabretmeyi kendine nasip etmesi de olabilir.

2. اِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَيَصْبِرْ فَاِنَّ اللّٰهَ لَا يُض۪يعُ اَجْرَ الْمُحْسِن۪ينَ “Çünkü kim (Allah’a) karşı takvâlı (duyarlı) olur ve sabrederse, şüphesiz ki Allah güzel davrananların ödülünü boşa çıkarmaz.” Hz. Yûsuf sözlerine devam ederek Yüce Allah’ın kendilerine olan lütfunun aslında evrensel olduğunu beyan etmiş ve her kim muttaki olup sabır gösterirse, Yüce Allah’ın işini güzel yapanların ödülünü zayi etmeyeceğini ifade etmiştir.

a) اِنَّهُ مَنْ يَتَّقِ وَيَصْبِرْ “Çünkü kim (Allah’a) karşı takvâlı (duyarlı) olur ve sabrederse.” Âyette geçen يَتَّقِ yettekı fiili “takvâ sahibi olmak” manasında “duyarlı davranmak” demektir. “Takvâ kavramı” hakkında Bakara 2/2’de geniş bilgi verdiğimiz için, burada aynı şeyleri tekrarlamak istemiyoruz. Takvâ, sorumluluğunu bilip sorumluluğunun gereğini yerine getirmek, yani kısaca duyarlı davranmak, bir anlamda işin gereğini yapmak demektir.

Sabır da başa gelen sıkıntılara boyun bükmek değil, Yûsuf 12/33. âyette de geçtiği üzere, tıpkı Hz. Yûsuf’un kendisini harama çağıran kadınlara karşı “Hapishane onların beni davet ettiği şeyden daha sevimlidir” diyebilmektir. Sabır, her türlü davete ve teşvike rağmen hiçbir dünyalığa itibar etmeyip değerlerini sahiplenmek, onlara sadakatle sarılmak, değerlerinde ısrarcı olmak ve güçlüklere göğüs germektir.

b) فَاِنَّ اللّٰهَ لَا يُض۪يعُ اَجْرَ الْمُحْسِن۪ينَ “Şüphesiz ki Allah güzel davrananların ödülünü boşa çıkarmaz.” Bu ifade hakkında daha önce yorumladığımız Yûsuf 12/56’da açıklamalar yapmıştık. Burada şunu hatırlatmakla yetinelim: Hz. Yûsuf hem kendisinin hem de kardeşinin bu noktada muttakice ve sabırlı davrandığını beyan etmiş, bu arada bu şekilde davranan her kim olursa olsun Yüce Allah’ın onların da ödülünü zayi etmeyeceğini ifade etmiştir.

Âyette geçen الْمُحْسِن۪ين el-muhsinîne kelimesi burada bağlam gereği “muttakice ve sabırlı davrananlar”dır. Çünkü takvâ sahibi olmak ve sabırlı davranmak işini düzgün yapmak anlamında muhsinlerin özelliklerindendir. Âyetin bu ikinci kısmının mesaj olarak benzerlerinin Talâk 65/2, 3, 4 ve 5’te de zikredildiğini özellikle belirtmekte yarar görmekteyiz.

ııı. Ebedî Bir Tavır Öğretisi

قَالُوا تَاللّٰهِ لَقَدْ اٰثَرَكَ اللّٰهُ عَلَيْنَا وَاِنْ كُنَّا لَخَاطِـ۪ٔينَ قَالَ لَا تَثْر۪يبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللّٰهُ لَكُمْ وَهُوَ اَرْحَمُ الرَّاحِم۪ينَ “(Kardeşleri): ‘Allah’a yemin olsun: Şüphesiz ki Allah seni bize üstün kılmış. Biz ise hataya düşmüşüz.’ demişlerdi. (Yusuf ise kendilerine) şöyle demişti: Bugün sizi (geçmişle ilgili) kınamak yok; Allah sizi affetsin! O, merhametlilerin en merhametlisidir.”

Buradaki قَالُوا kâlû fiili “demişlerdi ki”; لَقَدْ اٰثَرَكَ le kad âserake fiili “yemin olsun ki seni üstün kıldı”; اللّٰهُ allâhu ifadesi “Allah”; عَلَيْنَا ‘aleynâ ifadesi “bize”; وَاِنْ كُنَّا ve in künnâ ifadesi “biz(ler ise şöyle) idik”; لَخَاطِـ۪ٔينَ lehâtıîne ifadesi “elbette hata edenler”; قَالَ kâle fiili “demişti ki”; لَا تَثْر۪يبَ lâ tesrîbe ifadesi “kınama yok”; عَلَيْكُمُ ‘aleyküm ifadesi “size”; الْيَوْمَ el-yevme kelimesi “bugün”; يَغْفِرُ yağfiru fiili “bağışlar, bağışlasın”; اللّٰهُ allahu kelimesi “Allah”; لَكُمْ leküm ifadesi “sizi”; وَهُوَ ve hüve zamiri “O”; اَرْحَمُ الرَّاحِم۪ينَ erhamu’r-râhimîne tamlaması ise “merhametlilerin en merhametlisi(dir)” demektir.

Burada kardeşlerinin Hz. Yûsuf’a olan sözleri ile Hz. Yûsuf’un onlara verdiği cevaplar gündeme getirilmektedir.

1. قَالُوا تَاللّٰهِ لَقَدْ اٰثَرَكَ اللّٰهُ عَلَيْنَا وَاِنْ كُنَّا لَخَاطِـ۪ٔينَ “(Kardeşleri): ‘Allah’a yemin olsun: Şüphesiz ki Allah seni bize üstün kılmış. Biz ise hataya düşmüşüz.’ demişlerdi.” Hz. Yûsuf’un kardeşleri durumu gördükten ve hakikati anladıktan sonra, şaşkınlık ve hayranlıkla şu itirafta bulunmuşlardı: “Allah’a yemin olsun ki Allah seni bize tercih etti; biz ise hata işlemişiz.”

Âyette geçen اٰثَرَ âsera fiili “üstün kılmak, tercih etmek”(28) gibi anlamlar içermekte, kardeşleri Hz. Yûsuf’un Yüce Allah tarafından kendilerine üstün kılındığını dile getirmişlerdi. Onun üstün kılınması önceki âyette belirtilen “takvâ sahibi olmak, sabırlı davranmak ve muhsinlik yapmak” şeklinde özetlenmiştir. Tercih edilmek veya üstün kılınmak bir “sonuç”tur; bunun “sebebi” ise muttaki olup sabır göstermek, bir anlamda muhsince davranmak yani işini düzgün yapmaktır.

Âyetin sonunda yer alan وَاِنْ كُنَّا لَخَاطِـ۪ٔينَ ifadesi ise onların daha önceki fiillerinde hata işlediklerinin itirafını içermektedir. Onlar bu sözleriyle kasıtlı, yani bile bile veya kasıtsız da olsa daha önce yaptıklarının hata olduğunu, açıkça günah işlediklerini anladıklarını, dolayısıyla pişman olduklarını dile getirmişlerdi. “Hata işlemek” bir taraftan uhrevî olarak “günah işleme”yi içerirken, diğer taraftan da dünyevî olarak “suç işlemek” manasına gelmektedir. İşte Hz. Yûsuf’un kardeşleri bunun idrakine vardıklarını bu şekilde dile getirmişlerdi.

2. قَالَ لَا تَثْر۪يبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ يَغْفِرُ اللّٰهُ لَكُمْ وَهُوَ اَرْحَمُ الرَّاحِم۪ينَ “(Yusuf ise kendilerine) şöyle demişti: Bugün sizi (geçmişle ilgili) kınamak yok; Allah sizi affetsin! O, merhametlilerin en merhametlisidir.” Hz. Yûsuf kendisinden özür dileyen kardeşlerine üç cümle ile cevap vermiştir:

a) قَالَ لَا تَثْر۪يبَ عَلَيْكُمُ الْيَوْمَ “(Yûsuf ise onlara şöyle) demişti: Bugün sizi (geçmişle ilgili) kınamak yok.” Hz. Yûsuf kardeşlerine seslenerek bugün onlara hiçbir şekilde kınama olmayacağını, onlara kızıp kendilerini azarlamayacağını beyan etmiştir. Bu ifade “size olan hakkımı helal ettim; sizi affettim” manasını da muhtemelen içermektedir.

Âyette geçen لَا تَثْر۪يبَ lâ tesrîbe ifadesi “suçluyu azarlamamak, hesaba çekmemek, kınamamak, serzenişte bulunmamak, suçu yüzüne vurmamak, başa kakmamak”(29) gibi anlamlar içermektedir. Dolayısıyla Hz. Yûsuf o gün itibariyle kardeşlerini kınamayacağını açıklıkla dile getirmişti.(30)

O zaman Hz. Yûsuf’un kardeşlerine söylediği bu cümle asırlar sonra yani yaklaşık 2500 yıl sonra Hz. Muhammed (as) tarafından Mekke’nin fethi günü Mekkelilere de söylenmişti. Rivayete göre, Hz. Peygamber Mekke’nin Fetih günü Kâbe'nin kapısının kulpuna tutunarak Kureyş’e “Benim size ne yapacağımı umuyorsunuz?” dedi. Bunun üzerine de onlar “Hayır bekliyoruz, hayır umuyoruz. Sen kerim bir kardeşsin ve kerim bir kardeşin oğlusun. Güç ve kuvvet sende” dediler. Bunun üzerine Hz. Peygamber: “Ben, kardeşim Yûsuf’un ‘Size bugün, hiçbir başakakma ve ayıplama yok’ sözünü söylüyorum” dedi.

Bir başka rivayete göre, Ebu Süfyân, Müslüman olmak için Hz. Peygamber’in yanına geldiğinde Hz. Abbas ona, “Hz. Peygamber’in yanına vardığında, ona bu ayeti oku!” dedi. O da öyle yaptı. Bunun üzerine Hz. Peygamber de “Yüce Allah hem seni hem de sana öğreteni bağışlasın” buyurdu.(31)

Hz. Yûsuf’un bu davranışını Hz. Peygamber’in de Mekkeli müşriklere hitaben dile getirmesi, bütün peygamberlerin aynı yolun yolcusu olduğunu gösterdiği gibi, bu muhteşem davranışı bizim de hayatımıza aktarmamız gerektiği her haliyle anlaşılmaktadır ki kıssanın bu detayının bize aktarılmasının sebebi de bu olsa gerektir.

b) يَغْفِرُ اللّٰهُ لَكُمْ “Allah sizi affetsin!” Bu cümle dua olarak tercüme edilebileceği gibi(32) “Allah sizi bağışlayabilir” şeklinde düz cümle olarak da tercüme edilebilir.(33) Hz. Yûsuf kardeşlerine hitap ederken asıl bağışlayanın Yüce Allah olduğuna dikkat çekmiştir. O kadeşlerini kendisi bağışladığı gibi, onları Yüce Allah’ın da bağışlaması için Rabbine niyazda bulunmuştur. Zira bu cümle türü Müddessir 74/19’da da zikredildiği üzere, Arapça’da dua kalıplarından birisidir. Bu nedenle Hz. Yûsuf bir taraftan gerçek bağışlayanın Yüce Allah olduğunu muhataplarına öğretirken, diğer taraftan da onların bağışlanması için bizzat kendisi de onlar için bağışlanma dileğinde bulunmakta olduğunu bu şekilde beyan etmiştir.

c) وَهُوَ اَرْحَمُ الرَّاحِم۪ينَ “O, merhametlilerin en merhametlisidir.” Yûsuf sûresinin 64. âyetinde geçtiği üzere, Hz. Yakup da Yüce Allah’ın bu sıfatına gönderme yapmış ve Yüce Allah’ın merhametlilerin en merhametlisi olduğunu beyan etmiştir. Bağlam gereği bu cümleye bakıldığında Hz. Yûsuf’un kardeşlerine moral vermeyi amaçladığı, dolayısıyla Yüce Allah’ın rahmet ve merhametinden ümit kesmemeleri gerektiğini kendilerine öğütlediği anlaşılmaktadır.

ıv. Hz. Yûsuf’un Üçüncü Gömleği

اِذْهَبُوا بِقَم۪يص۪ي هٰذَا فَاَلْقُوهُ عَلٰى وَجْهِ اَب۪ي يَاْتِ بَص۪يرًا وَاْتُون۪ي بِاَهْلِكُمْ اَجْمَع۪ينَ “Şu gömleğimi götürün de onu babamın yüzüne koyun; görecek duruma gelir. (Ayrıca) bütün ailenizi de bana getirin!”

Âyetteki اِذْهَبُوا izhebû emri “götürün”; بِقَم۪يص۪ي هٰذَا bikamîsıhî hâzâ emri “şu benim gömleğimi”; فَاَلْقُوهُ fe elkûhu emri “onu koyun, sürün”; عَلٰى وَجْهِ اَب۪ي ‘alâ veçhi ebî tamlaması “benim babamın yüzüne”; يَاْتِ بَص۪يرًا ye’ti besîran ifadesi “görüyor olur, görecektir”; وَاْتُون۪ي ve’tûnî emri “ve bana getirin, bana gelin”; بِاَهْلِكُمْ bi ehliküm ifadesi “sizin ailenizi, ailenizle”; اَجْمَع۪ين ecma‘îne kelimesi ise “tümünü, hepsini” demektir.

Burada Hz. Yûsuf’un kardeşlerine söylediği müjdeli sözler gündeme getirilmektedir.

1. اِذْهَبُوا بِقَم۪يص۪ي هٰذَا فَاَلْقُوهُ عَلٰى وَجْهِ اَب۪ي يَاْتِ بَص۪يرًا “Şu gömleğimi götürün de onu babamın yüzüne koyun; görecek duruma gelir.” Hz. Yûsuf kardeşlerine hitap etmiş ve gömleğini babası Hz. Yakup’un yüzüne sürmelerini istemişti. Bunun nedeni ise Yûsuf sûresinin 84. âyetinde de geçtiği gibi gözlerine ak inmesi nedeniyle babasının artık tam görebilecek olmasıydı.

Hz. Yûsuf’un babasına gönderdiği gömleği sembolik olarak çok büyük bir değer taşıyordu. İlk gömleği nasıl ki sahte bir kan ile Hz. Yakup’un yüreğini yıllarca yakmış idiyse, şimdi de yine oğlunun ancak bu defa bir müjde sembolü olarak bir başka gömleği devreye girecekti. İşte bu anlamda çok büyük bir anlamı ve önemi olan o gömlek Hz. Yakup’un moralini düzeltecek, devamlı akan gözyaşları kesilecek, bulanıklılık gidecek ve feri kesilen gözleri artık tam olarak görmeye başlayacaktı.(34)

Bu gömleğin gözün görmesindeki etkisi eğer psikolojik ve moral bakımından bir düzelme sebebiyle ise ve Hz. Yakup’un gözleri de bu sayede tam olarak görmeye başlamışsa bunda anlaşılmayacak bir şey yoktur. Bugün artık bu türden tedavilerin uygulandığı, pek çok hastalığın moral ile ilişkili bir şekilde tedavi edilebildiği bilinen bir gerçektir.

Esasında Kur’ân’da yer alan bu türden bilgiler insanlar için birer hedef ve ufuk bilgilerdir ve insanoğlu bunlardan istifade ederek çeşitli ilerlemeler kaydedebilmelidir. Bu tür ifadelerle ilgili Kur’ân’da “mucize” denmeyip “âyet” denmesinin muhtemel sebebi de budur. Âyet “işaret ve hedef” demektir; bundan istifade edilerek insanoğlu bu âyetlerin işaret ettiği gerçekleri keşfetmeye çalışmalıdır.

Bu gömleğin Hz. Yakup’un gözlerinin görmesindeki etkisi bilinen anlamda bir mucize ise o zaman izah edilmeye muhtaç bir durum kalmamaktadır. Yüce Allah böyle istemiştir ve O’nun istediği de elbette gerçekleşmiştir. Hz. Yûsuf’un böyle bir şey yapması onun kendi kanaati değil, vahyin öğrettiği bir öğreti olarak kabul edilmelidir.

Konuyla ilgili olarak Râzî’nin dile getirdiği görüşleri aktarmakta yarar görmekteyiz:

“Belki de Hz. Yûsuf, babasının kör olmadığını, ancak fazla ağlamaktan ve kalbi de iyice daralıp canının iyice sıkılmış olmasından dolayı görme duyusunun kuvvetinin zayıfladığını düşünmüştü. Böylece babasının yüzüne gömleğinin konulması halinde, onun rahatlayacağını ve gönlünde büyük bir sevinç ve huzurun meydana geleceğini, bunun ise onun ruhunu kuvvetlendireceğini, görme kuvvetindeki zayıflığı gidereceğini, böylece görmesinin kuvvetleneceğini ve ondaki o noksanlığın giderileceğini biliyordu. İşte bu kadar şeyin kalb ve gönül ile bilinebilmesi mümkündür. Çünkü tıbbi kanunlar da bu mananın doğruluğuna delâlet eder.”

“O halde Hz. Yûsuf'un ‘İyice görür hale gelir’ şeklindeki ifadesi ‘görür olur, görür’ anlamındadır. Bu ifadenin bu manaya geldiğine, Yüce Allah’ın ‘İyice görür hale gelir’ buyruğu da şehâdet eder. Bundan maksadın, ‘O, bana, görür olduğu halde gelir’ olduğu da söylenebilir. O, babasına saygısından dolayı, onu diğer aile fertlerinden ayrı ve öncelikli olarak ayrıca zikretmiş; diğerleri için de ‘Bütün ailemizi bana getirin’ demiştir.”(35)

Hz. Yakup’un gözlerinin görür hale gelmesi olayıyla ilgili olarak tam anlamıyla bunun nasıl olduğunu söylemek durumunda değiliz. Vahyin bize aktardığı konuların hepsini matematik esasları gibi veya maddî ve materyalist izahlar gibi açıklamak durumunda değiliz. Biz bu kadarını anlayabildik ve yorumlayabildik; daha doğrusunu ve daha ilerisini başka kardeşlerimiz gerçekleştirecektir. Duamız kardeşlerimizle beraberdir. Allah en iyisini ve en doğrusunu bilir.

İsm-i İşaretlerin Tamlamalarla Kullanımı:

Bu vesileyle teknik bir konuya kısaca değinmekte yarar görmekteyiz: İşaret isimleri eğer tek bir kelimeyi yani müfred bir sözcüğü nitelendiriyorsa ism-i işart söz konusu kelimeden önce kullanılır. Buna karşılık çeşitli ayetlerde örnekleri bulunduğu üzere, eğer işaret simleri mürekkep yani birleşik kelimeleri nitelenedirirse bu defa ismi iaretler tamlamadan yani birleşik kullanımlardan sonra zikredilir. Bunun bir örneği olarak yorumunu yapmakta olduğunu ayette geçen هٰذَا hâzâ ism-i işareti tamlama halindeki bir ifadeyi nitelendirdiği için tamlamadan sonra zikredilmiştir ki bu kuralın Kur’ân’daki örneklerinden birisi de işte Yûsuf 12/93. âyetteki kullanımdır.

Bir tefsire göre Yâsîn 36/52’de zikredilen min markadinâ hâzâ “şu bizim kabrimizden” ifadesi de örneklerden birisi olarak görülebilir. Bir diğer örnek Kasas 28/27’de ibneteyye hâteyni “şu iki kızım” şeklinde tesniye “ikili” kullanım olarak zikredilmektedir. Buradaki hâteyni “şu iki” işaret ismi ibneteyye “iki kızım” tamlamasının sonunda getirilmiştir. Âl-i İmrân 3/125’te yer alan min fevrihim hâzâ “onların şu anında, şu anda üzerinize” beyanı, Tevbe 9/28’de geçen ‘âmihim hâzâ ifadesi de bu kullanımın başka bir örneği olarak yer almaktadır. Yûsuf 12/15’te geçen emrihim hâzâ “onların şu durumunu” ifadesindeki hâzâ ism-i işareti de tamlamadan sonra geldiği için aynı durum orada da söz konusudur. Kehf 18/19’da geçen biverıkıküm hâzihî ifadesi de aynı kullanımın bir başka örneğidir ve anlamı “şu sizin paranızla” şeklindedir. Bu arada En‘âm 6/130’daki likâe yevmiküm hâzâ “bu gününüzle karşılaşma konusunda”, A‘râf 7/51’deki yevmihim hâzâ “onların bu günlerini”, Kehf 18/62’de geçen min seferina hâzâ “şu bizim yolculuğumuzdan dolayı”, Enbiyâ 21/63’te yer alan kabîruhum hâzâ “şu büyükleri, şu büyük olanı” ifadeleri, ayırca Furkân 25/17’de zikredilen ‘ıbâdî hâülâi “benim şu kullarımı” beyanı, Neml 27/28’de geçen bikitâbî hâzâ “şu benim mektubunu” ifadesi, Secde 32/14’te yer alan yevmiküm hâzâ “sizin şu gününüzle” beyanı, Zümer 39/71’de yer alan yevmiküm hâzâ “sizin bu gününüz”, Câsiye 45/34’teki likâe yevmiküm hâzâ “bu gününüzle karşılaşmayı” kullanımı da benzer örnekler arasındadır.

2. وَاْتُون۪ي بِاَهْلِكُمْ اَجْمَع۪ينَ “(Ayrıca) bütün ailenizi de bana getirin!” Hz. Yûsuf kardeşlerine hitabında muhtemelen önce babasının daha iyi görür halde gelmesini beyan ettikten sonra, onu diğer aile fertlerinden ayırmıştı. Sonrasında ise ailenin öteki fertlerini kast ederek hepsini yanına getirmelerini emretmişti.

Dipnotlar

• 1 - Râzî, age., XVIII, 191.
• 2 - Semerkandî, age., II, 214; Taberî, age., XIII, 38; Zemahşerî, age., II, 477.
• 3 - Taberî, age., XIII, 38-39.
• 4 - Semerkandî, age., II, 214; Taberî, age., XIII, 38; Zemahşerî, age., II, 477. 5 - Zemahşerî, age., II, 477.
• 6 - Yazır, age., V, 82-83. 7 - Benzer bir rivayet için bk. Buhârî, Cenâiz, 43, 44; Nesâî, Cenâiz, 29; Ahmed b. Hanbel, VI, 355. 8 - Buhârî, Cenâiz, 43, 44; Müslim, Fedâil, 62; Ebû Dâvûd, Cenâiz, 24; İbn Mâce, Cenâiz, 53; Ahmed b. Hanbel, III, 194.
• 9 - Zemahşerî, age., II, 478. 10 - Râzî, age., XVIII, 195.
• 11 - Semerkandî, age., II, 214; Taberî, age., XIII, 40; Râzî, age., XVIII, 196.
• 12 - Semerkandî, age., II, 215; Taberî, age., XIII, 40-41; Zemahşerî, age., II, 479; Râzî, age., XVIII, 197.
• 13 - Semerkandî, age., II, 215; Taberî, age., XIII, 42-44; Zemahşerî, age., II, 479; Râzî, age., XVIII, 197. 14 - Yazır, age., V, 84.
• 15 - Semerkandî, age., II, 215; Taberî, age., XIII, 45; Zemahşerî, age., II, 480; Râzî, age., XVIII, 197-198.
• 16 - Müslim, Salât, 222.
• 17 - Zemahşerî, age., II, 480. 18 - Semerkandî, age., II, 216; Taberî, age., XIII, 48; Râzî, age., XVIII, 198; Yazır, age., V, 84.
• 19 - Suyûtî, ed-Dürrü’l-Mensûr, IV, 501.
• 20 - Semerkandî, age., II, 216; Taberî, age., XIII, 48; Yazır, age., V, 84. 21 - Taberî, age., XIII, 48-49; Zemahşerî, age., II, 480; Râzî, age., XVIII, 199.
• 22 - Râzî, age., XVIII, 199.
• 23 - Râzî, age., XVIII, 201.
• 24 - Semerkandî, age., II, 216; Taberî, age., XIII, 50-52; Râzî, age., XVIII, 201.
• 25 - Semerkandî, age., II, 216; Taberî, age., XIII, 53; Zemahşerî, age., XIII, 480-481; Râzî, age., XVIII, 201. 26 - Taberî, age., XIII, 54;
• 27 - Yazır, age., V, 87.
• 28 - Semerkandî, age., II, 217; Taberî, age., XIII, 55; Zemahşerî, age., XIII, 482.
• 29 - Semerkandî, age., II, 217; Taberî, age., XIII, 56; Zemahşerî, age., II, 483. 30 - Bu âyet Ziya Paşa’nın Terkib-i bendinde dilimize atasözü olarak şu şekilde yerleşmiştir:
• 31 - “Zalimlere birgün dedirtir kudret-i Mevlâ;” 32 - “Tellâhi lekad âserakellâhu ‘aleynâ.” (Bk. Yazır, age., V, 88’de 1. not). 33 - [31] Zemahşerî, age., XIII, 483.
• 34 - [32] Taberî, age., XIII, 56; Zemahşerî, age., II, 483.
• 35 - [33] Semerkandî, age., II, 217; Yazır, age., V, 89.