Kâfirûn Suresi

Bir adı da “Ihlâs” olan, Mekke’de risâletin ikinci yılında, Mâ‘ûn sûresinin peşinden indirilen, adını ilk âyetindeki “kâfirler” anlamındaki الْكَافِرُون el-kâfirûne kelimesinden alan, 6 âyetten oluşan Kâfirûn sûresi, iniş sırasına göre 18, resmî sıralamada ise 109. sûredir.

Kâfirûn sûresi resmî sıralamada öncesinde bulunan Kevser sûresiyle yakın konu ilişkisine sahiptir. Buna göre Kâfirûn ve Kevser sûrelerinde Hz. Peygamber övgünün konusu edilmekte, ona hakaret edenler yerilmektedir. Ayrıca, Kevser’de Hz. Peygamber’den istenen, “Allah için kulluk etmesi” emri, Kâfirûn sûresinde “Allah’tan başkasına tapmadığı” ifadeleriyle ispatlanmaktadır.

Sûrede mutlak anlamda inkârcılara seslenilmekte, Hz. Peygamber’in onların tapındıkları gibi tapınmadığı ve eskiden de böyle bir durumun yaşanmadığı özellikle vurgulanmaktadır. Kâfirûn sûresi, din özgürlüğü alanında ufuk denebilecek esaslar getiren bir sûredir.

Sûrenin ilk beş âyetinde Hz. Peygamber inşa edilmekte, kâfirlere karşı nasıl bir duruş sahibi olması gerektiği ve sonunda din özgürlüğüne değinilmektedir.

Sûrenin İniş Sebebi

Kâfirûn sûresinin nüzûl sebebi olarak kaynaklarda şöyle rivayetler vardır: Müşrikler, bir yıl Yüce Allah’a, bir yıl da onların putlarına tapınmayı Hz. Peygamber’e teklif etmişler, bunun üzerine bu sûre indirilmiştir. Velîd b. Muğîre, Âs b. Vâil, Esved b. el-Muttalib ve Ümeyye b. Halef’ten oluşan bir grup, birer yıllık ortak tapınma fikrini Hz. Peygamber’e teklif etmişler, hangisinde hayır olursa onda birleşmeyi taahhüt etmişler ve bunun üzerine bu sûre indirilmiştir.

Başka bazı rivayetlerde de, Hz. Peygamber’e çeşitli tekliflerin sunulduğu, istediği kadar malın kendisine verilebileceği, istediği kadınla evlendirileceği, Mekke’nin en zengini haline getirileceği gibi çeşitli vaatlerde bulunulması üzerine bu sûre indirilmiştir.(1)

Rivayetlerde dile getirilen bütün bu hususlar doğru olabilir ve bu sûrenin Hz. Peygamber’in tevhid ilanında bulunması için indirildiğini ortaya koyabilir.

a) Tevhîd - Şirk Karşıtlığı

Yüce Allah, sûrenin 1-5. âyetlerinde Hz. Peygamber’den, nankörlere bildirimde bulunmasını istemekte ve kullukta eskiden beri kendileriyle aynı davranışları sergilemediğini, onların da kendi yollarını değiştirmediğini belirtmektedir.

ı. Nankörlere Hitap

قُلْ يَآ اَيُّهَا الْكَافِرُونَ “De ki: Ey kâfirler!”

Âyetteki قُلْ kul emri “de ki”; يَآ اَيُّهَا الْكَافِرُونَ yâ eyyuhe’l-kâfirûne hitabı ise “ey kafirler, ey nankörler” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in kafirlere seslenmesi hitabı yer almaktadır. Bu âyetle ilgili bazı hususları açıklamak gerekmektedir.

1. Sûrenin قُلْ kul “de ki” hitabıyla başlamasının çeşitli nedenleri olduğu belirtilmektedir.

a) Râzî, bu doğrultuda 40 çeşit yorumun bulunduğunu söylemekte ve her biri için çeşitli izahlar yapmaktadır. Elbette burada onları saymak durumunda değiliz. Şu kadarını söyleyelim ki, bu emir öncelikle Hz. Peygamber’i inşa etmekte, Kur’ân hakikatlerinin ilâhî kaynaklı oluşunu ortaya koymakta ve Hz. Peygamber’in vahye herhangi bir müdahalesinin bulunmadığını işaret etmektedir.

b) Bu ifade, Hz. Peygamber’in Yüce Allah tarafından programlandığını, hayatının ilkelerini O’nun belirlediğini, yani O’nun tarafından inşa edildiğini göstermektedir. Bu durumda, Hz. Peygamber’i yalanlayanlar En‘âm 6/33. âyet gereği aslında Yüce Allah’ı ve O’nun âyetlerini yalanlamış olmaktadırlar. İşte Kâfirûn ve benzer sûrelerde yer alan bütün kul “de ki” ifadeleri, Hz. Peygamber’i rahatlatmakta, mesajın asıl sahibinin Yüce Allah olduğunu vurgulamaktadır.

Ayrıca, sonuçta Hz. Peygamber’in de, vahyi savunan diğer insanların da dün olduğu gibi bugün de yarın da Yüce Allah tarafından yalnız bırakılmayacağı garantisi dolaylı olarak verilmiş olmaktadır. İlâhî rızayı amaçlayan hiçbir davranış karşılıksız bırakılmayacaktır.

2. Âyetteki يَآ اَيُّهَا الْكَافِرُونَ “Ey kâfirler” hitabına bazı âlimlerimiz, “ey nankörler” demeyi tercih etmişlerdir ki bu tercüme de doğrudur. Çünkü inkâr, nankörlüğün en üst derecesidir. Esasında Zümer 39/64’te, Yüce Allah’tan başkasına ibadet etmesini isteyenlere Hz. Peygamber’in “Ey câhiller” diye hitap etmesi istenmektedir. Durum böyle olunca, oradaki câhil kelimesinin aslında “kâfir” anlamında kullanıldığı anlaşılmış olmaktadır.

3. Diğer taraftan الْكَافِرُون el-kâfirûne kelimesinin kimleri kapsadığı, bütün kâfirleri mi, yoksa sadece o dönemdekilerle mi sınırlı olduğu da tartışılmıştır. Râzî’nin vurguladığı gibi, devam eden âyetlerdeki hitap gereği, bunun öncelikle o dönemdeki inkârcı muhatapları içerdiğini söylemek durumundayız. Hitap böyle olsa da, mesajın evrensel oluşuna herhangi bir engel yoktur. İnkârı veya küfrü kendisine ilke edinen ve devamlı bu haliyle anılan kişiler kastedildiği için, hitap fiil değil, isim kalıbında getirilmiştir.

Bu ifadeye “ey nankörler” anlamını verdiğimizde, yukarıdaki anlamın evrenselliği daha iyi anlaşılmış olur. Her kim bu tür nankörlüklerin içinde olursa, nerede, nasıl ve ne zaman nankörlük yaparsa yapsın, bu hitabın muhatabı olacağını bilmelidir. Zaten âyetlerde şahıs isminden söz edilmemesi, mesajın belirli kişilerle, olaylarla veya zamanla sınırlı olmadığını, yanlış yapan herkesi içerdiğini göstermek içindir.

ıı. Tevhîd İlanı

لَآ اَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ وَلَآ اَنْتُمْ عَابِدُونَ مَآ اَعْبُدُ “Ben sizin tapmakta olduklarınıza tapmıyorum. Siz de benim tapmakta olduğuma tapmıyorsunuz.”

Buradaki لَآ اَعْبُدُ lâ a‘büdü olumsuz fiili “tapmam”; مَا تَعْبُدُونَ mâ ta‘büdûne ifadesi “sizin taptığınıza, taptıklarınıza”; وَلَآ اَنْتُمْ ve lâ entüm ifadesi “ve siz de değilsiniz”; عَابِدُونَ ‘âbidûne kelimesi “kulluk edenler”; مَآ اَعْبُدُ mâ a‘büdü fiili ise “benim kulluk ettiğime” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in müşriklerle aynı tapınma ve kulluk içerisinde olmadığı beyanı gündeme getirilmektedir.

Kullanılan kelimeler aynı olsa da niyetler farklı olduğu için tercümede farklı kelimeler kullandık. Muhataplar “put” ise tercümeyi “tapmak”, “Yüce Allah” ise “kulluk etmek” şeklinde vermeyi tercih ediyoruz. Bu âyetlerdeki ifadeler, “Allah’tan başkasına tapmamak” şeklindeki tevhid ilânını oluşturmaktadır. İlk cümlede Hz. Peygamber’in kararlılığı ortaya konulmaktayken, ikincide karşı tarafın tutumu dile getirilmiş olmaktadır.

1. Yûnus 10/104’te de ifade edildiği gibi, Hz. Peygamber müşriklerin taptığı varlıklara tapmamakta olduğunu ve ileride de tapmama kararlılığını ilân etmektedir. Bu ifade, En‘âm 6/56’da şu şekilde ortaya konulmaktadır:

“De ki, Allah’ın peşi sıra tapındığınız varlıklara tapınmak bana yasaklanmıştır. De ki, ben sizin hevanıza (arzularınıza) uymam; aksi takdirde sapmış ve hidayete erenlerden olmamış olurum.” Yüce Allah, bu âyette Hz. Peygamber’in peygamberlikle görevlendirildiği dönemi ortaya koymakta ve onun puta tapmamakta olduğu gerçeğini âyetleştirerek herkese bildirmektedir.

2. Öte yandan, yine bu âyetten anladığımıza göre Hz. Peygamber’in karşısına dikilenlerin tapındığı putlar, bir anlamda Necm 53/19-23’te isimleri sayılan ve insanların kendi isimlendirmelerinin sonucu ilâh olarak tayin ettikleri varlıklardı.(2) Yüce Allah, En‘âm 6/56’da bu putlara “insanların hevası, arzusu” adını vermektedir. Böylece kendisine kulluk edilmeye layık kudretin sadece Yüce Allah olduğunu, insanların ilâh veya aracı olarak herhangi bir üstün güç belirleyemeyeceklerini beyan etmiş olmaktadır.

3. Hz. Peygamber’in risâlet döneminde puta tapmadığı gerçeğini ifade eden diğer bir âyet de Mü’min 40/66’dır: “De ki, (hele hele) bana Rabbimden apaçık deliller gelince, sizin Allah’ın peşi sıra taptığınız varlıklara tapmam bana (haliyle) yasaklandı; ‘âlemlerin Rabbine teslim olmam’ bana emredilmiştir.”

Bu âyete göre, Hz. Peygamber’in puta tapıcılıkla ilişkilendirilebilecek hiçbir uygulaması olmamıştı. O, hayatında tevhide odaklanmış ve âlemlerin Rabbi Yüce Allah’a teslim olmaktan başka hiçbir davranış ve düşüncenin içine girmemiştir. Kâfirûn 109/2 ve 3. âyetlerdeki لَا lâ edatı bu anlamı zorunlu kılmaktadır. Hz. Peygamber’in peygamberlikten önceki hayatı hakkındaki bilgiyi 4. âyette izah etmeye çalışacağız.

4. Sonraki âyetlerde de kullanıldığı gibi, Kâfirûn 109/2 ve 3. âyetlerde dikkat çeken diğer bir husus da, hem putlar için hem de Yüce Allah için aynı edatın kullanılmasıdır. Âyetlerdeki مَا mâ edatı, tapınılan varlıkları nitelendirirse söz konusu durum meydana gelmektedir. Bu durumda edat ellezî anlamına gelir ve tapınılan varlıkların bizzat kendileri değil, onlara nispet edilen “güç, üstün güç” kastediliyor demektir.

Şems 91/5-7 ve Leyl 92/3’teki mâ edatları da böyle bir konumda bulunmaktadır. Eğer Kâfirûn 2, 3, 4 ve 5. âyetlerdeki mâ edatını kemâ anlamına alırsak, bu durumda sakınca ortadan kalkmakta, âyetlerin anlamı “benim kulluk ettiğim şekilde” ve “sizin tapındığınız gibi” halini almaktadır.(3)

5. Yüce Allah bu iki âyette ve devam eden diğer âyetlerde Hz. Peygamber örneğiyle bütün tevhid taraftarlarına şu mesajı vermektedir: Tevhid en büyük samimiyet göstergesidir; herhangi bir şeyle ve herhangi bir varlığın hatırına onu zedelememek gerekir. Aksi takdirde, yapılanlar insanların hevası veya arzusu olarak nitelendirilmekte, şirk adını almakta ve ilâhî rızaya aykırılık oluşturmaktadır.

ııı. Hz. Peygamber: Mazisi Tertemiz İnsan

وَلَآ اَنَا۬ عَابِدٌ مَا عَبَدْتُمْ وَلَآ اَنْتُمْ عَابِدُونَ مَآ اَعْبُدُ “(Zaten) ben sizin taptıklarınıza tapmıyordum. Siz de benim taptığıma tapmıyordunuz.”

Âyetteki وَلَآ اَنَا ve lâ ene ifadesi “ve ben değil(d)im”; عَابِدٌ ‘âbidün kelimesi “tapan”; مَا عَبَدْتُمْ mâ ‘abettüm ifadesi “sizin tapınmış olduklarınıza”; وَلَآ اَنْتُمْ ve lâ entüm ifadesi “ve siz de değilsiniz”; عَابِدُونَ ‘âbidûne kelimesi “tapanlar, tapıcılar”; مَآ اَعْبُدُ mâ a‘büdü fiili ise “benim kulluk ettiğime” demektir.

Bu âyetler ilk bakışta 2 ve 3. âyetlerin tekrarı gibi algılanabilir. Oysa bu âyetler tekrar olmaktan ziyade, farklı bir gerçeği ortaya koymaktadır.

1. Önceki âyetlerde Hz. Peygamber’in peygamber olduğu ilk dönem ve sonrasında putlara tapmama kararlılığı ortaya konulmaktadır. Kâfirûn 109/4 ve 5. âyetlerde ise, bir taraftan Hz. Peygamber’in peygamber olmadan önceki hayatı kastedilmekte ve onun hiçbir şekilde Mekke müşrikleri gibi puta tapmadığı belirtilmektedir. Necm 53/2’de dile getirilen “Arkadaşınız (Muhammed) ne sapmıştır, ne de azgınlaşmıştır” ifadesi de bunun delilidir. Diğer taraftan, Mekke müşriklerinin o dönemlerde onun gibi kulluk etmediği ifade edilmiş olmaktadır.

Şu husus açıkça ortadadır: Kulluk konusunda, peygamberlik sonrasında olduğu gibi, öncesinde de Hz. Peygamber ile Mekke müşrikleri arasında taban tabana zıtlık vardı. Kullukta herhangi bir şekilde şirk varsa, orada tevhid yoktur. Risalet öncesi dönemde hanîf ve muvahhid olan Muhammedü’l-Emîn’de de elbette şirk olamazdı. Çünkü iki zıt bir arada bulunamaz.

2. Bu tespitimize temel olması bakımından iki âyeti karşılaştırmak istiyoruz:

لَآ اَعْبُدُ مَا تَعْبُدُونَ “Ben sizin tapmakta olduğunuz (varlıklar)a tapmıyorum” ifadesi ile وَلَآ اَنَا۬ عَابِدٌ مَا عَبَدْتُمْ “Zaten ben, sizin tapmış olduğunuz (varlıklar)a asla tapıcı değildim” ifadesi arasında önemli bir fark vardır. İlk âyetteki iki cümle de fiil cümlesidir ve başındaki لَا lâ edatı, “hal”i de içerecek şekilde, “geleceği” ifade etmektedir. İkinci âyette ise, bir isim cümlesi ile geçmiş zaman manasında bir fiil cümlesi vardır.

Bu âyet, Hz. Peygamber’in hayatında hiçbir şekilde ve hiçbir zaman puta tapıcılığın yaşanmadığını, onun puta tapıcılıkla asla ve asla anılamayacağını ortaya koymaktadır. Zaten Kâfirûn 109/4. âyetteki عَبَدْتُمْ ‘abettüm fiili özellikle “geçmiş zaman (mâzî)” kalıbında getirilmiştir ki 2. âyetteki تَعْبُدُونَ ta‘büdûne şeklindeki “hal ve gelecek zaman bildiren muzârî fiil”den farklı olduğu ortaya konulabilsin.

3. Bu âyetler hakkında şunu da belirtmeliyiz:

وَلَآ اَنْتُمْ عَابِدُونَ مَآ اَعْبُدُ “Siz de benim kulluk yaptığım (güce, Allah)a kulluk yapıcı değilsiniz” şeklindeki 3-5. âyetler, birer tekrar değil, kendilerinden önceki âyetlerin vurgusu veya te’kididir. Bu doğrultuda ve vurgulu şekilde 2-3. âyetlerin anlamları şöyledir: “Ben sizin tapmakta olduğunuz varlıklara tapmıyorum; nitekim siz de benim kulluk ettiğim varlığa kulluk etmiyorsunuz.” Burada özellikle üzerinde durulan husus, Hz. Peygamber’in ve Mekke müşriklerinin risâlet döneminde birbirinden farklı şekillerde hareket ettiklerini ortaya koymaktır.

Vurgulu şekilde 4 ve 5. âyetlerin anlamı ise şöyledir: “Ben, sizin taptığınız varlıklara zaten tapmamıştım; nitekim siz de (o zaman bile) benim kulluk ettiğim gibi kulluk etmiyordunuz.” Buradaki vurgu ise Hz. Peygamber’in peygamber olmadan önce de puta tapmadığına, müşriklerden ve şirkten uzak bir ibadet şeklini takip ettiğine yöneliktir.

Bu özellikteki inançlara “muvahhidlik” veya “haniflik” denilmekteydi. Risâlet öncesi Mekke’sinde sayıları az da olsa, Hz. İbrahim’den kalma ve sözlü bilgilerden oluşan dinî kabuller vardı; Hz. Peygamber de bu kabullere sahip olanlardan biriydi. Kâfirûn sûresinin 4 ve 5. âyetleri bizce bu gerçeğin ifadesidir.

b) Herkesin Yaptığı Kendine

Yüce Allah, sûrenin son âyetinde Kur’ân’da sözünü ettiği din ve vicdan özgürlüğünü sembolleştirmektedir.

ı. Hesabın Şahsiliği

لَكُمْ د۪ينُكُمْ وَلِيَ د۪ينِ “Sizin dininiz size, benim dinim banadır!”

Âyetteki لَكُمْ leküm ifadesi “sizin içindir, size aittir”; د۪ينُكُمْ dînuküm tamlaması “sizin dininiz”; وَلِيَ ve liye ifadesi “ve bana aittir”; د۪ينِ dîni tamlaması ise “benim dinim, hesabım, yolum, kanunum” demektir.

Bu âyet, Kur’ân’ın din hürriyetiyle ilgili âyetlerinin bir özeti gibidir. Âyetteki د۪ين dîn kelimeleri, dünyada yaşanan değerler sistemi olarak “din” manasına gelebilir. Bu durumda âyetin anlamı, “Sizin değerleriniz size, benimki de banadır” şeklinde olur.

Bu kelimeye “hesap” anlamı da verilebilir. Bu durumda anlam, “(Âhirette) sizin hesabınız size, benimki de banadır” şeklini alır. Böylece âhiretteki sorgulama gerçeğine dikkat çekilmiş olur. Zaten orada herkes hesaba çekilecektir: “… Onların hesabından sana bir sorumluluk yoktur. Senin hesabından da onlar sorumlu olmayacaklardır…”(4)

“Biz kendilerine peygamber gönderilenlere de soracağız, peygamberlere de soracağız.”(5) Sayılarını artırabileceğimiz bu konudaki âyetlerde verilmek istenen asıl mesaj, “herkesin kendinden sorumlu olduğu”(6) ve “hiç kimsenin başkasının yükünü taşıyamayacağı”dır.(7)

Bir sonraki başlıkta da ele alacağımız üzere, bu cümle Yûnus 10/41’deki mesaja benzemektedir: “Onlar seni yalanlarlarsa de ki: Benim işim bana, sizin işiniz de size aittir. Siz benim yaptığımdan uzaksınız; ben de sizin yaptığınızdan uzağım.” Bu ifadenin bir benzeri Hz. Peygamber’e hitaben Şu‘arâ’ 26/216’da şöyle geçmektedir: “Eğer sana isyan ederlerse onlara de ki: Ben sizin yaptıklarınızdan uzağım.”

Mümtehıne 60/4’te de geçtiği gibi benzer bir tavrı Hz. İbrâhim ve beraberindekiler tarafından da dönemin inkârcılarına karşı gösterilmiştir. Ayrıca Kasas 28/55 ve yorumunu yapmakta olduğumuz Kâfirûn 109/6’daki mesajlar da bu noktada hatırlanmalıdır. Bu cümlenin mesaj açısından bir benzeri de Sebe’ 34/25’te şöyle geçmektedir: “De ki: Bizim işlediğimiz suçtan siz sorumlu değilsiniz; biz de sizin işlediğinizden sorulacak değiliz.”

ıı. Kur’ân ve Din Özgürlüğü

Kâfirûn sûresinin son âyeti İslâm dininin inanç özgürlüğüne bakışını simgelemektedir.

- Din Hürriyeti

1. Kur’ân’a göre insanlar, inanma veya sonuçlarına katlanmak kaydıyla inanmamada serbest bırakılmışlardır.

“Sizi yaratan O’dur; kiminiz kâfir, kiminiz mü’minsiniz.”(8)

“Biz, insana doğru yolu gösterdik; ya şâkir (mümin) olur, ya da kâfir (nankör).”(9)

“De ki Hak, Rabbinizden (gelen)dir. Dileyen iman etsin, dileyen de inkâr etsin.”(10)

Yüce Allah bu ve benzer pek çok âyette inanç konusunu insan iradesine bıraktığını ifade etmekte, İbrâhim 14/4’te de, dileyenleri hidayete erdireceğini, dileyenleri ise sapıklıkta bırakacağını beyan etmektedir.

2. İnanç, ancak irade hürriyetiyle bir anlam ifade eder. İnanabilme ve inanmama özelliğinde yaratılan insanın akıl ve iradesini kullanarak karar vermesi, kararının değerlendirmeye alınmasının önşartıdır. İnsanlar inanmamayı seçerse, sonuçta Kehf 18/29 ve İnsân 76/4’te açıkça vurgulandığı üzere, âhirette ateş azabını hak etmiş olurlar.

Bu nedenle, peygamberler insanlara gerçeğin bilgisini sunar, tebliğ eder ve hayatlarıyla örnek olurlar. İnsanlar da bu sunum doğrultusunda hakikati kabul ederlerse ödülü, reddederlerse azabı hak etmiş olurlar. Din, gönül eylemidir ve gönülde başlar; davranışlar da gönül desteğiyle, iman ve ahlak birlikteliğiyle değer kazanırlar. Kişi neye karar vermişse onun sonucuna katlanacağını bilmelidir.

3. Yûnus 10/40-44: “İnsanlardan (Kur’ân’a) inananlar da vardır; inanmayanlar da. Rabbin bozguncuları elbette çok iyi bilmektedir. Eğer seni yalanlarlarsa, onlara de ki: Benim işim bana, sizinki de sizedir. Siz benim yaptığımdan uzaksınız, ben de sizin yaptığınızdan uzağım. İçlerinden sana kulak verir (gibi yapanlar) vardır.

Fakat akıllarını kullanmıyorlarsa, sen sağırlara gerçeği duyurabilir misin ki! İçlerinden sana bakıyor (gibi olanlar) da vardır. Eğer gerçeği görmek istemiyorlarsa, sen körleri doğru yola nasıl ulaştırabilirsin ki!” İşte bu âyet grubu meseleyi bütünüyle ortaya koymakta, inancın bir akıl ve irade işi olduğunu adeta bilinçlere kazımaktadır.

Şûrâ 42/15: “Allah bizim de Rabbimizdir; sizin de Rabbinizdir. Bizim işlediklerimiz bize, sizin işledikleriniz de sizedir. Aramızda tartışılabilecek bir konu yoktur.”

Şu‘arâ’ 26/216: “Eğer sana isyan ederlerse onlara de ki: Ben sizin yaptıklarınızdan uzağım.”

Sebe’ 34/25: “De ki: Bizim işlediğimiz suçtan siz sorumlu değilsiniz; biz de sizin işlediğinizden sorulacak değiliz.”

Kasas 28/55: “Onlar, boş söz işittikleri zaman ondan yüz çevirip ‘Bizim işlerimiz bize, sizin işleriniz size. Size selâm olsun. Bizim kendini bilmezlerle işimiz olmaz’ derler.”

Kitap ehlinden olup Hz. Peygamber’e tâbi olanlar kendilerine sataşıldığında muhataplarına aynı şekilde sataşarak cevap vermemekte, “Sizin işlerinizi size, bizimkiler de bize” diyerek onlara bulaşmamaya çalışırlardı. Söylemek istedikleri şuydu: Biz sahip olduğumuz şeylerle mutluyuz, onlardan ve onlarla olmaktan razıyız; siz de sizinkilerden memnunusuz.(11) Bu ifade “Sizin dininiz size, bizimki de bize” şeklinde de yorumlanabilir.

4. Şu âyetler bütün peygamberlerin ve elbette Hz. Peygamber’in gönderiliş gayesinin tebliğ olduğunu ortaya koymaktadır:

Mâide 5/67: “Sen ey Peygamber, Rabbinden sana indirilmiş olanın tamamını tebliğ et. Eğer bunu yapmadıysan Allah’ın (sana yüklediği) peygamberlik görevini tebliğ etmemiş (insanlara ulaştırmamış) olursun…”

Şûrâ 42/48: “Eğer yüz çevirirlerse, Biz seni onların üzerine bekçi olarak göndermedik. Senin görevin sadece tebliğ etmektir…”

‘Ankebût 29/18: “Siz ey (müşrikler veya kâfirler), eğer gerçeği yalanlarsanız, sizden önceki ümmetler de yalanlamıştı. Peygambere düşen görev, sadece gerçeği açıkça duyurmaktır.”

Nahl 16/35: “…Peygamberlere düşen görev, açıkça tebliğden başka bir şey değildir.”(12)

5. İnanç bir akıl eylemidir ve iradeyle ortaya konulması gerekir. İman veya küfür de bunların sonucunda istenip tercih edilir. Peygamberler ilâhî gerçekleri duyurur, vahiy eseri kitaplar da birer yol haritasıdır. Bu durumda insanların inanç ve davranış serbestîsine sahip olduğunu, hiç kimsenin hiç kimseyi zorlayamayacağını, karar verilen doğrultuda yaşanan hayatın hesabının âhirette verileceğini ve herkesin hak ettiği sonuçla buluşturulacağını bilmekte yarar vardır.

Hürriyet, inanmamayı da içerir. Bu nedenledir ki Bakara 2/256’da “dinde zorlamanın olmadığı” açıkça belirtilmektedir. Ayrıca içinde iman olduğu sürece, dışarıdan zorlamalara maruz kalan bir insanın dıştan, yani diliyle söylediği inkârın değerlendirmeye alınmayacağı Nahl 16/106’da vurgulanmaktadır.

6. Din, öncelikle gönül eylemidir; gönüldeki veya niyetlerdeki sapmalar, davranışlarda büyük aykırılıklara veya sapmaya dönüşmektedir. “İslâm” inancı, ilk peygamberden son peygambere kadar bütün peygamberlerin iman ettiği, yaşadığı, davranışlarıyla veya sözleriyle insanlara örnek olmaya çalıştıkları ve tebliğ ettikleri Allah katındaki tek makbul dindir. Bu dinin özü “tevhid”dir; yani “tek Allah’a kulluk etmek, başka varlıklara tapmamak ve Allah’a ibadette de başkalarını devreye sokmamaktır.”

Nahl 16/36: “Andolsun ki, biz her ümmete mutlaka bir peygamber göndermişizdir: Allah’a ibadet edin; şeytandan kaçının diye...” İşte risâlet kurumunun var ediliş gayesini bu âyet özetlemektedir. “Tek Allah’a iman ve sadece O’na kulluk yapmak” tevhid inancının olmazsa olmazıdır. Bu önemi nedeniyledir ki, Mekkeli müşrikler, kendi yanlışlarını terk etmek istemedikleri için, Yüce Allah Hz. Peygamber’den, onlara, “Sizin dininiz size, benimki de banadır” şeklinde hitap etmesini istemektedir.

7. Kur’ân’da savaşın sadece “savunma” amaçlı olduğu, saldırganlığın şiddetle reddedildiği de özellikle vurgulanmaktadır.

Bakara 2/190: “Size karşı savaş açanlarla, siz de Allah yolunda savaşın, fakat saldırganlık yapmayın! Muhakkak ki Allah saldırganlık yapanları sevmez.”

İnsanî erdemin en çok çiğnendiği, haksızlık ve zulmün en çok işlendiği olay anlamında “savaşa” Kur’an meşru sınırlar içerisinde izin vermiş, fakat kirli savaşa yol açmamıştır. Bu yüzden bir savaş ahlâkı geliştirmiştir.(13) İşte bu âyette çok açık bir şekilde saldırganlık reddedilmekte, yasaklanmakta, sadece savaş açanlara savunma amaçlı karşılık verilmesinin emri yer almaktadır. Hacc 22/39’da dikkat çekilen husus da budur.

8. Kur’ân’da din ve irade özgürlüğü bağlamında ne kadar âyet varsa hepsini neshettiğine inanılan Tevbe 9/5. âyet yanlış yorumlanarak bazı sıkıntılara neden olunmaktadır. Seyf “kılıç” âyeti de denilen bu âyette sözü edilen durum, “durduğu yerde duran müşrikleri nerede bulurlarsa öldürmekle” ilgili değildir.

Tevbe 9/5. âyetteki el-müşrikîne kelimesinin başında bulunan el takısı, söz konusu müşriklerin nitelikleri belirli kişiler olduğunu ortaya koymaktadır. Yani herhangi bir müşrik değil, sadece Müslümanlara savaş açan müşrikler bulundukları yerde öldürüleceklerdir. Çünkü onlar fiilen savaş içerisindedirler ve düşmanlıklarına devam etmektedirler. Bakara 2/190’da da hatırlatılan mesaj bundan ibarettir. Burada yadırganacak bir durum yoktur; çünkü saldırganlık söz konusu değildir.

9. İnsanların en kutsal değerlerinden birisi hayat hakkıdır. Mâide 5/32’de belirtildiğine göre “bir insanın hayatına kast etmek, sebepsiz yere insan öldürmek Kur’ân’a, hatta Tevrât’a göre bütün insanları öldürmekle eşdeğer tutulmuş”tur. İlâhî irade hayat hakkı noktasında son derece nettir ve temel duruş insan hayatına saygıdan yanadır.

10. Bu noktada Müslümanların diğer inançlardan olan kişilere karşı tutumlarının nasıl olması gerektiğini kavramak için Mümtehıne 60/8-9. âyetleri çok iyi bilmek gerekir: “Allah size, sizinle din savaşı yapmayan ve sizi yurtlarınızdan çıkarmayan kimselere iyilik yapmanızı yasaklamaz: Çünkü Allah fedakâr olanları çok sever. Allah size, yalnızca sizinle din savaşı yapan, sizi yurtlarınızdan çıkaran ve sizin çıkarılmanıza destek verenlerle dostluk kurmanızı yasaklar. Artık kim onlarla dostluk kurarsa, işte onlar zalim­lerin ta kendileridir.” Benzer mesajlar Bakara 2/190-193 ve Nisâ’ 4/89-91’de de söz konusudur.

Başka bazı âyetleri Mekke dönemi ile ilişkilendirip oralardaki hoşgörüyü hükümsüz gibi görenler, özellikle hata yapmakta olduklarını işte bu âyetlerin mesajarını anladıklarında göreceklerdir. Saldırganlık yapmayana saldırmak bir tarafa, onlara iyilik yapılması ve adaletle davranılması gereği üzerinde durulmaktadır. Çünkü Yüce Allah âyetin sonunda iyilik yapanları ve adalet sahiplerini sevdiğini beyan etmektedir.

Sözün sonunda şunu özellikle beyan etmeliyiz: Kur’ân’da savaş anlamında kullanılan kelimelerden biri kıtâl/mukâteledir; diğeri ise cihâd/mücâhededir. Kıtâl saldırgana karşılık verip “savaş yapmak” anlamına gelmekteyken, cihâd kavramı önüne gelen her inançsız veya farklı inançlardan olan kişileri öldürmeye değil, onları “kazanmaya dayalı bir faaliyet”tir.

İslâm’da cihâd, insan öldürmek için değil, kazanmak için yapılır. Bu nedenledir ki Furkân 25/52’de “en büyük cihad Kur’ân’ı anlatmak” şeklinde belirlenmiştir. Sadece bu âyet bile İslâm’ın savaş anlayışını kavramamıza yeter niteliktedir.

Dipnotlar

• 1 - Taberî, age., XXX, 330-332.
• 2 - Benzer bir âyet için bk. Yûsuf 12/40.
  • Yûsuf 12/40
• 3 - Benzer değerlendirmeler için bk. Râzî, age., XXXII, 145-146.
• 4 - En‘âm 6/52.
  • En‘âm 6/52
• 5 - A‘râf 7/6. 6 - Bakara 2/286; Fussılet 41/46; Câsiye 45/15; Necm 53/39. 7 - İsrâ’ 17/15; Fâtır 35/18; Necm 53/38.
  • A‘râf 7/6 Bakara 2/286 Fussilet 41/46 Câsiye 45/15 Necm 53/39 İsrâ 17/15 Fâtır 35/18 Necm 53/38
• 8 - Teğâbun 64/2. 9 - İnsân 76/3. 10 - Kehf 18/29.
  • Teğâbun 64/2 İnsân 76/3 Kehf 18/29
• 11 - Taberî, age., XX, 91.
• 12 - Benzer bir âyet için de bk. Yâsîn 36/17.
  • Yâsîn 36/17
• 13 - İslâmoğlu, age., s. 67’de 14. not.