Kureyş Suresi

Mekke’de indirilen, bazı âlimlere göre öncesindeki Fîl sûresinin devamı olan, adını ilk âyette yer alan “Kureyş” anlamındaki قُرَيْش kureyş kelimesinden alan ve 4 âyetten oluşan Kureyş sûresi, inişe göre 21, resmî sıralamada ise 106. sûredir.

Bu sûre, özellikle ilk kelimesi ve konusu nedeniyle hem nüzûl, hem de resmî olarak öncesindeki Fîl sûresiyle bağlantılıdır. Sûrede işlenen konu, Fîl ordusunun yok edilmesinin Kureyş’in güvenliği amacına yönelik olduğu, kış ve yaz seferlerini rahat yapabilmeleri ve Kâbe’nin Rabbine, yani Yüce Allah’a ibadet etmelerinin istenmesidir.

Sûrenin bütününde önce Ebrehe ordusunun helak edilmesinin ikinci gerekçesi, ardından bunun bir gereği olarak Hakk’a kulluk emri üzerinde durulmaktadır.

a) Kureyş’in Emniyeti

Yüce Allah sûrenin 1-2. âyetlerinde Kureyş’in güvenliği, yani onların kış ve yaz seyahat emniyetini sağlamasından söz etmektedir.

ı. Kureyş’in Güvenliği

لِا۪يلَافِ قُرَيْشٍ “Kureyş’in güvenliğini (sağladığı) için.”

Âyetteki لِا۪يلَافِ li îlâfi kelimesi “güvenlik için”; قُرَيْشٍ kurayşin sözcüğü ise “Kureyş’in” demektir.

Bu âyet, mesaj itibariyle ikinci âyetle yakın irtibatlı olduğu, bir anlamda ikinci âyet birincinin bedeli, yani açıklaması konumunda bulunduğu için onu da hem metin, hem de meal olarak verdikten sonra ikisini birlikte açıklamanın daha doğru olacağını düşünmekteyiz.

ıı. Yaz-Kış Seyahat Güvenliği

ا۪يلَافِهِمْ رِحْلَةَ الشِّتَآءِ وَالصَّيْفِ “Yani onların kış ve yaz yolculuklarının güvenliğini (sağladığı) için.”

Âyetteki ا۪يلَافِهِمْîlâfihim ifadesi “yani güvenlikleri için”; رِحْلَةَ rıhlete sözcüğü “seyahati”; الشِّتَآءِ eş-şitâi kelimesi “kış”; وَالصَّيْفِ ve’s-sayfi sözcüğü ise “ve yaz” demektir.

Bu âyetlerde Kureyş’in huzuru, kış ve yaz mevsimlerindeki ticari seyahat güvenliğinin sağlandığı hatırlatılmaktadır.

Yüce Allah’ın Kureyş’e sunduğu nimetler elbette sadece Fil ordusundan kurtarılmalarıyla sınırlı değildir. Kâbe’nin orada bulunması ve kıble yapılması, Hz. Peygamber’in kendi içlerinden seçilmesi gibi hususlar da Mekkelilere özel nimetler arasında sayılabilir.

Pek çok nimetin bir anlamda özeti durumunda olan güvenliğin sağlanması nedeniyle, kendilerinden bir istekte bulunulacağı belirtilmekte, istek zikredilmeden gerekçesi hatırlatılarak muhtemel karşı çıkışların önü kesilmek istenmektedir. Bu yorumumuz, Kureyş sûresinin ilk kelimesinin Fîl sûresinin ilk âyeti veya son âyetiyle ilişkilendirilmesi seçeneğinin sonucudur.

“Güvenliği için” anlamına gelen لِا۪يلَاف li îlâfi ifadesi değişik kelimelerle ilişkilendirilip farklı anlamlar elde edilebilir:

1. لِا۪يلَافِ li îlâfi ifadesi, Fîl sûresinin ilk âyetiyle ilişkili olabilir. Bu durumda anlam, “Rabbinin, Kureyş’in güvenliği, yani kış ve yaz seferlerinin güvenliği için Fil ordusuna neler yaptığını bir düşünsene” şeklinde olur.

2. لِا۪يلَافِ li îlâfi ifadesi, Fîl sûresinin son âyetiyle de ilişkili olabilir. Buna göre anlam, “Rabbin, onları (fil ordusunu), Kureyş’in güvenliği, yani kış ve yaz seferlerinin güvenliği için yenmiş ekin yaprağına çevirdi” şeklini alır.

3. لِا۪يلَافِ li îlâfi kelimesinin başındaki lâm edatı, üçüncü âyetteki فَلْيَعْبُدُوا felya‘büdû “ibadet etsinler” emriyle de ilişkili olabilir. Bu durumda anlam, “Kureyş’in güvenliği sağlandığı -veya güvenliği için- şu Ev’in Rabbine ibadet etsinler” şeklini alır. Zımnen şu anlam kastedilmiş olur: “Başka nimetleri nedeniyle yapmıyorlarsa da, bari sadece bu nimeti için Kâbe’nin sahibine, Rabbine ibadet etsinler.” Bu tercihe göre, konu Fil ordusuyla değil de, sağlanan diğer imkânlar, güvenlik veya huzurla ilişkilendirilmiş olur.

4. Âyetin başındaki lâm edatının bu ihtimallerin dışında bir de “taaccüb” anlamından söz edilmektedir ki bu durumda da anlam şöyle olur: “Kureyş’in güvenliğine, yani kış ve yaz seyahatlerindeki güven ve huzuruna şaşın.”(1) Sûrenin ilk âyetleriyle ilgili farklı ihtimallerden ilkini tercih ettiğimizi ve yorumlarımızı bu temel üzerine inşa ettiğimizi belirtmek isteriz.

b) Kulluk Görevi

Yüce Allah sûrenin 3-4. âyetlerinde öncelikle Mekkelilere, sonra bütün insanlığa hitap etmekte, yaratılışın asıl gayesini, Kureyş özelinde bütün insanlığa şu şekilde hatırlatmaktadır: “Kendilerini açlıktan doyuran ve her çeşit korkudan emin kılan şu Ev’in Rabbine kulluk etsinler.”

ı. Kâbe’nin Sahibi’ne Kulluk

فَلْيَعْبُدُوا رَبَّ هٰذَا الْبَيْتِ “Bu Ev’in (Kâbe’nin) Rabbine kulluk etsinler!”

Âyetteki فَلْيَعْبُدُوا fel‘ya‘büdû emri “ibadet etsinler”; رَبَّ rabbe kelimesi “Rabbine, sahibine, efendisine”; هٰذَا الْبَيْتِ hâze’l-beyti ifadesi ise “bu evin, bu mabedin” demektir.

İlk iki âyette Mekkelilere hatırlatılan nimetler, daha öncesine ait Fil olayıyla ilişkilendirilmişti. Şimdi ise Yüce Allah, kendilerini bu sayede hem açlıktan koruduğunu, hem de korkudan emin kıldığını hatırlatarak, bunun karşılığında O’na kulluk etmelerini kendilerinden istemektedir. Mekke, güvenli kılınmış bir şehirdir.(2) Ayrıca Kâbe, bu güvenin asıl merkezi ve nedenidir.(3) Bu özel güven nedeniyle âyette ilk muhataplar dönemin Mekkelileri, yani Kureyşlilerdir.

Bu âyette özellikle “Bu Beyt’in sahibi” denilmiş olması, bir taraftan Kâbe’nin kıymetini ortaya koyup, gerçekleşen kolaylıkların onun hatırına yapıldığını, diğer taraftan da Yüce Allah’a nispet edilen hiçbir şeyin O’nun koruması dışında kalmadığını belirtmek içindir.

Kâbe’nin sahibi olan Yüce Allah, mukaddes değerlerin de risâletin de dinin de vahyin de sahibidir. O halde, bu dünyada O’nun değer verdiği şeyler uğrunda fedakârlık yapanların Yüce Allah’ın desteğinden mahrum bırakılmayacakları bir kez daha ortaya konulmaktadır. Kâbe, değerini sahibinden, yani Yüce Allah’tan almaktadır. O halde O’nun değer verdiği şey değerlidir.

ıı. İnsanların Doyurulup Güvende Kılınması

اَلَّذ۪يٓ اَطْعَمَهُمْ مِنْ جُوعٍ وَاٰمَنَهُمْ مِنْ خَوْفٍ “O ki onları açlıktan (kurtarıp) doyurdu ve korkudan güvene kavuşturdu.”

Âyetteki اَلَّذ۪يٓ اَطْعَمَهُمْ ellezî at‘amehum ifadesi “onları yedirmiş olan(dır), yediren(dir), doyuran(dır)”; مِنْ جُوعٍ min cû‘ın ifadesi “açlıktan”; وَاٰمَنَهُمْ ve âmenehum fiili “ve onları emin kılmış (olandır), onlara güven vermiş (olandır)”; مِنْ خَوْفٍ min havfin sözcüğü ise “korkudan” demektir.

Burada Yüce Allah’ın Kureyş özelinde aslında bütün insanlığa yönelik iki nimeti gündeme getirilmektedir.

1. Açlık ve korku, insanın bedenine ait duygulardır. Burada zikr-i cüz’ irade-i küll, yani “parça anılarak bütünün kastedilmesi kuralı”ndan yararlanmak durumundayız. Buna göre, kastedilen anlamın bütün nimetler olduğunu rahatlıkla söyleyebiliriz. İnsanları maddî sıkıntılardan kurtaran Yüce Allah, Hz. Peygamber’i elçi olarak göndererek bu defa âhirete yatırım yapmalarını insanlardan istemekte ve bu imkânı kendilerine sağlamaktadır.

2. Âyette geçen اٰمَنَ âmene fiili yaygın anlama göre “iman etmek” manasına gelmemekte, “güven vermek” anlamını içermektedir. Bakara 2/3’te de ele aldığımız üzere e-m-n kökünden gelen kelimeler “inanmak”, “güvenmek”, “güvende olmak” ve “güven vermek” şeklinde dört boyutlu br anlam alanına sahiptir.

Konuyla ilgili en önemli örnek âyetlerden birisi Haşr 59/23’te Yüce Allah’ın el-mü’min sıfatının geçtiği şu ifadedir: “O, öyle Allah’tır ki, kendisinden başka hiçbir ilâh yoktur. O, mülkün sahibidir; eksiklikten münezzehtir; selâmet verendir; güven verendir (iman verendir, emniyete kavuşturandır); gözetip koruyandır; üstündür; istediğini zorla yaptırabilendir; büyüklükte eşi olmayandır.” Bu âyette sözü edilen el-mü’min kelimesi, Yüce Allah’ın bir sıfatıdır ve “güven veren, güven kaynağı” anlamına gelmektedir.

Emn kökünden gelen kelimelerin “emanet, emniyet, korkusuzluk” anlamına gelebilecek pek çok kullanım örneği Kur’ân’da mevcuttur. Burada vurgulamak istediğimiz husus, imanın sadece inanmakla sınırlı olmadığı, güvenmek, güvende olmak ve güven vermek manalarını da kapsamında bulundurduğu gerçeğidir ki yorumunu yapmakta olduğumuz âyette de “güven vermek, güvende kılmak” manası söz konusudur.

Yüce Allah’a kulluk etmenin sayılamayacak kadar gerekçesi vardır. Nitekim her şeyimizle O’na aidiz. Buna rağmen, belli nimetlerin zikredilme gerekçesi, duyarsız insanlara, yakın tarihten hatırlatmalar yapılarak inkârlarının önüne geçilme isteğidir. Mekkelilere hatırlatılan olay ile diğer insanlara Yüce Allah’ın sunduğu sayısız imkân ve nimetlerin hangi biri diğerinden daha eksik veya fazla ki! “Nimet ne kadarsa, sorumluluk da o kadardır” prensibine göre, sunulanların adaletsiz olmadığı sonucuna da ulaşılmış olur.

Dipnotlar

• 1 - Bu anlamlar için bk. Râzî, age., XXXII, 104-105.
• 2 - Âyetler için bk. ‘Ankebût 29/67; Tîn 95/3. 3 - Âyetler için bk. Bakara 2/125, 126; Âl-i İmrân 3/96-97.
  • ‘Ankebût 29/67 Tîn 95/3 Bakara 2/125 Bakara 2/126 Âl-i İmrân 3/97