‘Abese Suresi

Mekke’de risaletin ilk dönemlerinde, 2 veya 3. yıllarında indirilmiş olması muhtemel olan, 42 âyetten oluşan ve adını “yüzünü ekşitti” anlamındaki عَبَسَ ‘abese kelimesinden alan ‘Abese sûresi, iniş sırasına göre 27, resmî sıralamada ise 80. sûredir.

‘Abese sûresi, resmi sıralamada öncesindeki Nâzi‘ât ile yakın konu ilişkisine sahiptir. Vahyin, işleri düzenleme özelliği ile öğüt oluşu noktasındaki anlam ilişkisine ilaveten, kâinat kitabına yapılan ibret içerikli göndermeler ve mahşerde yaşanacaklar hakkındaki zikredilen bilgilerde de konu birlikteliği söz konusudur.

Sûrenin ilk âyet grubunda, görme engelli bir sahâbînin kendisinden bilgi almak için gelmesine rağmen, ona değil de Mekke’nin ileri gelenlerinden bir gruba yönelmeye devam ettiği için “Hz. Peygamber’i uyaran bilgilere şu şekilde yer verilmektedir: (Ey Peygamber,) o (azgın Mekkeli)nin arınacağını, yani gerçeği hatırlayıp bunun ona fayda vereceğini sana bildirecek ne olabilir ki! Kendini (hiçbir şeye) muhtaç görmeyen bu kişiyle ilgili olarak, sen ona yöneliyorsun. Oysa onun temizlenip arınmamasından sen sorumlu değilsin. Fakat (Allah’a) saygı ile koşarak sana gelenle ilgilenmiyorsun.”

11. âyetten itibaren, vahyin gerçeği hatırlatıcı bir öğüt olduğu ve dileyenin ondan yararlanabileceği, vahyin güvenilir eller sayesinde korunduğu şu şekilde belirtilmektedir: “Hayır, (hayır; bu davranış doğru değil). Hiç şüphe yok ki, bunlar (gerçeğin) hatırlatılmasıdır ve dileyen ondan (Kur’ân’dan) gerçeği hatırlar. (Kur’ân), kıymetli ve güvenilir elçilerin ellerinde, yüceltilmiş, arındırılmış, mukaddes, değerli sahifelerdedir.”

17. âyetten itibaren, insanın yaratılış kaynağına dikkat çekilerek, onun hayat yolculuğu özetlenmekte ve bu yolculuğun mahşerde sona erdirileceği beyan edilmektedir.

24. âyetten itibaren, âhiret inancı olmayan insanın, yediği gıdalara ibret gözüyle bakması istenmekte ve mahşer duruşmasına dikkat çekilmektedir.

34. âyetten itibaren, sûrenin sonunda, mahşerde kişinin yakınlarından bile kaçacağı ve herkesin meşgul olmak durumunda kalacağı bir işinin bulunacağı dile getirilmektedir. Orada bazı yüzlerin sevinçli, bazılarının ise sıkıntılı olacağı hatırlatılarak, bunun, yoldan sapan nankörlerin bir niteliği halini alacağı ifade edilmektedir.

‘Abese sûresinin 1-16. âyetlerinde, önce görme engelli sahâbînin gelişine olumsuz tepki verilmesi hatırlatılmakta, ardından bu engelli sahâbînin arınma ve öğüt alma durumu gündeme getirilmektedir. Daha sonra, Hz. Peygamber’in, “tebliğden yararlanıp Müslüman olurlar” beklentisiyle kendilerine yöneldiği kibirli insan tipi tanıtılmakta, böylelerine karşı ısrarcı olmanın doğru olmadığı bildirilmekte, sonunda arınma duygusuyla gelen kişiyle yeterince ilgilenmemenin yanlışlığı özellikle vurgulanmakta, ardından vahiyden dileyenlerin istifade edeceği beyan edilmektedir.

Âyetlerin Nüzûl Sebebi

Tefsirlerde yer alan rivayetlere göre, sûrenin ilk âyetleri şöyle bir olay üzerine nazil olmuştur: Hz. Peygamber bir gün ‘Utbe b. Rabî‘a, Şeybe b. Rabî‘a, Ebû Cehil b. Hişâm, Abbâs b. Abdilmuttalib, Übeyy b. Halef, Ümeyye b. Halef, Velîd b. Muğîre gibi Mekke’nin ileri gelenlerine tebliğ yaparken, görme engelli bir sahâbî olan Abdullah ibn Ümmi Mektûm(1) onun yanına gelmişti. Arzusu, vahyin kendisine de açıklanmasıydı. O esnada, Hz. Peygamber Mekke’nin ileri gelen bu kişilerine hitap ediyordu. Onların Müslüman olmaları büyük bir kitlenin de Müslüman olması anlamına gelebilecekti; bu nedenle, görme engelli sahâbî ile gerektirdiği gibi ilgilenememişti.

İşte sûrenin ilk grup âyeti bu olay üzerine indirilmiş ve böylece bu davranışın hatalı olduğuna dikkat çekilmiştir. Âyetler indirildikten sonra, Hz. Peygamber’in İbn Ümmi Mektûm’a, “Merhaba, ey Rabbimin kendisi sebebiyle beni uyardığı kişi, bir arzun var mı?” diyerek özel ilgi gösterdiği de rivayet edilmektedir.(2)

a) Görme Engelliye Karşı Olumsuz Davranış

Yüce Allah, sûrenin 1-7. âyetlerinde gerçeği öğrenmek için koşarak gelen bedensel engelli bir kişiye yönelik olumsuz bir davranışı kınamakta, Hz. Peygamber’i, tebliğin mahiyeti ve nasıl yapılması gerektiği noktasında inşa etmekte, ayrıca tebliğden kimin yararlanıp yararlanmayacağını onun bilemeyeceğini kendisine “(Ey Peygamber,) o (azgın Mekkeli)nin arınacağını sana bildirecek ne olabilir ki!” şeklinde soru cümleleriyle beyan etmektedir.

Ardından, kendini yeterli görüp başka bir şeye ihtiyaç hissetmeyen insan tipi çok önemli bir kelimeyle nitelendirilmekte, onunla ilgili olarak tebliğde ısrarın gerekli olmadığı Hz. Peygamber’e şu şekilde bildirilmektedir: “Kendini (hiçbir şeye) muhtaç görmeyen bu kişiyle ilgili olarak, ona yöneliyorsun. Oysa onun temizlenip arınmamasından sen sorumlu değilsin.”

ı. Abes Davranan Kimdi?

عَبَسَ وَتَوَلّٰى اَنْ جَآءَهُ الْاَعْمٰى “Görme engelli biri ona geldi diye yüzünü ekşitti ve arkasını döndü.”

Buradaki عَبَسَ ‘abese fiili “yüzünü ekşitti”; وَتَوَلّٰى ve tevellâ fiili “ve arkasını döndü”;اَنْ جَآءَهُ en câehû fiili “ona geldi diye”; الْاَعْمٰى el-a‘mâ kelimesi ise “görme engelli, âmâ, kör kişi” demektir.

Burada görme engelli bir sahabinin gelişinden dolayı yüzünü elşitip arkasını dönen kişi gündeme getirilmektedir.

1. عَبَسَ وَتَوَلّٰى “Yüzünü ekşitti ve arkasını döndü.” Âyette yer alan bu iki fiili kimin gerçekleştirdiği noktasında, âlimlerimiz arasında büyük oranda fikir birliği vardır. Nüzûl sebebi rivayetinde de aktardığımız üzere, olay Hz. Peygamber’in görme engelli bir sahâbîye karşı tutumuyla ilgili görülmekte ve devam eden âyetlerde, bunun yanlış bir davranış olduğu beyan edilmektedir. Bu konu ile ilgili olarak iki görüş hakkında bilgi verecek ve bazı değerlendirmeler yapacağız.

a) “Yüzünü ekşitip arkasını dönen kişi”nin Mekke’nin ileri gelenlerinden biri olma ihtimali çok yüksektir. Buna göre, yüzünü çevirip arkasını dönen kişi Hz. Peygamber değil, yanındaki kibirli şahıstı.(3) İsim verilmemesi, söz konusu kişinin inkarcı-müstekbir bir tip olduğunu da gösterebilir.

Hz. Peygamber’in yanında bir kişi değil de bir grubun olduğu rivayet edilmektedir. Esasında bu tür kullanımlar Kur’ân’da yer almaktadır. Tâhâ 20/49-50’de Firavun’un önce Hz. Mûsâ ile Hz. Hârûn’a hitaben soru sorduğu, âyetin sonunda sadece “ey Mûsâ” dediği beyan edilmektedir.

Aktarmaya ve izaha çalıştığımız bu ilk görüşün bazı delilleri olduğunu düşünmekteyiz.

ı. Müddessir 74/22-23’te de geçtiği üzere, âyetteki عَبَسَ ‘abese ve تَوَلّٰى tevellâ fiillerini yapan kişinin söz konusu heyetteki Velîd b. Muğîre olduğu kanaatindeyiz. Orada hem ‘abese hem de “arkasını dönmek” anlamındaki edbera kelimeleri geçmektedir. Bu fiillerin vahyin muhatabı bir peygambere aidiyeti noktasında sorun görülebileceği için, yüzünü ekşitip arkasını dönme eylemi Hz. Peygamber’e nispet edilmek istenmemektedir.

Kur’ân’da iki kez geçen عَبَسَ ‘abese fiilinin bir yerde Velîd b. Muğîre’ye, diğer yerde Hz. Peygamber’e nispeti zihinleri yorabilecek sonuçlara da neden olabilir. Fiili, Hz. Peygamber’e nispet etmeme durumu, çok önemli bir hassasiyet ifadesidir; Hz. Peygamber’i böyle bir davranıştan uzak görme arayışıdır. Bu yaklaşımın saygıdeğer olduğu kuşkusuzdur.

ıı. ‘Abese sûresi, iniş sırasına göre Necm sûresinden hemen sonradır. Bu durumda ‘Abese sûresinin ilk iki âyetindeki zamirlerin ait olduğu şahsı Necm’de aramak yanlış değildir. Hatta eğer bir sorun varsa, zamirin ait olduğu kelimeyi orada aramak bir zorunluluktur. Buna göre, Necm 53/33-42. âyetlerde, haktan yüz çeviren bir tipten söz edilmekte ve 33. âyette bu kişinin ilk özelliği, tıpkı ‘Abese’de olduğu gibi تَوَلّٰى tevellâ “yüz çevirdi” fiiliyle ifade edilmektedir. Kaynaklarda belirtildiğine göre, bu şahıs da Müddessir’de olduğu gibi Velîd b. Muğîre’dir.(4)

Anlaşılan o ki, bu kişi hem kendini diğer insanlardan üstün gören, hem de başkalarının dertleriyle ilgilenmemede ısrarcı bir anlayışa sahip birisiydi. Dolayısıyla, görme engelli sahâbî Hz. Peygamber’in yanına geldiğinde yüzünü ekşitip arkasını dönenin söz konusu kişi, yani Velîd b. Muğîre olduğunu söylemek, diğer görüşe göre çok daha doğrudur; çünkü bu iki sûre peş peşe indirilmiştir.

Duhâ ve İnşirâh’ta veya Fîl ve Kureyş sûrelerinde, hatta bütün sûrelerde olduğu gibi, Necm ve ‘Abese sûreleri arasında da konu ilişkisinin bulunduğunu ifade ederek, bu yaklaşımın isabetli olduğunu belirtmek zorundayız.

ııı. Sûrenin ilk iki âyetindeki fiillerin gâib, yani “üçüncü tekil şahıs” sigasında getirilmesi de, bu tercihin dolaylı destekçisi durumundadır. Her ne kadar 3. âyetteki muhatap zamirine geçişin bir “iltifat sanatı” gereği olduğu görüşü ileri sürülse de, bu doğru değildir. Zira ilgili fiilleri bir önceki sırada indirilen sûrede sözü edilen Velîd’e ait görmenin önemli bir tercih olabileceğini belirtmek durumundayız.

ıv. Resmî sıralamada ‘Abese sûresinden önceki sûre olan Nâzi‘ât sûresinde de, iki insan tipinden söz edilmektedir. Buna göre, sûrenin 37-39. âyetlerinde azgın insana yer verilmekte, onun dünya hayatını tercihi gündeme getirilmekte ve sonunda varacağı yerin cehennem olduğu beyan edilmektedir.

İşte ‘Abese’deki “yüzünü ekşitip arkasını dönen kişi”nin, böyle bir tip olduğunu söylemek ve maksadı Velîd b. Muğîre olarak belirlemek gerekir. Çünkü resmî sıralamada da sûreler arasında çok önemli konu bağları mevcuttur.

Gerek nüzûl, gerekse resmî sıralamada sûrelerin dizilişi onların birbirinden tamamen farklı oldukları gibi algılanmamalıdır. Sûrelerin birbirinden ayrılması da, aralarına Besmele konulması da vahyin mushaflaşma süreciyle ilgilidir. Dolayısıyla bir sûrenin ilk âyetindeki bir zamiri nüzûl veya resmî sıralamada öncesindeki sûrede aramak hiçbir şekilde yanlış değildir.

v. Bir peygamberin yanında bulunan mağdur ve mazlum kişilerin oradan uzaklaştırılması isteği, kâfir yöneticilere ait bir talep ve beklenti olarak Kur’ân’da yer almaktadır. Hz. Nûh’un kavminden kâfir ileri gelenler, “ayak takımı, sığ görüşlüler, toplumun en düşükleri” olarak gördükleri o günün müminlerini yanından uzaklaştırmasını istemiş, Hz. Nûh ise bunu yapamayacağını kendilerine ifade etmişti.(5)

Bu âyetlerden de açıkça anlaşıldığı üzere, küfrün tabiatında İblis’ten gelme bir bozukluk olarak “imanı ve mümini hakir görmek” vardır. Eğer ‘Abese sûresinin ilk âyetindeki fiilleri Velîd b. Muğîre ile ilişkilendirirsek, bunu küfrün tabiatını devam ettirmesi olarak anlayabiliriz. Çünkü onların isteği, statü farkı yaratmak ve sınıf ayırımı yapmaktı.

Ebû Leheb örneğinde de olduğu üzere, Mekke’de çevredeki diğer müminleri hor ve hakir görenler vardı. Mesed sûresinin iniş nedeni olarak gösterilen rivayete göre, Ebû Leheb “Yuh olsun, yazıklar olsun sana! Bizi bunun için mi buraya topladın?” diyerek kalkıp gitmişti.(6)

Diğer bir rivayette ise aynı şahıs Hz. Peygamber’e hitaben, “Sana inanırsam bana ne verilecek?” diye sorunca, Nebî (as), “Müslümanlara verilen ne ise (sana da) o” cevabını vermişti. Bunun üzerine Ebû Leheb, “Böyle bir dine yazıklar olsun, beni diğer insanlarla bir tutan böyle bir din olmaz olsun” demişti.(7)

İşte, saydığımız bunca gerekçe nedeniyle, ‘Abese sûresinin ilk iki âyetindeki fiillerin söz konusu gruptaki Velîd b. Muğîre’ye ait olması fikri zikredeceğimiz diğer görüşe göre çok daha tutarlıdır.

b) Büyük çoğunluk “Yüzünü ekşitip arkasını dönen kişi”yi Hz. Peygamber olarak kabul etmektedir. Yaygın kabule göre, bedensel engelli bir sahâbî, daha önce başlamış bir tebliğ faaliyetinin arasına girince Hz. Peygamber bundan hoşlanmamış ve arkasını dönmüştür.

ı. Aslında görme engelli sahâbî her ne kadar görme engelli olsa da, duymasında bir sorun yoktu. Muhtemelen Hz. Peygamber’in yanında birilerinin olduğunu da işitmekteydi. Bu nedenle, onun da hemen söze girmemesi ve konuşmanın bitmesini beklemesi gerekirdi.

ıı. Esasında, Hz. Peygamber yakın akrabasını uyarmakla emrolunmuştu(8) ve söz konusu kişilerle de bu emir doğrultusunda görüşüyordu. Bu durumda, daha önce Müslüman olan İbn Ümmi Mektûm’un, Hz. Peygamber’den ilk etapta alabileceği bilgileri almış olması gerekirdi; büyük bir ihtimalle bunları almıştı da. Dolayısıyla daha acil olan durum, diğerlerinin dini dinlemesi ve tebliğden yararlanmasıydı. İbn Ümmi Mektûm, daha önemli olanı daha az önemli olana tercih etmeli ve konuşmanın bitmesini beklemeliydi.

Buradan bakıldığında, Hz. Peygamber’e nispet edilen “ilgilenmeme” davranışı mazur görülebilirdi. Ancak “Seni izleyen müminlere kol kanat ger” şeklindeki Şu‘arâ’ 26/215. âyetinde, onun çevresindeki müminleri dışlamamak ve onları koruyup gözetlemek emri yer almaktaydı. Bu nedenle, Hz. Peygamber, Yüce Allah tarafından uyarılmak durumunda kalmıştı. Demek ki, Hz. Peygamber burada bir içtihat hatası yapmıştı ve bu nedenle de uyarılmıştı.

ııı. Toplumda fakirler ve düşkünler kendilerinin ikinci plana itildikleri gibi bir kanaate sahip olmamalıydı; bireysel ve toplumsal olarak onlara bir önceliğin verilmesi gerekliydi. Bu açıdan Hz. Peygamber uyarılmış ve davranışının yanlış olduğu mesajı kendisine verilmişti. Aslında Yüce Allah, En‘âm 6/52’de Hz. Peygamber’e “Rablerinin rızasını gözeterek sabah akşam O’na yalvaranları huzurundan kovma” buyurarak, bu konuda bir uyarıda bulunmuştu.

Eğer ‘Abese sûresinin ilk âyetindeki fiiller Hz. Peygamber’e aitse, En‘âm 6/52’deki bu uyarının da ‘Abese 1’deki davranışla ilgili olduğunu söylemek durumundayız. Çünkü bir peygamber, uyarıldığı bir konuda aynı hatayı iki kere yapmaz.

Kaldı ki, Hz. Peygamber Kehf 18/28’de, “Rablerinin rızasını gözeterek sabah akşam O’na yalvaranlarla birlikte sen de sabret” buyrularak, bu konuda sabırlı olması noktasında da uyarılmıştı. Durum böyle olunca, En‘âm 6/52 ve Kehf 18/28’deki uyarıların ‘Abese 80/1’deki davranıştan sonra indirildiğini söylemek zorundayız.

Bu iki ihtimal çerçevesinde, “yüzünü ekşitip arkasını dönen kişinin Hz. Peygamber değil, Velîd b. Muğîre olduğu görüşünü benimsediğimizi özellikle belirtmek istiyoruz; âyet metinlerinden anlayabildiğimiz budur; gerçeği Yüce Allah bilir.

2. اَنْ جَآءَهُ الْاَعْمٰى “Görme engelli biri ona geldi diye.” Bu âyeti “Çünkü görme engelli biri yanına gelmişti” şeklinde tercüme etmek de mümkündür. Buna göre âyetteki اَنْ en edatını “çünkü” anlamındaki iz edatı manasına almak da mümkündür.(9)

Burada yüzü ekşitip arkasını dönmenin gerekçesi gündeme getirilmektedir.

a) Görme engelli zatın isminin Ömer b. Kays veya Âmir b. Lüheyy oğullarından Abdullah b. Şurayh b. Mâlik b. Rabî‘a el-Fihrî olduğu ifade edilmektedir.(10) Bu zat Abdullah ibn Ümmi Mektûm olarak meşhurdur.

b) Bu zatın kimin yanına gittiği, yani âyetteki جَآءَهُ câehû ifadesindeki hû zamirinin kimi gördüğü önemli bir husustur. Genelde âlimlerimiz bunu “Hz. Peygamber”le ilişkilendirmektedir. Bu yaklaşım, zorlama yorumlarla savunulmaya çalışılmıştır. Çünkü burada Hz. Peygamberle ilgili hiçbir ifade henüz geçmemektedir. Dolayısıyla zamiri ona götürecek bir durum ve imkân yoktur.

Bizim de benimsediğimiz diğer yaklaşıma göre ise, zamir ilk âyetteki fiillerin de faili olduğunu kabul ettiğimiz Velîd b. Muğîre’ye gitmektedir. Hz. Peygamber’in yanında onunla konuşuyorken görme engelli sahâbî yanlarına, yani bu kişinin yanına gelmişti. Bu nedenle yüzünü ekşitip arkasını bu kişi dönmüştü.

c) Nüzûl sebebini aktarırken de belirttiğimiz üzere, görme engelli sahâbî Hz. Peygamber’den bilgi öğrenmek üzere gelmiş, ancak etrafı kalabalık olduğu için Hz. Peygamber kendisiyle ilgilenememişti. Burada öne çıkan husus, tebliğde kimin öncelik hakkına sahip olduğunun bilinmesidir.

Bir insan görme engelli olabilir; bu nedenle ortamı hakkı ile bilemeyebilir; olup bitenlerin ne tür bir önem arz ettiğini fark edememiş olabilir. Bu yüzden, masum bir istekle gelip bilgi almak istemesi nedeniyle, öğütten yararlanıp yararlanmayacağı belli olmayan insanların gerisinde bırakılması, uyarı gerektiren bir tutum olarak görülmüş ve ilâhî müdahale yapılmıştır.

d) Bilindiği üzere, Kur’ân’da sûrelerin dizilişi de rasgele değil, çok önemli ilkeler çerçevesinde gerçekleştirilmiş, sûreler arasında muhteşem anlam ilişkileri gözetilmiştir. Bu açıdan bakıldığında, ‘Abese sûresinin Nâzi‘ât sûresiyle de elbette anlam ilişkisi vardır. İşte tam da bu noktada, tebliğde önceliğin kime verilmesi gerektiği sorusunu cevaplandırmak için Nâzi‘ât 79/45’e de bakmak durumundayız.

Yüce Allah, orada Hz. Peygamber’e, “Sen sadece onun (Son Saat’in) azametinden korkanları uyarabilirsin” buyurarak, uyarının öncelikli olarak kime yapılması gerektiğini de belirtmiş olmaktadır. Demek ki uyarıda ilk sıra “haşyet sahipleri”ne verilmelidir.

Yâsîn 36/11’de ifade edildiğine göre, Hz. Peygamber, öğüdün peşinden gitmek isteyen ve Rahmân’a gaybda saygı duyan kişileri uyarabilecek, uyarıdan bu kişiler yararlanabilecektir. Bu itibarla, sonucu nasıl şekilleneceği bilinmeyen bir tebliğ ile, peşinen yararlanması kesin gibi olan bir tebliğin muhatapları arasında tercih ikinciden yana olmalıydı.

Bu nedenle, kendince güçlü mazereti bile olsa, Hz. Peygamber bu öteleme nedeniyle bir sonraki âyette uyarılmak durumunda kalmıştı. Uyarıya konu eylemi “çok büyük bir hata” olarak görmektense, “daha uygun olanı tercih etmemek” şeklinde algılamak mümkündür; ancak hemen belirtelim ki, bu bile bir peygamber için uyarılmayı gerektirecek bir davranıştır; sonuç da bu şekilde tecelli etmiştir.

e) Görme engelli bir sahâbîye kızıp arkasını dönen kişi ister müminleri Hz. Peygamber’in yanında görmek istemeyen kibirli Velîd olsun, isterse Hz. Peygamber olsun, belli ki Hz. Peygamber Mekke’nin hatırlılarına yönelmişken bu durum meydana gelmişti. Burada bize öğretilen husus, “gerçeği öğrenmek isteyenlerin dışlanmaması gerektiği”dir.

Yüce Allah, vahyin ilk sûrelerinden olan Duhâ 93/10’da Hz. Peygamber’i, kendisinden bir şey istenmesi durumunda muhatabı azarlamaması noktasında bilgilendirmişti. Bu noktada, “soru soranın azarlanmaması gereği” kendiliğinden ortaya çıkmaktadır.

Önceden uyarılan Hz. Peygamber’in buna rağmen görme engelli sahâbîye surat asması ve ona arkasını dönmesi oldukça sıkıntılı sonuçlar doğurabilir. Bu nedenle, sûrenin ilk âyetlerindeki iki fiilin fâilini Velîd b. Muğîre olarak görmek çok daha doğrudur.

Yüzünü ekşitip arkasını dönmediğini düşündüğümüz Hz. Peygamber’in, onunla yeterince ilgilenmeyip Mekkeli ileri gelenlere yönelmeye devam etmesi de elbette bir sorundu. Bu durum, bir sonraki âyet grubunda bir eleştiri konusu olarak görülmüş, bu defa ifadeler çok açık bir şekilde ve doğrudan Hz. Peygamber’e yöneltilmiştir.

f) Biz kabul etmesek de, eğer ‘Abese sûresinin ilk âyetlerindeki fiiller Hz. Peygamber’le ilişkili görülürse, bir insanın peygamber bile olsa hata yapabileceği, önemli olanın hatada ısrar etmemek olduğu söylenmelidir. Muttaki ve muhsin insanların başında yer alan peygamberler de elbette hata yapabilirler. Ancak onlar diğer insanlardan farklı olarak, “bir hatayı iki kere yapmazlar; sürekli hata işlemezler; hatadan tevbe etmeden ve yanlışları düzeltilmeden ölmezler.”

Peygamberler model insanlardır; yaptıkları bir hata düzeltilmeden ölürlerse, ilgili davranış ümmete daha büyük bir yanlış olarak kalabilir. Bu nedenle, onların hatadan dönmeyi gerçekleştiren ve bunu öğreten bir hassasiyette olduğu da bu şekilde ortaya konulmuş olmaktadır. Âdem de, İblis de hata yapmıştır; aralarındaki fark, Âdem hatasından dönerek Hz. Âdem olmuş; İblis ise hatada ısrar ederek “şeytan” sıfatını almıştır. Hatadan dönmek erdemdir; ısrar ise aldanmaktır.

- Bedensel Engellilere Karşı Nasıl Davranmalı?

‘Abese sûresinin ilk âyetlerindeki mesaj ve uyarı nedeniyle, bir konuya daha yakından bakılması gerektiği kanaatindeyiz. Bedensel engelliler ve bedensel engelli olacağı düşüncesiyle ana rahminde katledilen çocuklar konusunda nasıl bir tutum içerisinde bulunmamız gerektiğini ifade etmek istiyoruz.

ı. Bu âyetler, bedensel engelli insanlara ayrıcalıklı ve öncelikli davranmamızı öğütlemektedir. Bedensel engelli bir insandan, diğer kişiler gibi davranması beklenemez. Bu nedenle, eğer herhangi bir eksiklik yapmışlarsa, bunlar eksiklik olarak görülmemeli ve onların mutlaka hayata ve topluma katılmaları sağlanmalıdır.

Aslında kendileri geri durmak isteseler bile onları hayatın merkezine almaya çalışmak gerekirken, kendisi talip olan bir engellinin mutlak surette bir önceliğe sahip kılınması zorunludur. Peygamberliğin ilk yıllarında henüz inşa edilmemiş bile olsa, bir süre sonra Hz. Peygamber’in bu tür insanlara yönelik çok hassas davrandığı ve onları hayatın merkezine aldığı, hatta İbn Ümmi Mektûm’u iki defa Medine’de yerine vekil bıraktığı bilinmektedir.(11) Bu olay bile, Rasûlüllah (as)’ın söz konusu kişiye yönelik bir tebliğ sıralaması eksikliği yaptığını göstermektedir.

ıı. Bedensel engellilere öncelik verilmesi ve onların hayattan dışlanmaması gerektiği bu âyetlerde mesaj olarak yer almaktadır. Günümüz şehir planlamacılığında, bedensel engelli vatandaşlarımızın hayatın merkezinde ve yapabilecekleri bütün görevlerde mutlak surette istihdam edilmelerini sağlayacak tedbirlerin alınması gereklidir.

Mabetlerden kültür etkinliklerinin yapıldığı mekânlara varıncaya kadar, insanı ilgilendiren her yerde bedensel engellilerin gözetilmesi bir zorunluluktur; aksinin yapılması veya onların ihmal edilmesi insanlık suçudur.

Artık toplum mühendisliği yapanlar, toplumun bütün fertlerini ve bütün katmanlarını plan ve projelerinin öncülü olarak görmeli, tedbir almada herhangi bir gevşeklik veya tembellik göstermemelidirler. Gelişmişlik ölçüleri arasında, bedensel engellilere sahip çıkmak artık çok önemli bir veri olarak kabul edilmeli, onlara sahip çıkmak ile gelişmişlik arasında yakın bir ilişki kurulmalıdır.

ııı. Bedensel engellilerin durumu, hem kendileri için, hem aileleri için, hem de bütünüyle toplum, hatta insanlık için birer imtihandır. İnsan, tâbi tutulduğu imtihanı başarmalıdır; imtihan sorularını iptal etmeye çalışmamalı, aksine soruları cevaplamaya gayret etmelidir. Hayatın devasa problemleri karşısında başarıyı elde etmek için, standart dışına çıkmak ve üstün gayretler ortaya koymak gerekmektedir.

Bu hayatın imtihan sorularını bizzat Yüce Allah belirlemekte ve insanlardan onları doğru cevaplamalarını beklemektedir. Bedensel engelli olmak da bir soru türüdür ve onlara yönelik çalışmalar yapmak ise cevabı oluşturmak demektir. Bir çeşit tedavi gerektirecek hayat gerçekliği olan engellilik konusunda öncelikle bilim insanlarının görev bilincine sahip olması beklenmekte, çalışmaların seyri ve ilerleme trendi onların samimiyet ve çalışmalarına bağlanmaktadır.

ıv. Bedensel engelli doğmak, eğer önceden yapılmış bir kabahat yoksa çocuk için bir kader ise de, engelli kalmak kader değildir; aksine, onun tedavisi için çalışmak bir görevdir. Bedensel engelliliğin tedavisi için çaba sarf etmek bilim insanlarının, onları ekonomik olarak desteklemek ise kurumların, devletin ve bireylerin görevidir.

Ana rahmindeki engelliler, herkesten daha çok yardıma muhtaçtırlar. Onlara yardım elini uzatmak, onların tedavisi için çalışmak demektir. Zekât kurumunu, fakirleri gözetmek esasından ayırmamak kaydıyla, bu tür araştırmalara da yönlendirmek hayâtî bir önem arz etmektedir.

v. Bedensel veya zihinsel engelli çocuk sahibi olma noktasında risk taşıyan evliliklerden mümkün mertebe uzak durmaya çalışmak da bir duyarlılıktır. Ancak bilinmelidir ki, engellilerin hepsi bu tür evliliklerden kaynaklanmamaktadır. Engelli doğmak her zaman mümkün olduğu gibi, sonradan engelli olmak da bazen kaçınılmaz olabilmektedir. Bu nedenle, sadece yapılan evlilikleri sorgulamakla yetinmemeli, sonradan da çeşitli engelliliklerin meydana gelebileceğini hatırdan çıkarmamalıyız.

vı. Engellilerin ekonomik varlıklarından yararlanmak isteyenler onlara yönelik hizmet yaparken, meselâ araba veya araç-gereç üretirken, diğer insanlar da bu görevi ibadet ve sorumluluk bilinciyle gerçekleştirmelidirler.

Sosyal yardımlaşma kurumlarının veya belediyelerin, hizmet alanları içerisinde bedensel engelli vatandaşlarımıza yönelik hizmet üretmeleri artık bir lüks değil, hayatın ayrılmaz bir gerçeğidir. Yetimlerin ve engellilerin topluma emanet edildiği bilinciyle hareket edenler, kendi öz ve engelsiz çocuklarından daha önce, yetimlerle ve engellilerle ilgilenmelidirler.

Bilmelidirler ki, onların kimsesi yoktur; onların kimsesi, kendilerine sahip çıkma duyarlılığını gösteren toplum fertleridir. Onlar herkese muhtaçtır ve bu ihtiyaç bir gün herkesin kapısını çalabilir. Bugün sağlam olanlar, yarın engelli olabilir; bugün yardım etmek durumunda olanlar yarın yardıma muhtaç hale gelebilirler. Bu nedenle, sorunu önemseyerek çözüm için çareler üretmek, insan olma onurunun gereğidir.

vıı. Engelli çocukları olan aileler de şunu unutmamalıdır: İnsan ölünce onun amel defteri kapanır; sadece üç yoldan açık kalır: Sadaka-i câriye, sâlih bir çocuk ve kendisinden yararlanılan ilim veya ilmî çalışma.(12) İşte, engelli çocukları olup onlarla ilgilenen ailelerin sadaka-i câriyesi onların çocuklarıdır.

Çocukların her çağrısı ve yardım talebi, aileleri için birer sadakadır. Onların imtihanları aynı zamanda sadaka-i câriyeleri olarak işlemektedir. Engelli çocuklar onların cennet yoldaşlarıdır. Bu çocuklara sahip çıkan herkes bu fedakarlıklarının karşılığını inşallah alacaklardır.

Ana Rahmindeki Engellilere Davranış

- Buraya kadar söylediklerimiz, hayatta olan engelliler için yapılması gerekenler noktasındaki bir kısım fikirlerimizdir. Bu arada henüz doğmayanlara/doğamayanlara yönelik görevlerimizin olduğu da unutulmamalıdır.

Tekvîr 81/8-9’da genişçe ele alacağımız üzere, ana rahmindeki ceninler üzerinde çeşitli araştırmalar yapılıp, engelli doğacağı tahmin edilen veya anlaşılan çocukların hayat hakkı ellerinden alınmaktadır. Bedensel engellilere sahip çıkmaktan ve onlara karşı görevlerini tam anlamıyla yapmaktan kaçınanlar, çareyi çocukları öldürmekte arıyorlar.

Nûr 24/61 ve Feth 48/17 gibi âyetlerde, bedensel engellilere yönelik hüküm esnekliği getiren Kur’ân, onların hayattan dışlanmaması gerektiğini ortaya koyarken, sözüm ona medeni olduğunu iddia edenler, engellileri hayattan uzaklaştırmayı yeğliyorlar.

Engelli doğacağı belli olan çocuklar için yeni çalışmalar yaparak, onlar için gerekli ortamları sağlamanın yanında, o tür rahatsızlıkların tedavisi için araştırmalar yapmak, projeler üretmek ve bilimin bütün verilerini kullanarak çözüm aramak, insan olmanın gereğidir. Bedensel engelliler hayatın bir gerçekliği olduğu için, tıpkı diğerleri gibi onlara yönelik çalışmalar öncelikle yapılmalı, araştırmalar ötelenmemeli ve terk edilmemelidir.

- Genellikle kız-erkek ayırımı yapılmadan, ancak kısmen de olsa kızlara yönelik olarak daha sıkça işlenen çocuk cinayetleri yaşanmaktadır. Kur’ân’ın insanlığa sunduğu en önemli hediyelerden biri “hayat hakkı”dır. İşte evrensel duyuru: “Cinayet işleyen veya yeryüzünde bozgunculuk çıkaran hariç, kim bir cana kıyarsa bütün insanlığı öldürmüş gibidir. Kim de bir hayat kurtarırsa bütün insanlığı kurtarmış gibi olur.”(13) Hayat hakkı en kutsal değerlerdendir. Bunu garanti altına almadan herhangi bir değerden söz edilemez.

- Tekvîr 81/8-9’da genişçe ele alacağımız üzere, şimdilerde yaşanan “kürtaj” olayları veya aşılanmış yumurta demek olan “zigot” halindeki ceninin ana rahmine ulaşmasını engelleyen uygulamalar, çocukların hayat hakkına müdahaleden başka bir şey değildir.

Aşılanmayı, yani döllenmeyi engellemekte herhangi bir sakınca yoksa da aşılanmış bir yumurtanın ana rahmine ulaşmasını engelleyip ceninin ölümüne neden olmak, onun hayat hakkını elinden almak demektir. Bunu yaptıranlar, çocukların bizzat kendi anneleri veya istekte bulunan babalarıdır. Bunu yapanların çocuk haklarından ya da hayat hakkına saygıdan söz etmesi mümkün mü? Bu fiili işleyenler hangi vicdanla, neyi savunacaklar? Firavun’u veya Mekkeli müşrikleri nasıl kınayabilecekler? Hangi duruşlarıyla medenî olmaktan söz edebilecekler?

- Annenin ölümü ile çocuğun ölümü arasındaki çok çok zorunlu bir tercih yani mesela annenin ölümü gibi çok ciddi bir mazeret hâli hariç, çocukların doğması hiçbir nedenle engellenemez; onların hayat hakkı ellerinden alınamaz; dinin bu uygulamaya bakışı, hayat hakkına saygıdan yanadır. Ceninler için ana rahmi en güvenilir yerdir; anneler de en güvenilir varlıklardır.

Çocukları ana rahmine emanet eden Yüce Allah’tır ve O, “ana rahmi” ile Rahmân ve Rahîm sıfatlarını aynı kökten gelen bir kelimeyle paylaşmıştır. Durum böyle olunca, hayat yolculuğuna başlayan bir çocuğun hayat hakkı en mukaddes değer olarak koruma altına alınmalı, her türlü saygısızlığa, müdahaleye ve tecavüze karşı muhafaza edilmelidir.

- İktidarı kaybetmemek için erkek çocukları öldürten Firavun’un yaptığının(14) elbette kabul edilebilir hiçbir tarafı yoktur. Ayıp saydıkları veya rızık endişesiyle kız çocuklarını öldüren Mekke müşriklerinin yaptığı ise vahşetin ta kendisidir;(15) bunların akılla, vicdanla, insanlıkla ve insafla bağdaşır bir durumu tabii ki yoktur.

Bir annenin kendi rahmindeki çocuğunu öldürmesinin, bu iki çirkinliğe göre ne kadar daha ağır olduğunu anlamak için çok zeki olmaya gerek var mı? Bu işi yapanlar, aslında ne yaptığını anlamak için, yıllarca çocuk hasreti çekenleri ibretle izlemeli ve ondan sonra nasıl davranmaları gerektiğine karar vermelidirler.

- Sözün sonunda, şu asırda bir kez daha hatırlanmasında yarar gördüğümüz husus şudur: Rahminde kendisine emanet edilen yavrusunu çeşitli bahanelerle katletmek üzere olanlar, acaba kendilerine emanet edilen çocuğu mu beğenmiyorlar; yoksa emaneti gönderen Yüce Allah’ı mı?

Emanetin değeri, onu gönderenden kaynaklanmaktadır. Emanete hıyanetlik yapanlar bunun hesabının kendilerine sorulacağını iyi bilmelidirler. Bu tür âyetlerdeki mesajlar, muhatapları her yönüyle bilgilendirmeyi amaçlamaktadır. Bize düşen görev, ilgili mesajları doğru anlamak ve görevimizi yerine getirmektir.(16)

Bedensel veya zihinsel engelli insanlara yönelik davranışlarımız bağlamında bu bilgileri verdikten sonra, yeniden ‘Abese sûresinin ilk âyetlerine dönmek istiyoruz. Engelli bir insanla yeterince ve olması gerektiği gibi ilgilenmemek, uyarı gerektiren bir davranış olduğu için, Hz. Peygamber bu noktada esaslı bir şekilde bilgilendirilip inşa edilmektedir.

ıı. Kim Arınır, Gerçeği Hatırlar?

وَمَا يُدْر۪يكَ لَعَلَّهُ يَزَّكّٰى اَوْ يَذَّكَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّكْرٰى “O (azgın Mekkeli)nin arınacağını veya (gerçeği) hatırlayıp bunun ona yarar sağlayacağını sana bildirecek olan ne olabilir ki!”

Buradaki وَمَا يُدْر۪يكَ ve mâ yüdrîke ifadesi “sana bildirecek ne olabilir ki”; لَعَلَّهُ le‘allehû ifadesi “belki o”; يَزَّكّٰى yezzekkâ fiili “arınacak diye”; اَوْ يَذَّكَّرُ ev yezzekkeru fiili “veya, yani (gerçeği) hatırlayacak diye”; فَتَنْفَعَهُ fe tenfe‘ahû fiili “ve ona yarar sağlayacak”; الذِّكْرٰى ez-zikrâ kelimesi ise “(gerçeği) hatırlama, öğüt” demektir.

Burada Hz. Peygamber tebliğ sıralaması tercihinde uyarılmakta, yöneldiği kişinin arınıp gerçeği hatırlamasını önceden bilemeyeceği gündeme getirilmektedir.

1. وَمَا يُدْر۪يكَ لَعَلَّهُ يَزَّكّٰى “O (azgın Mekkeli)nin arınacağını sana bildirecek olan ne olabilir ki!” Âyetin başındaki مَا يُدْر۪يكَ mâ yüdrîke ifadesi, “Sen nereden bilebilirsin ki!”, “Sana hangi şey bildiriyor ki!”, “Bilir misin!”, “(Bundan) maksat nedir!” veya “Bildin mi!” şeklinde de tercüme edilebilir.

a) Yüce Allah مَا يُدْر۪يكَ mâ yüdrîke şeklindeki soru ifadesiyle gündeme getirdiği meseleyi, Hz. Peygamber dâhil hiç kimsenin bilemeyeceğini ortaya koymaktadır. Çünkü Yüce Allah, bu şekilde sorduğu soruyu cevaplandırmamaktadır. Kur’ân’da, sözlük anlamları itibariyle bilinmesine rağmen, bazı kavramlara Rabca diyebileceğimiz yeni anlamlar yüklenmiştir.

Hâkka 69/3 ve Müddessir 74/27’de açıkladığımız üzere, Yüce Allah Kur’ân’da مَآ اَدْرٰيكَ mâ edrâke(17) dediği yerlerde Hz. Peygamber’e sorduğu şeylerin cevabını verirken, مَا يُدْر۪يكَ mâ yüdrîke dediği yerlerde cevabı vermemektedir. Çünkü Kur’ân’da مَا يُدْر۪يكَ mâ yüdrîke ifadeleri, Son Saat’in gerçekleşme vakti(18) ve insanın peygamber bile olsa gaybı bilememesiyle ilgilidir.(19)

Yüce Allah bildirmediği için O’ndan başka hiçbir kudretin bilemeyeceği konulardan biri de ‘Abese 30/3-4’te geçmektedir. Tebliğden kimin yararlanacağı konusu gaybla ilgilidir ve Yüce Allah bildirmediği sürece bunu hiç kimse bilememektedir.

Âyetteki يَزَّكّٰى yezzekkâ fiili, aslında yetezekkâ kalıbındadır ve dilde ağırlığa neden olunmaması için tâ/te harfi zâ’nın şeddesine dönüştürülmüştür. Zekâ, zekkâ, tezekkâ, tezkiyeh kelimeleri “temizlemek, temize çıkarmak, eğitmek, yetiştirmek, arınmak, nefsini arındırmak” anlamlarını içerir. Yorumlamaya çalıştığımız ‘Abese 80/3’te geçen ilgili kelime de yezzekkâ olarak belirlenmiştir.

b) Âyette sözü edilen “arınma” fiilinin kime ait olduğu konusunda iki ihtimal vardır:

ı. Râzî’nin dediği gibi, لَعَلَّهُ يَزَّكّٰى le‘allehû yezzekkâ ifadesindeki hû zamirinin de yezzekkâ fiilindeki gizli zamirin failinin de “Mekkeli kibirli müşrik” olması kuvvetle muhtemeldir. Söylenmek istenen şudur: “Ey Peygamber, sen onun arınmasını umuyordun; belki arınır diye bekliyordun; ancak bu konuda kesin bir bilgin yoktu.”

ıı. Diğer ihtimale göre ise, zamir arınmak için Hz. Peygamber’e gelen “görme engelli sahâbî”ye ait olabilir. Bu durumda onunla yeterince ilgilenmeyip, Mekke’nin ileri gelenlerine yönelmeye devam eden Hz. Peygamber’in bir sıralama hatası yaptığı ve arınmayı kimin gerçekleştireceğini bilemeyeceği kendisine hatırlatılmış olmaktadır. Söylenmek istenen şudur: “Sen nerden biliyorsun? Belki de yanına gelen o görme engelli kişi (daha çok) arınacaktı.”

Zamirlerin öncelikle “uygun en yakın isme ait olması” kuralı gereği, maksat “görme engelli sahâbî” olabilir. Hatta لَعَلَّ le‘alle edatının verdiği “umulur ki” anlamı da, yararlanmak gayesiyle gelen “görme engelli sahâbî”nin, oradaki “kibirli”ye göre daha çok arınabileceğini ve öğüt alabileceğini gösterebilir.

Râzî’nin belirttiği görüş ise bağlama daha uygundur. Çünkü ilk iki âyetteki konu Mekkeli azgın kişinin fiilleriyle ilgilidir. Buna uygun olarak üçüncü âyette Hz. Peygamber’e hitap edilerek “sen onun arınabileceğini nerden bilebilirsin ki” diye sorulmakta ve dolaylı olarak bunu kesinlikle bilemeyecği belirtilmiş olmaktadır.

Kaldı ki âyetteki يَزَّكّٰى yezzekkâ fiili “arınmak” manasına geldiğine göre, bu fiilin görme engelli sahâbîye ait olması uzak ihtimaldir. Çünkü söz konusu sahâbî zaten arınmış bir kişiydi; onun yeniden arınmasından söz edilmesi akla uygun değildir. Öyleyse bu fiil Mekkeli azgın kişiye ait olmalıdır.

Arınmaya ihtiyacı olan oydu ve Hz. Peygamber de onun arınmasını umuyor ve bunun için kendisine yöneliyordu. Bu nedenle hem cümlenin hem de bir sonraki âyetteki mesajın görme engelli sahâbî ile değil, Mekkeli kibirli kişiyle ilişkili olduğu görüşü daha doğrudur ve bizim tercihimiz de bu istikamettedir.

2. اَوْ يَذَّكَّرُ فَتَنْفَعَهُ الذِّكْرٰى “Veya (gerçeği) hatırlayıp bunun ona yarar sağlayacağını (sana bildirecek ne olabilir ki!)” Burada Yüce Allah, öğüdün kime yarar sağlayacağı konusunun gayb olduğunu açıklamaya devam etmekte ve önceki âyetteki mesajı bir anlamda açıklamaktadır.

a) Âyetin başındaki اَوْ ev edatını “veya” şeklinde değil de, “yani” anlamında değerlendirmek mümkündür ki bizim tercihimiz bu yöndedir. Buna göre, âyetler şu anlamı verir: “(Ey Peygamber,) o (azgın Mekkeli)nin arınacağını, yani gerçeği hatırlayıp bunun ona fayda vereceğini sana bildirecek ne olabilir ki!”

Bu tercihimiz “arınma” ile “öğüt alma”nın aslında aynı şeyleri karşıladığı kanaatimize dayanmaktadır. Söz konusu اَوْ ev edatına “veya” anlamı da verilebilir. Bu durumda tercüme şöyle olur: “Veya gerçeği hatırlayıp bunun ona fayda vereceğini (sana bildirecek ne olabilir ki!)”

b) Önceki âyette yer alan yezzekkâ fiilinde olduğu gibi, buradaki يَذَّكَّرُ yezzekkeru fiilinin de aslı yetezekkeru şeklindedir. Özellikle müennes ve muhatap kalıplarda iki tâ harfi yan yana dile ağır gelebileceği için zâl harfi şeddeli hale getirilmiştir.

c) “Hatırlamak” anlamına gelen zikr kelimesi, beş harfli kalıpta tezekkür şeklinde de aynı anlamı vermektedir. Zikr, tezkirah, müzekkir ve zikrâ kelimeleri hem görev olarak Hz. Peygamber’i ilgilendirmekte, hem de Kur’ân’la ilgili mesaj vermektedir.

‘Abese sûresinin 11 ve 12. âyetlerinde de ifade edeceğimiz üzere, bu kelime, bir anlamda ilâhî gerçeklerin muhataplara iletilmesini ifade eder. ‘Abese sûresinin bu âyetinde dile getirilen husus, Hz. Peygamber’in kendisiyle yeterince ilgilenmediği görme engelli sahâbînin arınabileceğinin, yani öğüt alabileceğinin hatırlatılmasıdır. Veya kibirli Mekkelinin arınıp öğüt alabilmesiyle ilgili bilgi verilmek istenmektedir.

d) A‘lâ 87/9’da geniş bir şekilde ele alacağımız üzere, öğüt, dinleyen ve dinlemeyen herkes için fayda sağlar; herkes öğütten yararlanır. Tam bir istikamet sahibi olmasa da, en azından mesajdan haberdar olması yönüyle öğüdün herkese yararı vardır. “Sen (gerçeği) hatırlat (öğüt ver); çünkü (gerçeği) hatırlatmak (öğüt vermek) müminlere yarar sağlayacaktır”(20) âyeti gereği, müminlerin öğütten yararlanacağı kesindir.

“Öğüt ver; çünkü öğüdün muhakkak yararı vardır”(21) âyeti de öğüdün yararını ortaya koymaktadır.(22) İşte, görme engelli sahâbî, bu esastan yararlanmak isteyerek Hz. Peygamber’e gelmiş, ancak diğer kişilerle ilgilenmeye devam eden Hz. Peygamber onunla meşgul olamamıştı. Bu nedenle, Yüce Allah asıl öğüt alacak olanın bu kişi olabileceğini beyan ederek Hz. Peygamber’i uyarmıştır.

e) Bu âyet grubu bizlere şu mesajı vermektedir: İnsanlara tebliğde bulunurken, sınıf farkı gözeten bir tutum sergilememeliyiz. Sadece sınıf farkı gözetmek de değil, sırası geldiğinde bedensel engelli vatandaşlara pozitif ayırım yapıp onları öncelemeliyiz. Öğüdün kimlere yarar vereceğini Yüce Allah’tan başkası bilemeyeceği için, kendi anlayışımıza uygun olarak çeşitli sıralamalar yapmamak durumundayız. Kim daha çok istek gösteriyorsa ve yürekten gelen bir çaba ortaya koyuyorsa, sıralamada öncelik onun hakkı olmalıdır.

f) Ekonomik gücü veya sosyal statüsü diğerlerine göre daha farklı ve ileri olanları sırf bu özellikleri nedeniyle öncelememek gerekmektedir. Boynu bükük, hakkı arayan ve huzuru vahyin aydınlığında arayan mazlum ve mağdurlara öncelik verilmesi muhataplardan istenmektedir.

Aksi takdirde, yapılan iş sonuç vermeyebileceği gibi, ilâhî uyarının gelmesine de neden olabilmektedir. İşte bu âyetler, benzer bir önceleme hatası yapan Hz. Peygamber’in uyarıldığını göstermekte ve ümmetin benzer hataları yapmaması kendilerine öğütlenmektedir.

g) Uyarı ve tebliğ, öğüdü takip etmek isteyen ve Rahmân’a gönülden saygı duyanlara yarar sağlayacağı için, dış görünüşlere bakmadan, kişileri samimiyet testine de tâbi tutmadan görev yapmaya çalışmak en uygun yol ve yöntemdir. Öğüt almak için gelenlerin, yani kendiliğinden gelen ve bilgi almak isteyenlerin öncelenmesi daha doğru bir davranıştır.

Öğüt almaya gelmiş herhangi bir kişi yokken, başkasına öğüt vermek için onların yanına gitmeye de engel bir durum yoktur. Hz. Musa’nın Firavun’un ayağına gitmesi bunun bir örneğidir.(23) Öncelik, bilgi için gelenden yana belirlenmelidir; sınıf ve ekonomik farklılıklarını öne çıkartanlara da hak ettiklerinden fazla ısrarcı olunmamalıdır.

ııı. Müstağnî Kişiye Tebliğ Israrı

اَمَّا مَنِ اسْتَغْنٰى فَاَنْتَ لَهُ تَصَدّٰى وَمَا عَلَيْكَ اَلَّا يَزَّكّٰى “Kendini zengin (ihtiyaçsız) gören bu kişiye gelince, sen ona yöneliyorsun. (Oysa) onun temizlenip arınmamasından sen sorumlu değilsin.”

Buradaki اَمَّا مَنِ اسْتَغْنٰى emmâ menisteğnâ ifadesi “kendini yeterli ve ihtiyaçsız gören kişiye gelince”; فَاَنْتَ fe ente zamiri “sen”; لَهُ lehû ifadesi “ona”; تَصَدّٰى tesaddâ fiili “yöneliyorsun”; وَمَا عَلَيْكَ ve mâ ‘aleyke ifadesi “(oysa) sana görev değil, sen sorumlu değilsin”; اَلَّا يَزَّكّٰى ellâ yezzekkâ ifadesi ise “(onun) arınmamasından, arınmaması” demektir.

Burada kendini yeterli gören kişiye tebliğe devam etmesi nedeniyle Hz. Peygamber uyarılmakta, onun arınmamasından sorumlu olmadığı bildirilmektedir.

1. اَمَّا مَنِ اسْتَغْنٰى “Kendini zengin (ihtiyaçsız) gören bu kişiye gelince.” Görme engelli bir sahâbî Hz. Peygamber’den bilgi alıp arınma isteğini ortaya koyduğunda, yanında bulunan kişilerin özelliği bu âyette verilmektedir. Burada bir psikolojik tahlil yapılmakta ve istiğnâ kelimesi kullanılmaktadır.

‘Alak 96/7’de de açıklayacağımız üzere, اسْتَغْنٰى isteğnâ fiilinin bu kalıbı “lâyık olmamasına ve gerekli özellikleri taşımamasına rağmen, öyleymiş gibi görünmeyi” ifade eder. İstikbâr, “büyük olmamasına rağmen kendini büyük göstermek, büyüklük taslamak” anlamına geldiği gibi, istiğnâ da “ihtiyaçsız olmamasına rağmen kendisini böyle sanan, ukalalık yapan, zenginlik taslayan, pervasız, fütursuz kişi” demektir.

Teğâbun 64/6’da belirtildiğine göre, bu kibirli tipler, kendilerine peygamber geldiğinde, “Bir insan mı bize yol gösterecek”(24) diyerek inkâr etmiş ve arkalarını dönmüşlerdi. Bu tavra karşılık zenginlere de başkalarına da muhtaç olmayanın sadece Yüce Allah olduğu ifade edilmektedir.

Fâtır 35/15 ve Muhammed 47/38’deki ifadeler bunun delilidir. ‘Abese 80/5’te sözü edilen kibirli kişi, işte tam da buna benzemektedir. Çünkü bunlar Hz. Peygamber’den hoşlanmadıkları ve peygamberliğini kabul etmedikleri gibi, yanına gelen Müslümanlardan da hoşlanmıyorlardı.

Leyl 92/8’de de geçen istiğnâ kelimesi, orada sûrenin beşinci âyetindeki takvâ/ittikâ’nın zıddı olarak zikredilmektedir. Takvâ, duyarlılık ve sorumluluk bilinci olduğuna göre, istiğnâ da kendini hiçbir şeye ve hiç kimseye karşı sorumlu hissetmeme aymazlığıdır. Buradan hareketle, yorumunu yapmakta olduğumuz ‘Abese 80/5’teki istiğnâ, imana karşı bir ilgisizlik olarak da tanımlanabilir.

Hz. Peygamber’in yöneldiği söz konusu kişilerin, aslında mağrur, kibirli ve kendini ihtiyaçsız görenler olduğu anlaşılmaktadır. Bunlar müstağnîce, yani ihtiyaçsızlık duygusuyla hareket ettikleri için Hz. Peygamber’in yanına gelmeye tenezzül etmiyorlardı; bu nedenle Hz. Peygamber defalarca onların ayağına gitmişti.

İşte özellikleri bu şekilde belirlenen söz konusu tipler hakkında, yanına gelen görme engelli sahâbîye yönelmeyip, bunlarla ilgilenmeye devam ettiği için Hz. Peygamber’in tavrının hatalı olduğu dile getirilmektedir.

2. فَاَنْتَ لَهُ تَصَدّٰى “Sen ona yöneliyorsun.” Kur’ân’da sadece bu âyette geçen تَصَدّٰى tesaddâ fiili, aslında tetesaddâ şeklindedir. ‘Abese 80/3 ve 4. âyetlerde geçen yezzekkâ ve yezzekkeru fiillerinde olduğu gibi, bu kalıpta söyleniş zorluğu çekilebileceği gerekçesiyle baştaki ilk tâ/te harfi düşürülmüştür. Kelimenin anlamı, “yönelmek”, “üzerine düşmek”, “dinlemek”, “kulak vermek”, bir anlamda “bir kişiye ses verip ondan ses seda beklemek” şeklindedir.

Kibirli olup, kendine yeterli olduğunu sanarak böyle davranan Mekkeli müşriklere yönelmesi, Hz. Peygamber için bir hata olarak ele alınmakta, böyle bir davranışın ona yakışmadığı, bir daha böyle bir şey yapmaması gerektiği kendisine hatırlatılmış olmaktadır.

Hz. Peygamber’in bu kişiye yönelişi kınama üslubuyla dile getirilmektedir. Sebebi ise, aslında yönelmesi gereken çok daha samimi ve istekli birisi varken, diğerleriyle ilgilenmeye devam etmesidir. Yüzünü ekşitip arkasını dönen kişinin Hz. Peygamber olmama ihtimali çok yüksekse de, kibirli ve hatırlı Mekkelilere yönelen kişinin Hz. Peygamber olduğunda hiçbir şüphe yoktur. Yüce Allah, bu yönelişin hatalı olduğunu devam eden âyette beyan etmektedir.

3. وَمَا عَلَيْكَ اَلَّا يَزَّكّٰى “(Oysa) onun temizlenip arınmamasından sen sorumlu değilsin.” Burada Hz. Peygamber’e moral verilmesi gündeme getirilmektedir.

Bu âyet, “Senin işin, o müstağnî kişinin mutlaka arınmış olmasını sağlamak değildir” şeklinde de anlaşılabilir.

a) Kibirli müşrikin üzerine çok düşen Hz. Peygamber, işte bu âyetle açıkça uyarılmakta ve kendisine “sen onların arınmamasından sorumlu değilsin” mesajı verilerek, yaptığı tercihin hatalı olduğu beyan edilmiş olmaktadır. Bu âyet, insanlara tebliğ yapmanın zorunlu olmadığı anlamına gelmez.

Mesele, istemeyen veya tenezzül etmeyen kibirli insanlara ısrar etmenin yanlışlığıdır. Dahası, bedensel engelli bir vatandaş, yüreğiyle gelip bilgi almak istemesine rağmen, kibirlilere yönelmeye devam etmek doğru değildi; uyarı da bu doğrultuda gelmiştir.

b) Âyetteki mesajın, Elmalılı Yazır’ın yaptığı gibi “Oysa onun temizlenmemesinden sana ne?” şeklinde anlaşılması da mümkündür. Bu durumda, fazla ısrarcı davranıp asıl yönelmek durumunda olduğu kişileri ihmal etmemenin gerekliliği ortaya konulmaktadır, diyebiliriz.

Kur’ân’da, bütün peygamberlerin olduğu gibi(25) Hz. Peygamber’in de asıl görevinin “tebliğ, uyarı”(26) ve “hatırlatıcılık”(27) olduğu bildirilmektedir. Bu gerçeğe rağmen kendi hedeflediği kişiler üzerinde fazla ısrarcı olmak, ilâhî irade tarafından uyarı gerektiren bir tutum olarak değerlendirilmektedir.

c) Âyette Nebî (as)’a bir “uyarı” söz konusu olabileceği gibi, bunun Hz. Peygamber için moral olması da elbette mümkündür. Nitekim Kehf 18/6, Şu‘arâ’ 26/3 ve Fâtır 35/8’de açıkça belirtildiği üzere, Hz. Peygamber Mekkelilerin Kur’ân’a inanmamasından dolayı çok üzülüyor, kendini harap edecek düzeyde etkileniyordu.

Yüce Allah, onun bu hassasiyetini gözeterek, muhatapların inanmaması nedeniyle çok fazla üzülmemesi gerektiğini kendisine hatırlatmakta, inkârcılıklarından onun sorumlu olmayacağını beyan etmektedir. Elbette âyete bu açıdan bakıldığında bunun Hz. Peygamber için bir teselli olduğu açıkça ortadadır.

d) Bu âyet grubu, tebliğde nasıl bir yol izlemeleri gerektiğini bütün Müslümanlara öğretmekte, bedensel engellilere öncelikli davranmanın önemini hatırlatmakta ve aksi bir davranışın uyarıyı gerektireceğini ifade etmek istemektedir. İnsanlar birbirlerine gerçekleri söyler, hatırlatır, hayat tarzıyla örnek olur; bazen konuşarak bazen de susarak tebliğini yapar; sonucunu insanın isteğine ve Yüce Allah’ın onayına bırakırlar.

Kendi karar ve beklentilerimizin etkili olamayabileceğini hesap ederek tebliğ görevini yapıp, kararı kişilerin kendilerine bırakmak önemli bir eğitim ilkesidir. Âyetlerin bize öğretmek istediği de budur; yoksa maksat, Hz. Peygamber’in hatasını bize öğretmek değildir.

Bir davranış Hz. Peygamber’in bile uyarılmasına neden olabiliyorsa, benzer hataları yapmamak gerektiği hatırdan çıkartılmamalıdır. Onu uyaran irade, aynı hatayı yapmamız durumunda bizi çok daha şiddetli bir şekilde uyarabilir. Rabbimiz bizi şiddetli uyarılarına muhatap olmaktan ve gazabını hak etmekten muhafaza buyursun.

b) Samimiyetle Gelene İlgisizlik

Yüce Allah, sûrenin 8-10. âyetlerinde Hz. Peygamber’in davranışının yanlışlığını ifade etmek üzere, derin saygı içerisinde koşarak gelen görme engelli sahâbîye gerekli ilgiyi göstermediğini “Sen onunla ilgilenmiyorsun” beyanı gereği dile getirmekte ve dolaylı olarak onu uyarmaktadır.

ı. Hakikate Koşmanın Gerekliliği

وَاَمَّا مَنْ جَآءَكَ يَسْعٰى وَهُوَ يَخْشٰى “(Fakat Allah’a) saygı ile koşarak sana gelene gelince.”

Buradaki وَاَمَّا مَنْ جَآءَكَ ve emmâ men câeke ifadesi “oysa sana gelen kişi”; يَسْعٰى yes‘â fiili “yürüyerek, koşarak”; وَهُوَ ve hüve zamiri “o”; يَخْشٰى yahşâ fiili ise “derin saygı duymakta (iken)” demektir.

Yüce Allah, bu iki âyette Hz. Peygamber’e koşarak gelen görme engelli sahâbîyi anlatmakta ve onun gelişinin, gerçeği aramak için gerçekleştiğini beyan etmektedir.

1. Görme engelli sahâbî, Cum‘a 62/9’daki ilâhî emre uygun olarak hayır elde etmek, bilgi sahibi olmak, yeni gelen vahiylerden yararlanmak için bedensel engelli bir insan olmasına rağmen koşarak gelmişti. Elbette bu koşmanın fiziksel anlamda olması gerekmez.

Asıl önemli olan, bu uğurda koşturmak idi ve ilgili sahâbî de bunu yapmış, ilâhî vahiyde kendisine yer verilmesini sağlamıştı. Aslında sûrenin ilk âyetlerinden çıkartılacak oldukça fazla dersler olsa da, bizce en önemli noktalardan biri “bu engelli sahâbîye vahiyde yer verilmesi”dir.

2. “Gaybdaki Rahmân’dan haşyet duyma”ya(28) uygun olarak, görme engelli sahâbî, hakikatin peşinden gitmek üzere adeta yollara düşmüş, samimi bir niyet taşıdığı da ilâhî vahiy ile tescillenmiştir. Aslında, yaşanan olaylardan dolayı onun kırıldığını düşünmek bile bizce doğru değildir. Tıpkı Hz. Zeyneb’in Hz. Peygamber’le evlenmesinden söz eden âyetlerde olduğu üzere, nikâhını Yüce Allah’ın onaylaması(29) onuru gibi, benzer bir onur bu defa İbn Ümmi Mektûm için söz konusu edilmektedir.

Hz. Peygamber’in yanına gelirken yaşadığı duygu, Yüce Allah’ın onayına mazhar olmuş, bir anlamda, niyet testinden başarıyla geçmiştir. Bu büyük ödüle vesile olan davranış Hz. Peygamber için uyarı gerektirecek bir nitelikte olsa da, görme engelli sahâbî için tarifsiz bir müjde ve mutluluk olmuştur.

3. Söz konusu görme engelli sahâbînin haşyet içerisinde olduğu وَهُوَ يَخْشٰى ve hüve yahşâ cümlesiyle dile getirilmektedir. A‘lâ 87/10’da da açıklayacağımız üzere, haşyet, korkulanın yüceliğinden kaynaklanan ve kaynağını bilgiden alan bir saygıdır.

“Allah’a, kulları içinde yalnızca (hakikatin hikmet ve amacını) bilenler hakkıyla saygı duyarlar”(30) âyetinde de vurgulandığı üzere, haşyet hakikatin bilgisiyle dolu kalbin Yüce Allah’a saygı duyması ve hayatı bu saygının kontrol edişi demektir. Haşyet, aynı zamanda meleklerin Yüce Allah’a olan saygılarının da ifadesidir.(31)

Âyette sözü edilen “haşyet içerisinde olma”nın “Allah’a derin saygı duymak” anlamının dışında muhtemel diğer anlamlarını da şöyle sıralayabiliriz:

a) وَهُوَ يَخْشٰى ve hüve yahşâ cümlesinde, görme engelli sahâbînin korku nedeni, çevredeki kâfirler, müşrikler ve onların yapacağı eziyetler olabilir. Vahyin ilk dönemlerinde yaşanan trajediler düşünüldüğünde, çevredeki zalimlerden korkmasına rağmen, bu sahâbînın, tercihini yine de Rasûlüllâh’tan yana kullanması takdire şayan bir özveridir. Âyette bu anlamda bir hassasiyetin kastedilmiş olması muhtemeldir. Bu noktada büyücülerin Firavun’dan korkmayıp Yüce Allah’tan yana tavır sergilemeleri örnek olarak zikredilebilir.(32)

b) وَهُوَ يَخْشٰى ve hüve yahşâ cümlesi, görme engelli bir sahâbînin, Hz. Peygamber’in yanına gelirken yanında bir mihmandar olmadığı için yolda tökezlemekten korkması anlamına da gelebilir. Bu durumda yolda karşılaşılabilecek bir sıkıntı ve yaşanabilecek bir problemin varlığı daima mümkün olsa da, bu sahâbî tercihini Hz. Peygamber’in yanına gitmekten yana kullanmış ve saygıdeğer bir davranış ortaya koymuştur.(33) Bu ihtimal, durumun derinliğini hafifletse de, yine de muhtemel anlamlar arasında sayılmalıdır.

c) وَهُوَ يَخْشٰى ve hüve yahşâ cümlesinin bütün bu anlam ihtimallerinden farklı olarak ayrı bir mesajının bulunması da muhtemeldir. İbn Ümmi Mektûm görme engelli bir sahâbî olduğu ve Hz. Peygamber’in yanına muhtemelen yalnız geldiği için, onun yanında kimlerin bulunduğunu bilmemesi mümkündü. Dolayısıyla “hatalı bir iş yaparım veya yanlış bir şey konuşurum” korkusuyla ürkek bir tutum içerisinde bulunuşu, bu cümleyle ifade edilmiş de olabilir.

Böyle olunca, onun ne kadar hassas bir yapıda olduğu ve Hz. Peygamber’i incitmemek için ne kadar gayret gösterdiği bu şekilde ifade edilmiş olabilir. Onun hassasiyeti, Hz. Peygamber’i ve muhtemelen yanındaki muhatapları incitmemek şeklinde belirlenmesine rağmen, karşılaştığı davranış onu rencide etmiş olabilir. Fakat sonunda, vahyin onayladığı bir niyetin haberini almış olmak ödüllerin en büyüğü olsa gerektir.

4. Bu âyetler, bize, öğrenmek için ilmin ayağına gitme ahlâkını da kazandırmayı amaçlamaktadır. Edeple gitmek, muhatabı rencide etmemek, âdâbı elden bırakmamak, bedensel engelliye öncelik tanımak, ilâhî iradenin engelliler için takındığı hassas tavrı hayat prensibi yapmak, bu arada atılan her adımın Allah rızasını gözeterek atılmasını sağlamak, inananlar için önemli birer eğitim ilkesidir.

ıı. Gelenle İlgilenmenin Önemi

فَاَنْتَ عَنْهُ تَلَهّٰى “Sen onunla ilgilenmiyorsun.”

Âyetteki فَاَنْتَ fe ente zamiri “sen”; عَنْهُ ‘anhu ifadesi “ondan, onu, onunla”; تَلَهّٰى telehhâ fiili ise “ihmal ediyorsun, ilgilenmiyorsun” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in görme engelli sahâbî ile ilgili tutum gündeme getirilmektedir.

Bu cümleyi, “Sen onu ihmal ediyorsun” veya “Sen onu görmezden geliyorsun” ya da “Sen onu bırakıp oyalanıyorsun” şeklinde tercüme etmek de mümkündür.

1. Âyetteki تَلَهّٰى telehhâ fiili aslında tetelehhâ kalıbındadır. Bu sûrede yezzekkâ, yezzekkeru ve tesaddâ fiillerinden sonra, şimdi de “muhatap veya müennes kalıpta ifade zorluğu olmaması” için tetelehhâ fiilinin tâ/te harfi düşürülmüştür. Bu kelime, “oyalanmak”, “yeterince ilgilenmemek”, “anlamazlıktan gelmek”, “gafil olmak”, “başka bir işle meşgul olmak” gibi anlamlara gelmektedir.

Tekâsür sûresinin ilk âyetindeki elhâ kelimesiyle aynı kökten gelen bu fiil, “oyalanmak” anlamıyla, Hz. Peygamber’in zengin, kibirli ve ileri gelen kişilere yönelip de görme engelli sahâbî ile yeterince ilgilenmemesini, sonuçsuz bir işle meşgul olmasını anlatmaktadır. Elbette bu fiil, dolaylı olarak Hz. Peygamber’in tebliğ sıralamasındaki tercihinin hatalı olduğunu ortaya koymaktadır.

2. Bu âyet bize, gereksiz işlerden uzak kalmayı, daha önemli olan işlere yönelmemiz gerektiğini ve önemine binaen bazı işleri öncelememizin zorunluluğunu öğretmeyi amaçlamaktadır.

Hz. Peygamber’in hayatından bizlere sunulan bu kesit, bu vahyin Hz. Peygamber kaynaklı olmadığını gösterdiği gibi, onun yaptığı türden sıralama hatası yapmamız durumunda uyarıyı hak edeceğimizi de göstermektedir. Onu uyaran ilâhî irade, bizleri bir daha öze olarak uyarması söz konusu olmayacağı için, artık yaşanan bu tecrübeden ders çıkartarak, davranışlarımızı düzenlememiz gerektiğini özellikle hatırlatmaktadır.

3. “Hatalı bir davranışı Hz. Peygamber yaptığına göre, biz daha fazlasını yapabiliriz” dememek durumundayız. Çünkü peygamberler, bir hatayı iki kez tekrarlamadıkları gibi, sürekli hata yapmazlar ve hatadan tevbe etmeden veya hatası düzeltilmeden de ölmezler. Durum böyle olunca, ümmete düşen görev, hatayı düzeltici yeni bir vahyin gelmeyeceğini bilerek, hataları asgariye indirmeye çalışmaktır.

Vahyin geliş aşamalarında bazen davranışların hangilerinin hatalı olduğunu kestirmekte zorluk yaşanmış olabilirdi. Oysa hangi davranışların hatalı veya isabetli olduğu, vahyin ilkeleri ve Hz. Peygamber’in sahih sünneti ile ortaya konulmuştur. Görevimiz, Kur’ân’ın ışığında ve Hz. Peygamber’in önderliğinde tebliğ görevimizi hakkıyla yapmaya çalışmaktır.

4. Âyette yer alan telehhâ fiili, bir taraftan hakkı ve hakikati öğrenmeye gelen kişilere yönelmemenin hatalı bir davranış olduğunu ortaya koyduğu gibi, diğer taraftan da böyle bir niyetle ve samimiyetle gelenlere yönelmenin şart olduğunu vurgulamaktadır. “Bir şeyi yapmak yasak ise, o şeyi yapmamak da şarttır.” Gelenle ilgilenmemek hata ise, demek ki onunla ilgilenmek gereklidir. Gerçeği öğrenmek için gelen kişileri veya bu konuda soru soranları azarlamamak Kur’ân’ın bir emridir.(34)

Öğrenmek için gelen varken, öğrenip öğrenmeyeceği belli olmayanlara yönelmek hatadır. Dahası, eğer gelen kişi bedensel engelli biriyse ona öncelik vermek ilâhî kaynaktan onaylanmış bir davranış biçimidir. Çünkü Kur’ân mesajı, öncelikle yüreklere hitap eden ve yüreklerin fethedilmesini isteyen bir kelamdır.

Onu “kulaklar”la sınırlı görüp “yürekler”e indirmeyenler, şeklen yapılanların yeterli olduğu zannına kapılabilirler. Oysa yüreklerden beslenmeyen ve gönülden gelmeyen istek görüntüleri, hakka ve hakikate kapı aralayamazlar.

5. Mekke’nin inkârcıları görüntüde bir buluşmayı gerçekleştirirken bile, görme engelli bir sahâbînın Hz. Peygamber’in yanına gelmesinden rahatsızlık duymuş, hiyerarşik yapıya kendilerini kaptırarak, toplumda sınıf farkına dayalı bir anlayışı benimsediklerini göstermişlerdi.

Bu nedenle, Yüce Allah bu tür ayrımcılarla gereğinden fazla ilgilenmenin ve hakkı öğrenmek için adeta can atanlara ve koşuşturanlara yeterince ilgi göstermemenin yanlışlığını, Hz. Peygamber’in şahsında bütün insanlığa öğretmiş olmaktadır. Vahyin insanda yanaşacağı liman, önyargılardan uzak kalmış akıldır, gönüldür. Kur’ân gemisi, insanda akıl limanına demir atar ve aklın onayıyla gönülde yeşermek için yer bulur; hayırlı hizmetler üretmenin ilk kıvılcımını oluşturur.

Yüce Allah, ‘Abese sûresinin bundan sonraki ilk grup âyetinde de vahyin tabiatına dikkat çekerek, asıl görevin yüreklerde sağlanacak değişim için tebliğ yapmak olduğunu vurgulamaktadır. Mekkeli inkârcılar bu değerden yoksun oldukları için, vahyin çeşitli özellikleri bir sonraki âyet grubunda dile getirilmektedir.

3-10. Âyetlerin Bir Başka Mesajı

‘Abese sûresinin 3-10. âyetleri arasındaki ifadeler, Kur’ân’ın “Hz. Peygamber’in sözü olmadığı”nın en belirgin delillerindendir. Çünkü bütün bu âyetlerde Hz. Peygamber açıkça uyarılmakta, yaptığı tercihin hatalı olduğu beyan edilmekte ve arınmak istemeyen kişi veya kişilerden yana tavır koymasının eksiklik olduğu ortaya konulmaktadır.

Kur’ân, Hz. Peygamber’in kendi sözü olsaydı, en azından sûrenin bu âyet grubuna kitabında yer vermez, kendisini kınayıcı ifadeler kullanmazdı. Sadece bu ifadeler bile, Kur’ân’ın ilâhî vahyin ürünü olduğunu net bir şekilde ortaya koymaktadır.

Yüzünü ekşitip arkasını dönen kişi eğer Hz. Peygamber idiyse, devam eden âyetlerdeki uyarının da doğrudan ona yönelik olduğu anlaşılmaktadır. Yüzünü ekşitip arkasını dönmenin bir peygambere yakışmadığı burada söz konusu ediliyor demektir. Hatırlı insanlarla meşgul olup diğerleriyle ilgilenmemek, hatta bedensel engelli bir sahâbîye yüzünü ekşitip arkasını dönmek, elbette bir eleştiri konusu olarak görülmeliydi; yaşanan olaylar ve gelen vahiyler de bunun yanlışlığını tescil etmekteydi.

Bir insan, peygamber bile olsa gaybı bilemez;(35) kimin, neden ve nasıl etkileneceği noktasında ilâhî vahiy olmadan bilgi sahibi olamaz. Bu nedenle, sûrenin ilk iki âyetindeki davranış eğer Hz. Peygamber’e aitse, 3-10. âyetlerdeki mesaj da onların devamı olarak Hz. Peygamber’e yönelik olmaktadır.

Söz konusu davranışı Mekkeli ileri gelenlerin temsilcisine ait görürsek, Hz. Peygamber’le ilgili hitabın 3. âyetten itibaren başladığını söylemek gerekir ki, bizim de kanaatimiz bu yöndedir.

Yüzünü ekşitip arkasını engelli sahâbîye dönen kişi Hz. Peygamber olmasa da, bunu yapan Mekkelilerle ilgilenmeye devam ettiği için, sûrenin 3-10. âyetleri arasındaki ifadeler bu noktada Hz. Peygamber’in bir tebliğ sıralaması hatası yaptığını açıkça göstermektedir. Aslında beklenen davranış, engelli bir sahâbî ile ilgilenmekti ki Yüce Allah’ın müdahalesi de bu noktada gelmiştir.

c) Vahiyden İsteyenin Öğüt Alabilmesi ve Özellikleri

Yüce Allah sûrenin 11-16. âyetlerinde, Kur’ân’ın gerçekleri hatırlatma oluşunu ve ondan isteyen herkesin faydalanabileceğini şu şekilde belirtmektedir: “Hayır, (hayır; bu davranış doğru değil). Hiç şüphe yok ki, bunlar gerçeğin hatırlatılmasıdır ve dileyen (Kur’ân’dan) gerçeği hatırlar.”

Ardından, vahyin değerine gönderme yapmak üzere onunla ilgili şu bilgilere yer verilmektedir: “(Kur’ân), kıymetli ve güvenilir elçilerin ellerinde, yüceltilmiş, arındırılmış, mukaddes, değerli sahifelerdedir.”

ı. Dileyenin Gerçeği Hatırlaması

كَلَّآ اِنَّهَا تَذْكِرَةٌ فَمَنْ شَآءَ ذَكَرَهُۢ “Hayır! Şüphesiz ki bunlar, (gerçeği) hatırlatmadır. Dileyen onu(nla gerçeği, Kur’an’ı) hatırlar.”

Âyetlerdeki كَلَّا kellâ edatı “hayır, hayır”; اِنَّهَا innehâ ifadesi “muhakkak ki o”; تَذْكِرَةٌ tezkiratün kelimesi “(gerçekleri) hatırlatma(dır)”; فَمَنْ شَآءَ fe men şâe ifadesi “dileyen kişi”; ذَكَرَهُ zekerahû fiili ise “onu (gerçeği) hatırlar, öğüt alır” demektir.

Burada Hz. Peygamber’in ve bütün muhatapların dikkati çekilmekte, vahyin herkese açık bir hatırlatma olduğu bildirilmektedir.

1. كَلَّآ اِنَّهَا تَذْكِرَةٌ “Hayır! Şüphesiz ki bunlar, (gerçeği) hatırlatmadır.” BU cümle şöyle de anlaşılabilir: “Hayır, (hayır; bu davranış doğru değil). Hiç şüphe yok ki, bunlar (gerçeğin) hatırlatılmasıdır.” Önceki âyetlerde ele alınan konu, Hz. Peygamber’in görme engelli sahâbî ile yeterince ilgilenmeyip kibirli inkârcıya yönelmesiydi. Bu davranışın hatalı olduğunu açıklamak için Yüce Allah Hz. Peygamber’i uyarmakta ve yaptığının yanlış olduğunu beyan etmektedir.

Hatta bazı rivayetlere göre, Cebrâîl (as) bu âyetleri Hz. Peygamber’e okuduğunda, yüzünün rengi değişti ve kül gibi oldu. Çünkü yaptığının yanlış olduğunu anladığı için, hakkında Yüce Allah’ın vereceği hükmü (endişeyle) bekliyordu. Cebrâîl (as) كَلَّا kellâ “hayır hayır, bu davranışın yanlış, bir daha böyle yapma” demek isteyince Hz. Peygamber sevindi.(36)

a) كَلَّا kellâ edatına “gerçekten de, gerçek şu ki” anlamlarını vermek de mümkündür. Çünkü önceki konu artık bitmiş sayılır ve yeni bir konuya dikkat çekmek için âyet uyarıcı bir anlam veren edatla başlatılmış kabul edilebilir.(37)

b) Yüce Allah, bu âyette Kur’ân’ın bir hatırlatma ve öğüt olduğunu beyan etmektedir. اِنَّهَا innehâ ifadesindeki zamirin müennes gelmesi, öncelikle maksadın “bu nasihatler” veya “bu sûre” olduğunu gösterse de, asıl gayenin bütünüyle Kur’ân olduğunu, bir sonraki âyette gelen ذَكَرَهُ zekerahû fiilindeki hû zamiri göstermektedir.

Aslında âyetteki تَذْكِرَة tezkiratün kelimesi müennes/dişil geldiği için, çok zorunlu olmasa da, zamirin böyle tercih edildiğini söylemek mümkündür. Başka bazı âyetlerde, Kur’ân’ın öğüt olduğunu beyan maksadıyla söz konusu zamirin innehû şeklinde geldiği de görülmektedir.(38)

c) Zikr, tezkirah, müzekkir ve zikrâ kelimeleri, hem görev olarak Hz. Peygamber’i ilgilendirmekte, hem de Kur’ân’la ilgili mesaj vermektedir.(39) Bu kelime, bir anlamda ilâhî gerçeklerin muhataplara hatırlatılmasını ifade eder. Bu nedenle, Kur’ân’ın isimlerinden biri de zikr, tezkirah ve zikrâdır.(40) Kur’ân’ın tezkirah oluşunun bu âyetlerde dile getirilmesinin nedeni, “gerçekleri hatırlatmak, öğüt vermek” olduğu için, isteyenlerin ondan yararlanabileceği bildirilmektedir.

2. فَمَنْ شَآءَ ذَكَرَهُۢ “Dileyen onu(nla gerçeği, Kur’an’ı) hatırlar.” Burada vahiyden yararlanmak isteyenler gündeme getirilmektedir.

a) Hz. Peygamber, Mekkelilerin tebliğden dersler çıkartıp Müslüman olmalarını isterken, amacı, bu mesajın daha fazla insan tarafından kabulünü sağlamaktı. Bu durumda, hatırlı ve ileri gelen kişilerin vahyi benimsemesi daima daha avantajlı sonuçların elde edilmesine vesile olabilirdi. Muhtemelen yöneticilerin halkı etkileyeceği ve sonucun çok daha kolayca alınabileceği duygusuyla hareket etmiş olan Hz. Peygamber, bu dinin güçlü insanlarla desteklenmesini arzuluyordu.

İşte Yüce Allah, yorumunu yapacağımız âyet grubunda, vahyin, değerini kaynağından aldığını, izzet ve şeref noktasında farklı arayışlara girmenin yanlış olduğunu bildirmekte ve dileyen insanların Kur’ân öğüdünden yararlanabileceğini haber vermektedir.

b) Yüce Allah insanları barış yurduna, yani İslâm’a davet ederken, dileyen herkesi “dosdoğru yol” demek olan sırât-ı müstakîme ulaştıracağını beyan etmektedir.(41) Kur’ân vahyi, insanlığa sunulmuş son bir imkândır; son ilâhî bilgidir; son mesajdır; son mektuptur. Kur’ân herkese açık mesajdır ve onun rahmet dünyasından herkesin istifade etme hakkı vardır; dileyen kişi Rabbine giden yolu tutar.(42)

Kur’ân bir öğüt ve hatırlatmadır; dileyen herkes Rabbine giden yolu bulur ve ondan faydalanır. Tercihini böyle belirleyenler, zaten Yüce Allah’ın kendilerinden istediğini dilemiş olacaklardır.(43) Kur’ân, fedakârlıkta önde olmak veya geride kalmak isteyenler için bir uyarıdır.(44) Nihayet Kur’ân, istikamet sahibi olmak isteyenler için âlemlere sunulmuş gerçeklerin hatırlatmasıdır; bundan yararlanılması Yüce Allah’ın isteğidir.(45)

c) Hidâyet vermek ve doğru yolu göstermek sadece Yüce Allah’a aittir.(46) Gösterilen bu yolu tercih etmek ise insana bırakılmıştır.(47) Bu noktada Hz. Peygamber bile devreye girememekte, kişi istemediği sürece, sevdiğini hidayete erdirememektedir.(48) Kur’ân’da, hidayeti kulun istemesi gerektiği(49) ve hidayetin isteyene verileceği beyan edilmekte, bunun şansa bırakılacak veya tamamen ilâhî kadere terk edilecek herhangi bir yönünden söz edilmemektedir.

Yüce Allah isteyene hidayet verir; isteyeni de sapıklıkta terk eder.(50) Hz. Peygamber’in yapabileceği şey, Yüce Allah’ın da çağırdığı gibi,(51) Allah’ın yolunu göstermek, ona davet etmektir.(52) İman edene(53) ve Hakk’a yönelene hidayet edilir.(54) Çünkü Fâtiha 1/6 ve Hacc 22/16’da da belirtildiği üzere, hidayet bir isteğin sonucudur.(55)

d) ‘Abese sûresinin yorumladığımız âyetlerinde dile getirilen husus, vahyin insanlara sunulmuş bir fırsat ve yol haritası olduğudur. Onun öğüt oluşunun asıl anlamı, sunduğu yol haritasından ve insanlara bu noktada yaptığı rehberlikten yararlanılmasıdır.

Herkese açık olan bu imkândan kimler yararlanacak? İşte “Dileyen ondan (Kur’ân’dan) öğüt alır” şeklindeki ‘Abese 80/12. âyet, bu soruyu cevaplandırmakta ve isteyen herkese bu kapının açık olduğunu ilan etmektedir.

Yüce Allah, hiç kimseye inanç dayatmamakta, sadece imkân sunmakta ve bunun sonucunda da hayatı bir imtihan alanı olarak belirlemiş olmaktadır. Pek çok âyette de dile getirildiği üzere,(56) sonuçlarına katlanmak kaydıyla insanoğlu tercihinde serbest bırakılmıştır. İsteyen, istediği doğrultuda kendisine yol edinebilir. Bu noktada Kur’ân, gerçeğe giden tek yol olarak tanıtılmakta ve dileyen herkesin bu yolun yolcusu olabileceği beyan edilmektedir.

e) Sanıldığı gibi, ilâhî irade, senaryoyu yazıp bütün rolleri insanlara dağıtmış değildir. Yüce Allah senaryoyu yazmış, yani kuralları belirlemiş, ancak rolleri dağıtmamış, tanıtmıştır. Şimdi insanlar bu rollerden istediğini seçebilecek ve seçimi doğrultusunda bir işleme tâbi tutulacaktır.

Yüce Allah’ın her şeye gücü yeter; ancak, hayat bir imtihan alanı olarak belirlendiği için, tercihlerin veya alternatiflerin belirlenmesinde aklın ve iradenin vazgeçilmez önemi vardır. İnsân 76/2-3’te ve daha pek çok âyette ifade edildiği gibi, insanlar imtihan için yaratılmış ve imtihanın gerekli koşulları sağlanmıştır. Bu koşullar içerisinde en anlamlı olan da insanın seçme hürriyetine sahip kılınmasıdır.

ıı. Vahyin Nitelikleri

ف۪ي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ بِاَيْد۪ي سَفَرَةٍ كِرَامٍ بَرَرَةٍ “(Kur’an) kıymetli ve güvenilir elçilerin ellerinde, yüceltilmiş, arındırılmış, kutsal, değerli sahifelerdedir.”

Buradaki ف۪ي صُحُفٍ fî suhufin kelimesi “sayfalarda(dır)”; مُكَرَّمَةٍ mükerrametin sözcüğü “değerli”; مَرْفُوعَةٍ merfû‘atin kelimesi “yüceltilmiş, yükseltilmiş”; مُطَهَّرَةٍ mutahheratin sözcüğü “arındırılmış”; بِاَيْد۪ي bieydî kelimesi “ellerinde, güçlerinde”; سَفَرَةٍ seferatin sözcüğü “elçilerin”; كِرَامٍ kirâmin kelimesi “değerli”; بَرَرَةٍ beraratin sözcüğü ise “itaat edilen, erdemli” demektir.

Burada vahyin değerini ortaya koymak üzere çeşitli nitelikleri gündeme getirilmektedir.

1. ف۪ي صُحُفٍ مُكَرَّمَةٍ “(Kur’ân) değerli sahifelerdedir.” Bu ifade, Kur’ân’ın bu âyet grubundaki ilk niteliğidir. Kur’ân’da çeşitli âyetlerde(57) zikredilen صُحُف suhuf, “yazılı veya yazılacak kağıt” anlamındaki sahîfenin çoğuludur; Kur’ân’da sadece bu âyette geçen مُكَرَّمَة mükerrameh sözcüğü ise “değerli, kutsal, seçkin” anlamlarına gelmektedir. Bu kelimenin müennes kalıpta getirilme nedeni suhuf kelimesinin çoğul olmasıdır.

a) Kur’ân’ın bu özelliği elbette onun ilâhî makamdaki halini tasvir etmektedir; dolayısıyla maksat, Kur’ân’ın Levh-i Mahfûz’daki halidir. Çünkü bu kelimeler ‘Abese 80/11. âyetteki “Kur’ân” anlamındaki tezkirah kelimesini nitelemektedir. Yüce Allah, bu son vahyi, korunmuş bir kitapta ve meleklerden başkasının dokunamayacağı bir yücelikte olmakla tanıtmaktadır.(58)

Kur’ân’ın şerefli bir yapıda olduğu ve Levh-i Mahfûz’da bulunduğu yine Kur’ân’da beyan edilmektedir.(59) Ayrıca Yüce Allah’ın Ümmü’l-Kitâb adıyla da anılan “ilim sıfatı”nın sadece O’nun katında bulunduğu(60) ifade edildiği gibi, Kur’ân’ın Ümmü’l-Kitâb’da olduğu da yine Kur’ân’da geçmektedir.(61)

b) Suhuf kelimesinin önceki peygamberlere verilen ilâhî mesajlar anlamındaki kullanımlarından hareketle,(62) buradaki maksadın “önceki kitaplar” olduğu da söylenmektedir. Böylece burada önceki sahifelerin de değerine gönderme yapılıyor demektir.

Bu kelimenin mahşerde herkesin eline verilecek “amel defteri” anlamındaki kullanımı(63) ve “açık özel bilgi”(64) anlamları bir tarafa, özel olarak Hz. Peygamber’in tebliğ ettiği “ilâhî mesaj”, “Kur’ân” veya “vahiy parçaları”(65) olma ihtimali de elbette vardır.

c) Bu ihtimallere rağmen, âyetteki maksadın özellikle Kur’ân’ın Levh-i Mahfûz’daki orijinal haline işaret etmek olduğunu ve Kur’ân’ın, değerini oradan aldığını düşünmekteyiz. Bu nedenle, Hz. Peygamber’in Mekke’nin ileri gelenlerinden bu dine destek sağlamaları arzusu, eğer dinin onlarla izzet kazanması amacına yönelik idiyse, Yüce Allah bunu reddetmekte ve Kur’ân’ın değerinin insanlarla arttırılamayacağını ortaya koymaktadır. Çünkü Kur’ân, zaten değerlerin en büyüğünü taşımakta, ilâhî kaynaklı oluşu da desteğin en büyüğüne sahip olduğunu ortaya koymaktadır.

2. مَرْفُوعَةٍ مُطَهَّرَةٍ “Yüceltilmiştir; arındırılmıştır.” Bu nitelikler de Kur’ân’ın Levh-i Mahfuz’daki yüceltilmiş durumunu ve orada bulunması nedeniyle her türlü şaibeden ve müdahaleden uzak tutulduğunu ortaya koymaktadır.

- Kur’ân’a Saygının Anlamı

a) Kur’ân مَرْفُوعَة merfû‘atin oluşuyla, hem makam hem de değer olarak yücedir. Bu noktada bazı hatırlatmalar yapmak istiyoruz. Bu kelime Vâkı‘a 56/34 ve Ğâşiye 88/13’te de “yükseltilmiş” anlamında zikredilmektedir.

ı. Onun yüceliği sahibinden kaynaklanmaktadır. Allah yüce olduğu için elbette onun kelâm sıfatı demek olan Kur’ân da yücedir, yüceltilmiştir. Kur’ân’ı artık başkalarının yüceltmesine gerek yoktur; buna ihtiyaç da yoktur, imkân da yoktur. Onu değerli kılan zat, zaten lâyık olduğu kadar yüceltmiştir; dolayısıyla şimdilerde, onun insanları yüceltmesine ihtiyaç vardır. Artık, Kur’ân’a saygı için onu yükseğe çıkarmak gaye olmamalıdır.

ıı. Elbette Kur’ân’ı belden aşağıya düşürmemeye çalışmak ve bu noktada hassas davranmak gerekir. Ancak, bilinmelidir ki, Kur’ân’a gösterilmesi gereken asıl saygı, onu yüksekte tutmakla yerine getirilmiş olmaz. Dediklerini yapmak ve yasaklarından kaçmak gerçek saygının gereği ve görüntüsüdür. Kur’ân’a saygı olsun diye onu evlerin tavanlarına asıp, ulaşılamaz bir konuma getirenler ve dolayısıyla onu hiç ellerine almayanlar, yeterince saygılı davrandıklarını iddia edemezler.

Hangi tavana asılırsa asılsın, maddi anlamda hangi yüksekliğe çıkartılırsa çıkartılsın, hangi kaba konulursa konulsun, hangi tezyinatla süslenirse süslensin, hangi yazıyla veya kamışla yazılırsa yazılsın, hangi matbaada basılırsa basılsın, hangi kapakla sunulursa sunulsun, ne tür bir muhafazaya alınırsa alınsın, onu açıp okumayan ve dediği gibi hayatı yaşamayanlar Kur’ân’a gerçek saygıdan söz edemezler.

Kur’ân Müslümanların “evler”inde var; ama “eller”inde yok. “Satırlar”da var; ancak “sadırlar”da yok. Bu durum, son derece sıkıntılı ve anlamsız sonuçlar vermektedir. Kur’ân’ı “evler”den “eller”e, “satırlar”dan “sadırlar”a aktarmanın, dahası vahyi hayata okuyup taşımanın zamanı artık çoktan gelmiştir, hatta geçmektedir bile.

ııı. Kur’ân müzelik bir eser değildir; “asâr-i atîka” da değildir; dolayısıyla onu korunaklı özel mekânlara koymak, aslında onu hapsetmek, mesajını öldürmek ve “anı” haline getirmek demektir. Kur’ân, anıların veya hatıraların konusu değildir. Onu hatırası yâd edilecek bir değer gibi görmek, misyonunu yok etmek anlamına gelir. En yüce makamdan gelen bu mesaj, elbette kaynağına uygun değerlerle gönderilmiş olmalıdır. Bir mesajın değeri ve önemi, onu gönderenden kaynaklanır; dolayısıyla, ona gösterilmesi gereken saygı da sahibi nedeniyle olmalıdır.

ıv. Elçiye kıymet veya saygı göstermek nasıl ki göndereni nedeniyle ise, mesajın değeri de aynı sebebe dayalıdır. Kur’ân bu anlamda saygının en büyüğüne layıktır ve ona gösterilecek edepli davranışlar, mesajlarıyla ilgilenip, arzu edilen düzgün hayatı yaşamakla yerine getirilebilir. Kur’ân’ın merfû‘ah oluşu bu anlamdadır.

b) Kur’ân’ın مُطَهَّرَة mutahherah oluşu(66) ise, onun arı-duru halini, müdahalelerden uzak tutulduğunu ve Levh-i Mahfûz’daki durumuna uygunluğunu koruduğunu ortaya koymaktadır. “Ona, arındırılmışlardan başkası dokunamaz”(67) âyeti, Kur’ân’ın asıl kaynağındaki korunmuşluğunun en açık ifadesidir. Korunmuş bir kitapta bulunan Kur’ân’a, meleklerden başkası istese de el süremez; onun saf ve arı-duru özelliğini bozamaz, buna güç de yetiremez.

Levh-i Mahfûz’a müdahale imkânsızlığının ötesinde, yüce makamdan bilgi çalma teşebbüsleri her defasında başarısızlıkla sonuçlanan şeytanların bu anlamda müdahale istekleri sonuçsuz kalmıştır.(68) Dahası, şeytanların yüceler âleminden insanlık âlemine, yani peygamberlere inen mesajlara müdahale istekleri de aynı şekilde başarısızlıkla sonuçlanmıştır.(69)

Kur’ân’ın mutahhar oluşunu, çelişkilerden, yalandan ve eksiklikten uzak oluşu şekilde anlayan âlimlerimiz de vardır.(70) Elbette bu bakış da Kur’ân için uygundur; ancak maksadı onun Levh-i Mahfûz’daki haliyle ilişkilendirmek daha doğru olsa gerektir.

Bu itibarla, Kur’ân’ın mutahhar oluşu, şeytanların müdahalesinden uzak tutulması ve sadece arındırılmış meleklerin ona ulaşabilmesi demektir. Buradaki anlam, meleklerin vasıtasız bir şekilde onunla iletişim kurabileceği ile de ilgilidir.(71) Mutahhar sayfalardaki Kur’ân’a el-mutahharûne olan meleklerden başkası dokunamaz.

3. بِاَيْد۪ي سَفَرَةٍ “Elçilerin ellerindedir.” Günümüzde de “sefir” kelimesi, “elçi” anlamında kullanılmaktadır. Bu durumda, âyetteki elçilerden kasıt, Kur’ân’ı Levh-i Mahfûz’dan yazıya geçiren melekler olmaktadır.

Kur’ân’da sadece bu âyette geçen سَفَرَة seferah kelimesinden maksadın “okuyucular, amelleri sayanlar” olduğu da tefsirlerde nakledilmektedir.(72) Söz konusu kelimenin “elçiler” anlamının dışında, esfâr şeklinde “kitaplar, ilâhî kitaplar” anlamları da vardır.(73) Buradan hareketle, seferah kelimesinin “ilâhî kitapları yazanlar”, yani “vahiy kâtipleri” anlamının bulunduğunu söylemek durumundayız.(74)

Âyetteki اَيْد۪ي eydî kelimesinin “eller” anlamının dışında “güç, takat, kudret” anlamları da vardır. Nitekim Kur’ân’da bu kelimenin bu anlamda kullanım örnekleri mevcuttur.(75) Buradan hareketle, ilâhî vahyin korunmuşluğu ve meleklerin gözetiminde bulundurulduğu anlaşılabilir. Zaten vahyin peygamberlere gönderilişinde onun korumalarla indirildiği Kur’ân’da haber verilmektedir.(76)

Bu anlam ihtimallerini göz önüne alarak şunu söyleyebiliriz: Söz konusu âyetlerde, Kur’ân’ın Levh-i Mahfuz’daki güçlü durumu, müdahalelerden uzak tutuluşu ve kıymetinin oradan kaynaklanması kastedilmiş olabilir. Ayrıca, onun insanlık âlemine indirilişindeki güvenilirlik ve güvenilir insanların ellerinde yazıya geçirilmiş oluşu da muhtemel anlamlar arasında yer almaktadır.

Gönderen makam “güvenin kaynağı olan Yüce Allah”, aracı “güvenilir elçi melekler”, ilk muhatap “güvenilir peygamber” ve ilk yazıya geçirenler de “güvenilir vahiy kâtipleri” olunca, vahyin nasıl bir güven ortamından geldiği ve insanlara nasıl aktarıldığı ortaya çıkmış olmaktadır. Kur’ân’a duyulan güvenin kaynağı, onun bu şekilde belirlenmiş tabiatıdır. Onu okuyanlar da gerektiği gibi okumalı, asıl okumanın “yürekten okumak”la gerçekleşeceğini bilmelidirler. Çünkü Kur’ân, sadece bu şekilde hayata okunup taşınabilecektir.

4. كِرَامٍ بَرَرَةٍ “Kıymetli ve erdemli(dirler).” Furkân 25/72 ve İnfitâr 82/11’de de zikredilen كِرَام kirâm kelimesi “değerli”; Kur’ân’da sadece bu âyette geçen بَرَرَة berarah sözcüğü ise “itaat edilen”, “güvenilir”, “erdemli”, “çok hayır sahibi”, “takvâ sahibi” demektir. Bu iki sıfat da meleklere aittir.

Esasında berarah kelimesinin “günahtan uzak olanlar” anlamı bulunduğu için, bu özelliği insanlara ait görmemek gerekir. Bu nedenle, maksadın meleklerle ilgili olduğunu, değer verilen, hatta ilâhî huzurda kendilerine itaat edilen varlıkların da melekler olduğunu(77) söylemek durumundayız.

Elçilerin bu üç özelliği, vahyin nasıl bir güvenilirliğe sahip kılındığının en önemli delillerindendir. Levh-i Mahfûz’daki değerli sahifelerde bulunan, yüceltilmiş ve her türlü müdahaleden uzak tutulmuş olan bu ilâhî kelâm, aynı zamanda güçlü, değerli, erdemli ve güvenilir elçi meleklerin gözetiminde çok özel bir yapıya sahip kılınmıştır.

Hz. Peygamber şöyle buyurmaktadır: “Kur’ân’ı ezberlemiş olarak veya anlamını hayatında uygulayarak okuyanlar, değerli, erdemli ve güvenilir elçilerle birlikte olacaktır. Onu zorlanarak okuyanlara ise iki ecir vardır.”(78) Kur’ân, değerini bu güvenli yapısından almaktadır. Dolayısıyla, onun başkası tarafından yüceltilmeye ihtiyacı yoktur. O zaten yücedir; yüceltilmiştir. Onu anlayan ve yaşayanlar yücelmeye başlayacak, yaratılış amacına uygun olarak onu takip edebileceklerdir.

Her zaman olduğu gibi, şimdi de, insanları yüceltmek için gönderilmiş olan Kur’ân’la yücelmenin zamanıdır. İzzet ve şerefi Yüce Allah’ın yanında arayanlar için Kur’ân çok önemli bir rehberdir;(79) ilâhî izzete ulaşmak için net bir yol haritasıdır. Bu yolu takip edenler, meleklerin de şahitliğini kazanarak ilâhî rızanın muhatabı olmayı hak edeceklerdir. Bunlardan olmayı Rabbimizden niyaz ediyoruz.

Dipnotlar

• 1 - Bu görme engelli zatın isminin Ömer b. Kays veya Abdullah b. Şurayh olduğu ifade edilmektedir (Semerkandî, age., III, 546; Taberî, age., XXX, 50-51; Zemahşerî, age., IV, 687-688; Râzî, age., XXXI, 54-55; Kurtubî, age., XIX, 138-139).
• 2 - Semerkandî, age., III, 546; Taberî, age., XXX, 50-51; Ebu’l-Hasan Ali b. Ahmed el-Vâhıdî, Esbâbu’n-Nüzûl, Beyrut, 1988, s. 365; Zemahşerî, age., IV, 687-688; Râzî, age., XXXI, 54-55; Kurtubî, age., XIX, 138-139.
• 3 - İslâmoğlu, age., s. 1221.
• 4 - Semerkandî, age., III, 365.
• 5 - Âyetler için bk. Hûd 11/27-31; Şu‘arâ’ 26/111-115.
  • Hûd 11/31 Şu‘arâ 26/115
• 6 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i 111. 7 - Taberî, age., XXX, 336.
• 8 - Şu’arâ’ 26/214.
  • Şu‘arâ 26/214
• 9 - Bkz. Ebû Muhammed Mekkî b. Tâlib el-Kaysî, Müşkilü İ‘râbi’l-Kur’ân, Beyrut, 1987, II, 801). 10 - Bkz. Semerkandî, age., III, 546; Taberî, age., XXX, 50-51; Zemahşerî, age., IV, 687-688; Râzî, age., XXXI, 54-55; Kurtubî, age., XIX, 138-139.
• 11 - Taberî, age., XXX, 51.
• 12 - Hadis için bk. Müslim, Vasıyyet, 14; Ebû Dâvûd, Vesâyâ, 14; Tirmizî, Ahkâm, 36.
• 13 - Mâide 5/32.
  • Mâide 5/32
• 14 - Bakara 2/49; A‘râf 7/127; İbrâhim 14/6. 15 - Nahl 16/58-59; Zuhruf 43/17; Tekvîr 81/8-9.
  • Bakara 2/49 A‘râf 7/127 İbrâhîm 14/6 Nahl 16/59 Zuhruf 43/17 Tekvîr 81/9
• 16 - Kız çocuklarına karşı kötü muamele hakkında bk. Okuyan, Kısa Sûrelerin Tefsîri III, Tekvîr sûresi, 8-9. âyetler.
• 17 - Rabb’ca anlamları olduğunu belirttiğimiz kelime veya kavramların mâ edrâke ile geçtiği âyetler için bk. Hâkka 69/3; Müddessir 74/27; Murselât 77/14; İnfitâr 82/17, 18; Mutaffifûn 83/8, 19; Beled 90/12; Kadr 97/2; Kâri‘a 101/3, 10; Hümeze 104/5. Mâ yüdrîke şeklindeki ifadeler için de bk. Ahzâb 33/63; Şûrâ 42/17; ‘Abese 80/3. 18 - Ahzâb 33/63; Şûrâ 42/17. 19 - ‘Abese 80/3.
  • Hâkka 69/3 Müddessir 74/27 Mürselât 77/14 İnfitâr 82/17 İnfitâr 82/18 Mutaffifîn 83/8 Mutaffifîn 83/19 Beled 90/12 Kadir 97/2 Kâri‘a 101/3 Kâri‘a 101/10 Hâkka 69/3 Müddessir 74/27 Mürselât 77/14 Şûrâ 42/17 ‘Abese 80/3 Ahzâb 33/63 Şûrâ 42/17 ‘Abese 80/3
• 20 - Zâriyât 51/55. 21 - A‘lâ 87/9. 22 - Öğüt ve öğütten yararlanma ilişkisi hakkında geniş bilgi için bk. Okuyan, Kısa Sûrelerin Tefsîri II, A‘lâ Sûresi 9. âyet.
  • Zâriyât 51/55 A‘lâ 87/9
• 23 - Tâhâ 20/24, 43, 47; Nâzi‘ât 79/17.
  • Tâhâ 20/24 Tâhâ 20/43 Tâhâ 20/47 Nâzi‘ât 79/17
• 24 - Bu ifade, insanın kendi türünden ümidini kestiğini ve “melek peygamber” beklentilerini içeren önemli bir itiraftır.
• 25 - Nahl 16/35; Yâsîn 36/14. 26 - Mâide 5/76; ‘Ankebût 29/18; Şûrâ 42/48. 27 - En‘âm 6/70; Kâf 50/45; Ğâşiye 88/21.
  • Nahl 16/35 Yâsîn 36/14 Mâide 5/76 ‘Ankebût 29/18 Şûrâ 42/48 En‘âm 6/70 Kâf 50/45 Ğâşiye 88/21
• 28 - Yâsîn 36/11. 29 - Ahzâb 33/37.
  • Yâsîn 36/11 Ahzâb 33/37
• 30 - Fâtır 35/28. 31 - Enbiyâ’ 21/28.
  • Fâtır 35/28 Enbiyâ 21/28
• 32 - A‘râf 7/121-126; Tâhâ 20/70-73; Şu‘arâ’ 26/46-51. 33 - Bu anlamlar için bk. Zemahşerî, age., IV, 688; Râzî, age., XXXI, 57.
  • A‘râf 7/126 Tâhâ 20/73 Şu‘arâ 26/51
• 34 - Duhâ 93/10.
  • Duhâ 93/10
• 35 - Neml 27/65.
  • Neml 27/65
• 36 - Rivayet için bk. Râzî, age., XXXI, 57. 37 - Kurtubî, age., XIX, 140.
• 38 - Müddessir 74/54. 39 - Hûd 11/114; Hıcr 15/6; 9; Nahl 16/44; Kehf 18/28; Tâhâ 20/99; Enbiyâ’ 21/24; 50; Furkân 25/18; 29; Yâsîn 36/11; Sâffât 37/3; 168; Sâd 38/8; 49; Zümer 39/22-23; Fussılet 41/41; Zuhruf 43/5; 36; 44; Necm 53/29; Mücâdele 58/19; Talâk 65/10; Kalem 68/51; Cinn 72/17; Müddessir 74/54; İnsân 76/29. 40 - Tefsirimizin 1. cildinde Giriş kısmında ve Müzzemmil 3(73)/8 ve 19. âyetlerde bu konuyu incelemiştik.
  • Müddessir 74/54 Hûd 11/114 Hicr 15/6 Nahl 16/44 Kehf 18/28 Tâhâ 20/99 Enbiyâ 21/24 Furkân 25/18 Yâsîn 36/11 Sâffât 37/3 Sâd 38/8 Zümer 39/23 Fussilet 41/41 Zuhruf 43/5 Necm 53/29 Mücâdele 58/19 Talâk 65/10 Kalem 68/51 Cinn 72/17 Müddessir 74/54 İnsân 76/29 Müzzemmil 73/19
• 41 - Yûnus 10/25. 42 - Müzzemmil 73/19. 43 - Müddessir 74/54-56; İnsân 76/29-30. 44 - Müddessir 74/36-37. 45 - Tekvîr 81/27-29.
  • Yûnus 10/25 Müzzemmil 73/19 Müddessir 74/56 İnsân 76/30 Müddessir 74/37 Tekvîr 81/29
• 46 - Nahl 16/9; Leyl 92/12. 47 - İnsân 76/1-5. 48 - Bakara 2/272; Kasas 28/56. 49 - Fâtiha 1/6. 50 - İbrâhim 14/4; Müddessir 74/31. 51 - Yûnus 10/25. 52 - Şûrâ 42/52-53. 53 - Teğâbun 64/11. 54 - Ra‘d 13/27. 55 - Hidâyet ve irade ilişkisi hakkında geniş bilgi için bk. Okuyan, Kısa Sûrelerin Tefsîri III, Tekvîr sûresi 27-29. âyetler.
  • Nahl 16/9 Leyl 92/12 İnsân 76/5 Bakara 2/272 Kasas 28/56 Fâtiha 1/6 İbrâhîm 14/4 Müddessir 74/31 Yûnus 10/25 Şûrâ 42/53 Teğâbun 64/11 Ra‘d 13/27
• 56 - En‘âm 6/104; Yûnus 10/108; İsrâ’ 17/15; Kehf 18/29; Teğâbun 64/2; İnsân 76/2-3.
  • En‘âm 6/104 Yûnus 10/108 İsrâ 17/15 Kehf 18/29 Teğâbun 64/2 İnsân 76/3
• 57 - Tâhâ 20/133; Necm 53/36; Müddessir 7452; ‘Abese 80/13; Tekvîr 81/10; A‘lâ 87/18, 19; Beyyine 98/2.
  • Tâhâ 20/133 Necm 53/36 ‘Abese 80/13 Tekvîr 81/10 A‘lâ 87/18 A‘lâ 87/19 Beyyine 98/2
• 58 - Vâkı‘a 56/77-79. 59 - Burûc 85/21-22. 60 - Ra‘d 13/39. 61 - Zuhruf 43/4. 62 - Tâhâ 20/133; Necm 53/36; A‘lâ 87/18-19.
  • Vâkı‘a 56/79 Burûc 85/22 Ra‘d 13/39 Zuhruf 43/4 Tâhâ 20/133 Necm 53/36 A‘lâ 87/19
• 63 - Tekvîr 81/10. 64 - Müddessir 74/52. 65 - Beyyine 98/2.
  • Tekvîr 81/10 Müddessir 74/52 Beyyine 98/2
• 66 - Bu kelime çeşitli âyetlerde zikredilmektedir. Bk. Bakara 2/25; Âl-i İmrân 3/15; Nisâ’ 4/75; ‘Abese 80/14; Beyyine 98/2. 67 - Vâkı‘a 56/79.
  • Bakara 2/25 Âl-i İmrân 3/15 Nisâ 4/75 ‘Abese 80/14 Beyyine 98/2 Vâkı‘a 56/79
• 68 - Sâffât 37/7-10; Cinn 72/8-9. 69 - Hacc 22/52; Cinn 72/27. 70 - Semerkandî, age., III, 547. 71 - Zemahşerî, age., IV, 689.
  • Sâffât 37/10 Cinn 72/9 Hacc 22/52 Cinn 72/27
• 72 - Taberî, age., XXX, 53-54. 73 - Cum‘a 62/5. 74 - Bu görüş İbn Abbâs’a aittir. Bk. Buhârî, Tefsîru Sûre-i ‘Abese. 75 - Sâd 38/17; Zâriyât 51/47. 76 - Cinn 72/27.
  • Cum‘a 62/5 Sâd 38/17 Zâriyât 51/47 Cinn 72/27
• 77 - Tekvîr 81/21.
  • Tekvîr 81/21
• 78 - Buhârî, Tefsîru Sûre-i ‘Abese; Müslim, Müsâfirîn, 244; Ebû Dâvûd, Vitr, 14; Tirmizî, Sevâbu’l-Kur’ân, 13; İbn Mâce, Edeb, 52; Dârimî, Fedâilü’l-Kur’ân, 11; Ahmed b. Hanbel, VI, 48, 94, 110, 266. 79 - Fâtır 35/10.
  • Fâtır 35/10